Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 358/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Dariusz Dończyk
Protokolant Anna Matura
w sprawie z powództwa J. Ł.
przeciwko K. P.
o ustalenie nieważności umowy,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 18 lutego 2011 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 października 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 3 grudnia 2008 r. w sprawie z powództwa J.
Ł. przeciwko K. P. orzekł, że zawarta między stronami w dniu 30 maja 2007 r. przed
notariusz J. J. w W. umowa sprzedaży oznaczonej bliżej, zabudowanej budynkiem
mieszkalnym nieruchomości, położonej w G., jest nieważna.
Sąd Okręgowy ustalił, że powódka od 2002 r. była klientką lombardu
prowadzonego przez pozwanego oraz J. W., którego pozwany był wychowankiem.
W dniu 31 sierpnia 2005 r., po kolejnym zwróceniu się do nich o pożyczkę,
powódka zawarła z pozwanym w formie aktu notarialnego umowę przedwstępną
sprzedaży nieruchomości, której dotyczy pozew. W umowie tej postanowiono, że
sprzedaż nieruchomości nastąpi 31 października 2005 r., a cenę nieruchomości
określono na 38 850 zł, jednocześnie zastrzegając, że została ona już w całości
uiszczona przez pozwanego. Otrzymał ją komornik z przeznaczeniem na spłacenie
zobowiązań powódki wobec jej innego wierzyciela – W. B. Ponadto powódka w § 3
omawianej umowy udzieliła pozwanemu oraz J. W. – każdemu samodzielnie –
nieodwołalnego i niegasnącego z jej śmiercią pełnomocnictwa do zawarcia w jej
imieniu przyrzeczonej umowy sprzedaży oraz dokonywania „wszelkich czynności
faktycznych i prawnych koniecznych do zawarcia umowy przyrzeczonej”.
Zastrzeżenie, że pełnomocnictwo jest nieodwołalne i niegasnące wraz ze śmiercią
mocodawczyni nastąpiło – jak określono – „w związku z wykonaniem świadczeń
wzajemnych przez strony”. W dniu 30 maja 2007 r. J. W. powołując się na
udzielone mu przez powódkę pełnomocnictwo zawarł w jej imieniu z pozwanym
umowę sprzedaży nieruchomości, której dotyczy pozew, na warunkach określonych
w umowie przedwstępnej. Wartość tej nieruchomości w chwili jej sprzedaży
pozwanemu biegły ustalił na kwotę 168 000 zł.
W ocenie Sądu Okręgowego nieodwołalne pełnomocnictwo udzielone przez
powódkę umocowywało J. W. do zawarcia umowy przyrzeczonej w umowie
przedwstępnej jedynie przed przedawnieniem się roszczenia o zawarcie umowy
przyrzeczonej. Postanowienia umowy przedwstępnej dotyczące pełnomocnictwa
nie mogły być interpretowane wbrew art. 117 § 2 zdanie drugie k.c., stanowiącemu,
3
że zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu przedawnienia
jest nieważne. Zgodnie z art. 390 § 3 k.c. roszczenie z umowy przedwstępnej
zawartej przez powódkę z pozwanym przedawniło się z upływem 31 października
2006 r. W dniu 30 maja 2007 r. J. W. nie był więc już umocowany do zawarcia w
imieniu powódki umowy przyrzeczonej. Powódka zawartej w jej imieniu w tym dniu
umowy przyrzeczonej nie potwierdziła, nie doszło więc do skutecznego jej
zawarcia. W tej sytuacji można było pozostawić na uboczu kwestię wartości
nieruchomości w kontekście podnoszonego przez pełnomocnika powódki
wykorzystania przy zawarciu umowy przymusowego położenia powódki.
Sąd Apelacyjny na skutek apelacji pozwanego, zarzucającej m.in.
nierozpoznanie sprawy pod kątem podnoszonego przez powódkę wyzysku (art. 388
k.c.), zmienił wyrok i powództwo oddalił.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, powódka dochodziła tylko ustalenia
nieważności umowy. Sprecyzowanie żądania pozwu pismem z dnia 28 marca
2008 r. wykluczało rozpoznanie sprawy pod kątem wyzysku. Według Sądu
Apelacyjnego, Sąd Okręgowy dokonał błędnej wykładni § 3 umowy przedwstępnej.
Pominął, że w paragrafie tym pełnomocnicy zostali wyraźnie upoważnieni także do
dokonywania „wszelkich czynności faktycznych i prawnych koniecznych do
zawarcia umowy”. Tak szeroko ujęte pełnomocnictwo upoważniało ich również do
złożenia w imieniu powódki oświadczenia o zrzeczeniu się zarzutu przedawnienia
roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej po upływie terminu przedawnienia się
tego roszczenia. Oświadczenie to mogło zostać złożone w sposób dorozumiany.
