Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 256/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
SSN Marek Sychowicz
w sprawie z powództwa Tadeusza S.
przeciwko Specjalistycznemu Szpitalowi im. […] w W.
o ochronę dóbr osobistych,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 9 lutego 2011 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 24 lutego 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną;
zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 180
(sto osiemdziesiąt) zł tytułem kosztów postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 29 października 2009 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo
Tadeusza S. przeciwko Specjalistycznemu Szpitalowi im. […] w W. o ochronę dóbr
osobistych
Sąd Okręgowy ustalił, że powód jest synem Marii S. zmarłej 31 lipca 2008 r.
na oddziale neurochirurgii pozwanego Szpitala. W dniu 1 sierpnia 2008 r. na
zlecenie ordynatora tego oddziału wykonana została sekcja zwłok matki powoda w
celu wyjaśnienia przyczyny jej śmierci. Podczas sekcji pobrano wycinki tkanek i
narządów (fragmenty tkankowe), co umożliwiło potwierdzenie przyczyny śmierci
Marii S. Ciało zmarłej wydano bratu powoda.
Strona pozwana wykonuje badania pośmiertne w oparciu o przepisy ustawy
z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (tekst jedn. Dz.U.
z 2007 r., Nr 14, poz. 89 ze zm. – dalej jako „ustawa o ZOZ”). Obowiązujące
w pozwanym szpitalu regulaminy dotyczące postępowania w razie śmierci chorego
i zasad przeprowadzania sekcji zwłok oraz dokument dotyczący wykonywania
badania pośmiertnego nie precyzują sposobu postępowania z materiałami
(preparatami histopatologicznymi) pobranymi w toku sekcji zwłok. Brak jest
unormowań określających wprost czas ich przechowywania i wskazania, czy i komu
mają być wydane oraz, czy ulegają zniszczeniu. Pobieranie materiału do sekcji jest
działaniem rutynowym. Materiał opracowuje Zakład Patomorfologii w szpitalu.
Jednostkowe wymiary wycinków pobieranych ze zwłok wynoszą 1 x 1x 2 cm.
Fragmenty wycinków zatapiane są w bloczku parafinowym (o rozmiarach 1 x 1 x
0,5 cm), a następnie skrawane i barwione na szkiełkach laboratoryjnych.
Fragmenty tkankowe, zgodnie instrukcją szpitalną podlegają utylizacji jako odpady
medyczne. Pozostawiane są natomiast bloczki parafinowe i preparaty
histopatologiczne, które podlegają archiwizacji. Taka procedura jest zgodna
z wytycznymi instrukcji szpitalnej i zaleceniami Polskiego Towarzystwa Patologów
1999 r. W przypadku zgonu pacjenta w pozwanym szpitalu prowadzi się
dokumentację papierową i roboczą dokumentację elektroniczną. W dokumentach
dotyczących sekcji zwłok zawarte są informacje o pobranych tkankach i narządach.
Lista tych tkanek i narządów jest ponumerowana i odpowiada zachowanym
bloczkom i szkiełkom. Preparaty histopatologiczne, traktowane jako dokumentacja
3
medyczna, mogą być wydawane jedynie uprawnionym do tego organom
państwowym i zakładom medycznym.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy uznał, że pozwany
w żaden sposób nie naruszył dobra osobistego powoda w postaci prawa do
pochówku osoby bliskiej. Preparując pobrane w czasie sekcji fragmenty tkanek
i narządów, a następnie je przechowując pozwany wykonywał swoje obowiązki.
Status prawny preparatów i próbek wydzielin pobranych z organizmu ludzkiego
i zwłok nie jest wyraźnie określony żadnym przepisem prawa powszechnego.
Pobrany podczas sekcji zwłok matki powoda materiał – stanowiący niewielkie
fragmenty tkanek - nie może być traktowany w kategorii narządów, tkanek,
szczątków ludzkich, a tym bardziej fragmentów zwłok. W ocenie Sądu Okręgowego
stanowią one dokumentację medyczną. Obowiązujące w dacie właściwej dla oceny
stanu sprawy rozporządzenie Ministra Zdrowia z 21 grudnia 2006 r. w sprawie
rodzajów i zakresu dokumentacji medycznej w zakładach opieki zdrowotnej
i sposobu jej przetwarzania (Dz.U. Nr 247, poz. 1819) zawiera niezamknięty
katalog dokumentacji, możliwe jest więc zaliczenie do tej kategorii preparatów,
których nazwa, cel i okres przechowywania sprzeciwiają się uznaniu ich za szczątki
ludzkie, które podlegałyby pochowaniu razem z wcześniej pochowanym ciałem
matki powoda.
Zaskarżonym obecnie wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda.
