Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 309/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 marca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
w sprawie z powództwa Marcina S.
przeciwko Grażynie i Dariuszowi G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 4 marca 2011 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 września 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w postępowaniu nakazowym nakazał pozwanym D. G.
(wystawcy weksla) i G. G. (wierzycielowi wekslowemu) solidarną zapłatę kwoty
266.842,97 zł na rzecz powoda M. S. (prowadzącego przedsiębiorstwo pod nazwą -
„P.” M. S.) wraz z odsetkami. Po rozpoznaniu zarzutów od nakazu zapłaty Sąd
Okręgowy utrzymał nakaz w mocy (z wyjątkiem odsetek za opóźnienie za okres
do dnia 9 września 2006 r. do dnia 22 czerwca 2006 r.). Rozstrzygnięcie to zapadło
na podstawie następującego stanu faktycznego.
W dniu 21 października 1999 r. leasingodawca – „I.” - Spółka z o.o. zawarł z
D. G. umowę leasingu operacyjnego, obejmującego ciągnik siodłowy. Przedmiot
leasingu został wydany leasingobiorcy, stronie tej przysługiwało prawo pierwokupu
ciągnika po terminie 14 dni od zakończenia umowy; nie przysługiwało ono w razie
wcześniejszego jej rozwiązania. Pozwany leasingobiorca wystawił weksel in blanco
i podpisał deklarację wekslową. Poręczenie na wekslu złożyła G. G.
Umowa leasingu została wypowiedziana w dniu 24 września 2002 r. przez
leasingodawcę. W dniu 25 sierpnia 2006 r. „I.” Sp. z o.o. (remitent) wypełnił weksel,
na mocy którego pozwany miał zapłacić remitentowi sumę weksla w dniu
8 września 2006 r. O wypełnieniu weksla zawiadomiono w dniu 28 sierpnia obu
dłużników wekslowych. Powiadomiono też tych dłużników o przeniesieniu
wierzytelności wekslowej przez indos na rzecz nabywcy M. S. (powoda w niniejszej
sprawie). Pozwani dłużnicy wekslowi zostali wezwani do zapłaty w dniu 16
października 2006 r. (w terminie do dnia 16 października 2006 r.). Suma wekslowa
obejmuje karę umowną wynikającą z opóźnienia się pozwanego leasingobiorcy
(wystawcy weksla) ze zwrotem przedmiotu leasingu (§ 56 umwoy leasingu).
Obliczono ją za opóźnienie obejmujące okres od dnia 27 września do dnia 25
sierpnia 2006 r.
W ocenie Sądu Okręgowego, weksel był ważny, ponieważ zawierał
prawidłowe określenie miejsca jego wystawienia i datę wystawienia. Nie było
podstaw do zastosowania art. 17 prawa wekslowego, nie doszło do
przedawnienie należności wekslowej indosatariusza (art. 70 prawa wekslowego),
3
ponieważ w dniu 30 listopada 2007 r. nastąpiło przerwanie biegu takiego
przedawnienia. Nie rozpoczął biegu termin przedawnienia roszczenia o zapłatę
kary umownej, ponieważ może to nastąpić dopiero od daty zwrotu ciągnika
(przedmiotu leasingu), a taki zwrot dotąd nie nastąpił.
Rozpoznając apelację obojga pozwanych, Sąd Apelacyjny zmienił
zaskarżony wyrok i oddalił powództwo powoda (indosatariusza). W ocenie Sądu
drugiej instancji, Sąd Okręgowy powinien był wziąć pod uwagę zarzut pozwanych
o przedawnieniu się roszczenia ze stosunku podstawowego, ponieważ nie został
on zgłoszony z naruszeniem reguły prekluzji wyrażonej w art. 495 § 3 k.p.c. Zarzut
przedawnienia roszczenia ze stosunku podstawowego, tj. roszczenie o zapłatę
kary umownej z powodu opóźnienia ze zwrotem przedmiotu leasingu, został zatem
skutecznie podniesiony przez pozwanych (art. 118 k.c). W chwili wypełnienia
weksla in blanco (w dniu 25 sierpnia 2006 r.) roszczenie to było już przedawnione,
natomiast - wbrew stanowisku Sądu Okręgowego - początek biegu przedawnienia
tego roszczenia nastąpi dopiero z „datą zwrotu samochodu”.