Skarżąc wyrok Sądu Apelacyjnego w całości powódka jako podstawy
kasacyjne przytoczyła naruszenie art. 60, 98, 101, 105 i 117 § 2 k.c. oraz
naruszenie art. 158, 160, 210 i 325 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Artykuł 117 § 2 k.c. pozostawia skorzystanie z przedawnienia roszczenia
decyzji zobowiązanego, tj. podmiotu, przeciwko któremu roszczenie przysługuje.
4
Upływ terminu przedawnienia roszczenia uwzględnia się tylko na zarzut tego
podmiotu. W razie wystąpienia przeciwko zobowiązanemu z roszczeniem,
w procesie lub poza procesem, może on, jeżeli roszczenie to przedawniło się,
podnieść zarzut przedawnienia i odmówić spełnienia skierowanego do niego
żądania. Może jednak też nie podnosić zarzutu przedawnienia lub uczynić zadość
skierowanemu do niego roszczeniu. W przypadku podniesienia zarzutu
przedawnienia odpada możliwość przymusowej realizacji przedawnionego
roszczenia; wytoczone powództwo ulega oddaleniu ze względu na ziszczenie się
negatywnej przesłanki jurysdykcyjnej. W przypadku natomiast zadośćuczynienia
przedawnionemu roszczeniu spełnione świadczenie jest należne i nie można żądać
jego zwrotu (art. 411 pkt 3 k.c.). Zarówno podniesienie zarzutu przedawnienia, jak
i wykonanie przedawnionego roszczenia może być w zasadzie dokonane w imieniu
zobowiązanego także przez umocowanego do tego pełnomocnika.
Zobowiązany nie może skorzystać z przedawnienia roszczenia – pomijając
problematykę nadużycia prawa (art. 5 k.c.) – jedynie wtedy, gdy zrzekł się
korzystania z zarzutu przedawnienia. W następstwie tego zrzeczenia zobowiązanie
z naturalnego (niezupełnego) przekształca się znów w zobowiązanie zupełne;
z chwilą zrzeczenia się ponownie rozpoczyna się bieg przedawnienia roszczenia.
Jak jednak wynika w wcześniejszych uwag, zobowiązany, który chce uczynić
zadość przedawnionemu roszczeniu, nie musi się zrzec korzystania z zarzutu
przedawnienia, wystarczy, że spełni świadczenie objęte przedawnionym
roszczeniem.
Zrzeczenie się korzystania z zarzutu przedawnienia może jednak nastąpić
dopiero po upływie terminu przedawnienia, zrzeczenie się dokonane wcześniej jest,
zgodnie z art. 117 § 2 zdanie drugie k.c., nieważne. Rozwiązanie to, podobnie jak
zakaz skracania lub przedłużania terminów przedawnienia przez czynność prawną
(art. 119 k.c.) oraz wykluczenie możliwości oddziaływania przez strony w drodze
umowy na bieg terminów przedawnienia (art. 120-125 k.c.), ma na celu ochronę
słabszej stronny stosunku prawnego. Norma zawarta w art. 117 § 2 zdanie drugie
k.c. jest więc niewątpliwie normą bezwzględnie obowiązujący. W konsekwencji nie
dopuszcza ona pod przewidzianą w niej sankcją nieważności wszelkich czynności
prawnych prowadzących do ukształtowania się niezgodnych z nią stosunków
5
prawnych (por. aktualne także na gruncie omawianego przepisu wyjaśnienia
dotyczące art. 58 § 1 k.c. zawarte w wyroku Sądu Najwyższego z 1 grudnia 2006 r.,
I CSK 299/06 (OSNC 2007, nr 10, poz. 157 i powołanych w nim orzeczeniach).
Artykuł 101 § 1 k.c. zezwala na udzielenie pełnomocnictwa nieodwołalnego.
Do ustanowienia takiego pełnomocnictwa konieczne jest zrzeczenie się przez
mocodawcę odwołania pełnomocnictwa z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku
prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa (zob. co tych wymagań wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 15 lipca 1998 r., II CKN 832/97, OSNC 1999, nr 3, poz. 50).
Nie ulega wątpliwości, że jeżeli dane oświadczenie woli – tak jak oświadczenie
niezbędne do zawarcia umowy sprzedaży przyrzeczonej w umowie przedwstępnej
– może być złożone przez pełnomocnika, to umocowanie do złożenia tego
oświadczenia może być również pełnomocnictwem nieodwołalnym. Jednakże przy
udzielaniu pełnomocnictwa – tak jak przy dokonywaniu wszelkich czynności
prawnych – należy respektować bezwzględnie obowiązujące normy prawne.