Sąd ten podzielił ocenę Sądu Okręgowego odnośnie do kwalifikacji oraz
statusu prawnego wycinków tkanek pobranych z organizmu ludzkiego w celach
diagnostycznych i preparatów histopatologicznych. Za decydujące dla odrzucenia,
zgodnej ze stanowiskiem powoda, ich kwalifikacji jako szczątków ludzkich,
w rozumieniu § 8 rozporządzenia z 7 grudnia 2001 r. w sprawie postępowania ze
zwłokami i szczątkami ludzkimi (Dz.U. Nr 153, poz.1783 ze zm.) uznał cel ich
odłączenia od ciała (zwłok) i wielkość. W jego ocenie bloczki parafinowe i preparaty
histopatologiczne spreparowane z pobranych ze zwłok wycinków trafnie uznane
przez Sąd Okręgowy za swoistą dokumentacje lekarską, nie podlegały wydaniu
powodowi. Odmowa ich wydania nie narusza jego prawa do pochowania zwłok
matki w całości.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił naruszenie:
4
1/ art. 87 Konstytucji przez niesłuszne przyjęcie, że strona pozwana wykonywała
swoje obowiązki działając w oparciu o obowiązujące w tym zakresie przepisy tj.
regulamin szpitalny i Wytyczne Towarzystwa Patomorfologów podczas, gdy nie
stanowią one źródła prawa w rozumieniu tego przepisu, co doprowadziło do
błędnego wniosku, że działanie pozwanego nie nosiło znamion bezprawności ;
2/ art. 31 Konstytucji przez bezpodstawne przyjęcie przez Sądy obu instancji, że
uniemożliwienie powodowi dokonania pochówku całości zwłok matki nie narusza
jego konstytucyjnych praw, które mogą być ograniczone tylko w ustawie i tylko dla
celów wskazanych w tym przepisie;
3/ art. 23 k.c. i 24 k.c. przez przyjęcie, że nie doszło do naruszenia dóbr osobistych
powoda, a to jego prawa do pochowania całości zwłok matki i prawa do czczenia jej
pamięci i uprawnienia do sposobu pochowania zwłok, których dezintegracja
powoduje u powoda negatywne odczucia i przeżycia.
Wnosił o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego (błędnie określonego we
wnioskach skargi jako postanowienie) i orzeczenie co do istoty sprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zasadniczym celem ochrony prawnej, której udzielenia domagał się powód
formułując żądanie wydania tkanek pobranych w czasie sekcji zwłok jego matki,
jest ochrona dobra osobistego w postaci kultu pamięci zmarłej, obejmującego nie
tylko prawo osób bliskich zmarłego do czczenia jego pamięci, ale także uprawienie
dotyczące sposobu i miejsca pochowania zwłok lub prochów. Cel ten chciał powód
osiągnąć przez nakazanie pozwanemu określonego żądaniem zachowania,
stanowiącego w jego przekonaniu sposób realizacji przysługującego mu prawa.
Prawo do kultywowania pamięci osoby zmarłej, chociaż niewymienione
w art. 23 k.c., jest jednak uznawane powszechnie za samoistne dobro osobiste.
Wynikają z niego dla bliskiej osoby zmarłego, służące ochronie jej sfery uczuciowej,
uprawienia do pochowania zwłok, ich przeniesienia lub ekshumacji, wybudowania
nagrobka i ustalenia na nim napisu, odwiedzania i pielęgnacji grobu, kontemplacji,
odbywania ceremonii religijnych.
Jak podnosi się w piśmiennictwie przy ocenie, czy nastąpiło naruszenie dóbr
osobistych, należy wyraźnie rozdzielić kwestię określenia granic dóbr osobistych
od samej oceny bezprawności działania osoby je naruszającej. W pierwszej
5
kolejności ustaleniu podlega, czy rzeczywiście zostało naruszone konkretne dobro
osobiste.
Na tle okoliczności niniejszej sprawy widoczna jest szczególna trudność
w zakresie oceny natężenia ujemnych przeżyć osoby, która twierdzi, że jej dobro
osobiste (tu w postaci kultu pamięci osoby zmarłej) zostało naruszone. W doktrynie
poglądy w tej kwestii są zróżnicowane. Część autorów uważa bowiem, że
rozstrzyga o tym sam fakt naruszenia stanu uczuciowego, chociażby odczucie było
w znacznym stopniu zindywidualizowane. Istnieje jednak także odmienny pogląd,
zgodnie z którym nie wystarczy uwzględnić tylko sferę indywidualnych przeżyć
poszkodowanego, lecz ze względu na zasadę chronienia interesów typowych,
należy brać pod uwagę przeciętną reakcję człowieka. Opierając się więc na
obiektywnych kryteriach sąd powinien ustalić czy wskutek działania sprawcy
została naruszona sfera uczuciowa danej osoby związana z jej określonym dobrem
osobistym. Nie należy przy tym uprzywilejowywać osób, które charakteryzuje
nadmierna wrażliwość. Ten drugi pogląd, obecnie dominujący w nauce
prezentowany jest jednolicie w judykaturze (m. in. wyroki SN: z dnia 16 stycznia
1976 r., II CR 692/75, OSNCP 1976, nr 11, poz. 251, z dnia 26 października
2001 r., V CKN 195/01 niepubl., z dnia 5 kwietnia 2002 r., II CKN 953/00, niepubl.,
z dnia 28 lutego 2003 r., V CK 308/02, OSNC 2004, nr 5, poz. 82). W myśl tego
zapatrywania, zarówno przy określaniu granic (istoty) dobra osobistego jak i jego
naruszenia należy posługiwać się kryterium obiektywnym, odwołującym się do
przyjętych w społeczeństwie ocen, zapatrywań moralnych i obyczajów.
Do obiektywnego ujęcia dóbr osobistych trafnie odwołuje się, szerzej
umotywowany w tym zakresie, wyrok Sądu Okręgowego. Na tle przytoczonych
w nim rozważań i przy uwzględnieniu typowych - w świetle panujących
w społeczeństwie zasad i obyczajów - reakcji człowieka, żądanie wydania
niewielkich fragmentów tkanek pobranych przy sekcji ze zwłok zmarłej matki
powoda, pozostałych w obecnej postaci preparatów histopatologicznych,
przedstawia się jako nieuzasadnione. Nie można w takiej sytuacji uznać – jak
podnosi skarżący - że będący następstwem ich zatrzymania przez stronę pozwaną
stan jest równoznaczny z „rozdzieleniem zwłok” i „stanem ich dezintegracji”
mogącym, przy przyjęciu przeciętnej - według poglądów powszechnie
6
przyjmowanych - miary wrażliwości, prowadzić do negatywnych uczuć i przeżyć
u osoby bliskiej zmarłego.
W ocenie obu Sądów orzekających, pobrane ze zwłok w czasie sekcji
wycinki tkanek i narządów nie stanowią narządów, szczątków ludzkich, czy
fragmentów zwłok podlegających pochowaniu zgodnie z art. 10 ustawy
o cmentarzach i chowaniu zamarłych z dnia 31 stycznia 1959 r. (tekst jedn. Dz.U.
z 2000 r., Nr 23, poz. 295), ustanawiającego dla określonych osób i w ustalonej
w nim kolejności prawo do pochowania zwłok ludzkich i stanowiącego zarazem
podstawę oceny w odniesieniu do kwestii bezprawnego zachowania się osoby
naruszającej dobro osobiste w postaci kultu osoby zmarłej. Przyjęte dla potrzeb tej
oceny pojęcie zwłok i szczątków ludzkich, do których stosuje się odpowiednio
przepisy o postępowaniu ze zwłokami definiuje, wydane na podstawie art. 20 ust. 3
tej ustawy (właściwe w stanie sprawy) rozporządzenie Ministra Zdrowia z 7 grudnia
2001 r. (Dz.U. Nr 153, poz. 1783 ze zm.).
Nie może odnieść skutku podjęta w uzasadnieniu podstaw wniesionej skargi
kasacyjnej krytyka zaskarżonego wyroku w tym zakresie, która nie została poparta
sformułowaniem właściwych, ze względu na możliwość jego podważenia, zarzutów
naruszenia wyżej powołanych przepisów.
Bezzasadnie zarzuca skarżący, że poddanie zwłok jego matki sekcji,
spreparowanie pobranych przy niej fragmentów tkanek i narządów oraz dalsze
postępowania z nimi nie było działaniem podjętym w ramach porządku prawnego.
Każdy z etapów tego postępowania znajduje oparcie w istniejących regulacjach
prawnych.
Kwestię poddania zwłok osoby, która zmarła w szpitalu, sekcji oraz pobrania
ze zwłok komórek, wycinków tkanek i narządów oraz ich badania regulują ustawa
o ZOZ w jej art. 24 i 25, ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu
i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów z dnia 1 lipca 2005 r. (Dz. U. Nr 169,
poz. 1411 ze zm.), definiująca te pojęcia oraz ustawa z dnia 27 lipca 2001 r.
o diagnostyce laboratoryjnej (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r., Nr 144, poz. 1529), której
czynności obejmują m. innymi badania laboratoryjne płynów ustrojowych, wydzielin,
wydalin i tkanek pobranych dla celów profilaktycznych, diagnostycznych
leczniczych lub sanitarno-epidemiologicznych (art. 2).