Udzielenie zaś przez stronę umowy przedwstępnej przed upływem terminu
przedawnienia roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej nieodwołalnego
pełnomocnictwa umocowującego do zawarcia umowy przyrzeczonej także po
przedawnieniu się roszczenia o jej zawarcie byłoby w istocie jednoznaczne
z zakazanym przez art. 117 § 2 zdanie drugie k.c. zrzeczeniem się z góry
korzystania z zarzutu przedawnienia. Pełnomocnik dysponujący takim
pełnomocnictwem mógłby zawrzeć w imieniu mocodawcy umowę przyrzeczoną
także po przedawnieniu się roszczenia o jej zawarcie i tym samym zadecydować ze
skutkiem dla mocodawcy o nieskorzystaniu z przedawnienia tego roszczenia. Jak
wiadomo, do nieskorzystania z przedawnienia nie jest konieczne zrzeczenie się
korzystania z zarzutu przedawnienia, wystarczy spełnienie świadczenia objętego
przedawnionym roszczeniem, które co do zasady może nastąpić także przez
pełnomocnika. Od chwili zatem udzielenia takiego pełnomocnictwa decyzja co do
skorzystania z przedawnienia roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej
należałaby wyłącznie do pełnomocnika. Zobowiązany mógłby odzyskać możliwość
decyzji w tym względzie tylko w wyjątkowych sytuacjach, w których uzasadnione
byłoby odwołanie rozpatrywanego pełnomocnictwa z ważnej przyczyny (zob. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2008 r., I CSK 362/07, OSNC 2009, nr 3,
6
poz. 46). Udzielenie przez stronę umowy przedwstępnej przed upływem terminu
przedawnienia roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej nieodwołalnego
pełnomocnictwa umocowującego do zawarcia umowy przyrzeczonej także po
przedawnieniu się roszczenia o jej zawarcie musi być zatem uznane ze względu na
swe skutki – w istocie takie same jak zrzeczenia się z góry korzystania z zarzutu
przedawnienia – za objęte zakazem art. 117 § 2 k.c. i tym samym nieważne.
Podobnie należy ocenić udzielenie przez stronę umowy przedwstępnej przed
upływem terminu przedawnienia roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej
nieodwołalnego pełnomocnictwa umocowującego do zrzeczenia się korzystania
z zarzutu przedawnienia tego roszczenia po jego upływie. Ze względu na
nieodwołalność takiego pełnomocnictwa jego skutek byłby w istocie taki sam jak
zrzeczenia się korzystania z zarzutu przedawnienia przed upływem terminu
przedawnienia. Od chwili udzielenia takiego pełnomocnictwa decyzja co do
zrzeczenia się korzystania z zarzutu przedawnienia należałaby nie do
zobowiązanego, lecz do jego pełnomocnika. Zobowiązany mógłby odzyskać
możliwość decyzji w tym względzie tylko w tych, wyjątkowych przypadkach,
w których uzasadnione byłoby odwołanie tego pełnomocnictwa z ważnej
przyczyny.
Jeżeli zaś przy wykładni nieodwołalnego pełnomocnictwa do zawarcia
umowy przyrzeczonej w umowie przedwstępnej wyłoni się kwestia, czy umocowuje
ono także do zawarcia umowy przyrzeczonej po przedawnieniu się roszczenia o jej
zawarcie albo kwestia, czy pełnomocnik jest umocowany również do zrzeczenia się
korzystania z zarzutu przedawnienia roszczenia o zawarcie tej umowy po jego
przedawnieniu się, należy, kierując się dyrektywą zalecającą utrzymanie czynności
prawnej w mocy (benigna interpretatio), odrzucić te ewentualności interpretacyjne,
które prowadziłyby do omówionej wyżej sprzeczności udzielonego pełnomocnictwa
z art. 117 § 2 k.c. Należy zatem ewentualne wątpliwości interpretacyjne
rozstrzygnąć na rzecz stanowiska, że nieodwołalne pełnomocnictwo umocowuje
tylko do zawarcia umowy przyrzeczonej przed przedawnieniem się roszczenia o jej
zawarcie, a przy tym nie obejmuje zrzeczenia się korzystania z zarzutu
przedawnienia tego roszczenia.
7
W świetle poczynionych uwag za uzasadnione należy zatem uznać
podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia art. 60, 98 zdanie drugie, art.
101 § 1 i art. 117 § 2 k.c. Przepisy te nie dawały podstaw do zajętego
w zaskarżonym wyroku stanowiska o możliwości skutecznego zawarcia w dniu
30 maja 2007 r. przez J. W. w imieniu powódki umowy sprzedaży nieruchomości
przyrzeczonej w umowie przedwstępnej z dnia 31 sierpnia 2005 r.
Ze względu na zasadność wymienionych wyżej dalej idących zarzutów
kasacyjnych niż przytoczone także w skardze powódki zarzuty naruszenia art. 158,
160, 210 i 325 k.p.c., dotyczące nierozpoznania sprawy przez Sąd Apelacyjny pod
kątem wyzysku (art. 388 k.c.), rozpatrywanie tych ostatnich stało się
bezprzedmiotowe.
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. jak w sentencji.