7
Kwalifikacja odpadów powstających w związku z udzielaniem świadczeń
zdrowotnych oraz prowadzeniem badań i doświadczeń naukowych w zakresie
medycyny jako odpadów medycznych wynika z art. 3 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia
27 kwietnia 2001 r. o odpadach medycznych (tekst jedn. Dz. U. z 2010 r., Nr 185,
poz. 1243) określającej zasady ich utylizacji.
Sposób postępowania szpitala w razie śmierci pacjenta oraz zakres
czynności należących do obowiązków szpitala związanych z przygotowaniem zwłok
pacjenta do wydania osobom uprawnionym do ich pochowania określa, wydane na
podstawie art. 25 a ustawy o ZOZ, rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia
31 października 2006 r. w sprawie postępowania ze zwłokami osób zmarłych
w szpitalu (Dz.U. Nr 203, poz. 1503). Jego § 6 odwołuje się do regulaminu
porządkowego szpitala i precyzuje obowiązki związane z przygotowaniem zwłok do
wydania. Rozporządzenie zawiera przepisy organizacyjne służące wykonaniu art.
25a ustawy o zoz, nie ingerujące w prawa zmarłego i jego bliskich.
Obowiązek ustanowienia regulaminu szpitalnego – porządkowego, który
z nakazu tej ustawy, nie może naruszać, wynikających z niej i z odrębnych
przepisów, praw pacjentów, zawiera art. 18 a ustawy o ZOZ. Jego obligatoryjnym
elementem jest m. innymi określenie obowiązków szpitala w razie śmierci pacjenta.
Działanie na podstawie regulaminu szpitala, jeżeli mieści się on w zakresie
umocowanie ustawy do jego wydania, jest działaniem w oparciu o obowiązujące
przepisy i na podstawie powszechnie obowiązującego prawa. Znaczenie
pomocnicze w ramach porządku prawnego wynikającego z przedstawionych
regulacji prawnych mają powołane dodatkowo przez Sąd Apelacyjny, jako
podstawa działania pozwanego, zalecenia Polskiego Towarzystwa Patologów
określające stosowne procedury medyczne.
Skarżący nie zarzuca jednak, że treść regulaminu pozwanego wykracza
poza granice umocowania do jego wydania, ani nie wskazuje takich jego
postanowień, które ograniczałyby możliwość korzystania przez niego
z konstytucyjnych wolności i praw. W tym stanie rzeczy, chociaż niewątpliwe
trafne jest samo stwierdzenie, że ograniczenia takie mogą być ustanowione tylko
w ustawie i tylko ze względów określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji, to nie
8
uzasadnia ono uznania, że zaskarżony wyrok narusza zarówno ten przepis jak i art.
87 Konstytucji.
Pojęcie dokumentacji medycznej, którą stanowią dane i informacje
medyczne odnoszące się do stanu zdrowia pacjenta, udzielonych mu w zakładzie
opieki zdrowotnej świadczeń zdrowotnych, gromadzone i udostępniane na
zasadach określonych w ustawie z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta
i Rzeczniku Praw Pacjenta definiuje ustawa o ZOZ w art. 18 d. Podzielić należy
wyrażony w zaskarżonym wyroku pogląd, że jego szerokie ujęcie pozwala zaliczyć
do kategorii dokumentacji medycznej także informacje medyczne
uprzedmiotowione w postaci spreparowanych fragmentów tkanek i narządów
pobranych, w celu określenia przyczyny zgonu pacjenta, przy wykonywaniu sekcji
zwłok. Do ich wydania i udostępniania będą więc mieć zastosowanie przepisy
rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 21 grudnia 2010 r. w sprawie rodzajów
i zakresu dokumentacji medycznej oraz sposobu jej przetwarzania, Dz. U. Nr 252,
poz. 1697 (wcześniej rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 21 grudnia 2006 r.
w sprawie rodzajów i zakresu dokumentacji medycznej w zakładach opieki
zdrowotnej oraz sposobu jej przetwarzania, Dz. U Nr 247, poz. 1819).
Na tle wcześniejszych wywodów kwestia ta nie ma jednak istotnego
znaczenia dla oceny zasadności wniesionej skargi kasacyjnej, nie zawierającej
przy tym odnoszących się do niej zarzutów.
W tym stanie rzeczy wniesiona skarga kasacyjna, bezzasadna z powyższych
przyczyn, także w zakresie podniesionego w niej zarzutu naruszenia art. 23 i 24
k.c., podlegała oddaleniu stosownie do art. 39814
k.p.c. O kosztach postępowania
kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 § 1 i 3, w zw. z art. 391 § 1 i art.
39821
k.p.c.