Analizując sytuację prawną obu stron po zakończeniu stosunku leasingu
w związku z brakiem zwrotu przedmiotu leasingu do chwili obecnej, Sąd Apelacyjny
doszedł do wniosku, że leasingobiorca nie był zobowiązany do zwrotu przedmiotu
leasingu niezwłocznie po zakończeniu umowy (§ 55 umowy) i tym samym nie
powstało w ogóle roszczenie o zapłatę leasingodawcy kary umownej w związku
z opóźnieniem ze zwrotem przedmiotu leasingu (§ 56 umowy). Dopiero pisemne
żądanie zwrotu przedmiotu leasingu z dnia 30 czerwca 2003 r. pozbawiło
pozwanego wystawcę weksla prawa do dalszego władania przedmiotem leasingu
i uprawniało leasingodawcę do żądania od tej daty wynagrodzenia za korzystanie
z tego przedmiotu przez pozwanego. Niespełnione jednak zostały przesłanki do
zapłaty kary umownej, ponieważ pozwany posiadał rzecz na podstawie innego
tytułu prawnego niż umowa leasingu, a mianowicie - na podstawie porozumienia
w przedmiocie nabycia rzeczy (prawo pierwokupu). Nie było więc podstaw do
uczynienia zadość żądaniu leasingodawcy z dnia 23 lipca 2008 r., obejmującego
zwrot przedmiotu leasingu.
4
Sąd Apelacyjny przyjął, że dokonany indos wekslowy (w dniu 28 sierpnia
2006 r.) miał skutki cesji (art. 509 k.c.) i w związku z tym pozwani byli uprawnieni do
podnoszenia przeciwko powodowi (indosatariuszowi) zarzutów ze stosunku
podstawowego, w tym - zarzut przedawnienia roszczenia o zapłatę kary umownej
lub zarzut niepowstania tego roszczenia po zakończeniu stosunku leasingu.
W skardze kasacyjnej powoda podnoszono zarzuty naruszenia prawa
procesowego, tj. art. 233 § 1 k.p.c, art. 328 § 2 k.p.c. i zarzuty naruszenia
prawa materialnego , tj. art. 20 w zw. z art. 10 i 17 prawa wekslowego z 1936 r., art.
353 § 1, art. 3531
k.c. w zw. z art. 65 § 1 i § 2, art. 55 i 56 k.c, art. 596 k.c. w zw.
z art. 65 § 1 i § 2 k.c., art. 7091
§ 1 k.c., art. 70916
i art. 70918
k.c., art. 118 i art. 229
k.c.
Skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty
sprawy, ewentualnie – o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. nie może być uznany za trafny przy
motywacji prawnej tego zarzutu, przyjętej w skardze. Ponadto trzeba zaznaczyć,
że kwestia niewłaściwej interpretacji porozumienia obejmującego „prawo
pierwokupu” i oceny prawnego charakteru umowy łączącej strony mogłaby być
podnoszona jedynie w ramach naruszenia przepisów prawa materialnego (np. art.
65 k.c.). W postępowaniu kasacyjnym nie może być, oczywiście, brany pod uwagę
zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. z racji zasady wyrażonej w art. 3983
§ 3 k.p.c.
2. W rozpoznawanej sprawie zasadnicze znaczenie ma określenie skutków
prawnych indosu dokonanego w dniu 28 sierpnia 2006 r. Chodzi o to, czy wywołał
on skutki właściwego indosu własnościowego (art. 14 prawa wekslowego), czy tylko
- skutki właściwe dla cesji wierzytelności wekslowej (art. 509). Tylko w tej drugiej
sytuacji otwiera się prawna możliwość podnoszenia przez pozwanych dłużników
wekslowych (wystawcę i poręczyciela) zarzutów przeciwko indosatariuszowi
wynikających ze stosunku podstawowego (stosunku leasingu), jeżeli był on objęty
wekslem gwarancyjnym, a weksel został wypełniony zgodnie z deklaracją
wekslową.
5
Analizując treść art. 20 zd. 2 prawa wekslowego, regulującego skutki tzw.
indosu poterminowego, Sąd Apelacyjny stwierdził, że w rozpoznawanej sprawie
indos wekslowy „miał miejsce po upływie terminu ustanowionego dla protestu”,
a termin do złożenia takiego protestu mijał dnia 10 września 2006 r. (art. 44 prawa
wekslowego). Termin płatności na wekslu został oznaczony na dzień 8 września
2006 r., natomiast przeniesienie wierzytelności wekslowej nastąpiło przez indos
z dnia 28 sierpnia 2006 r. W aktach sprawy znajduje się „Umowa przeniesienia
weksla przez indos” opatrzona właśnie tą data. Pozwani dłużnicy wekslowi zostali
wezwani do zapłaty w dniu 2 października 2006 r. z terminem zapłaty w dniu 16
października 2006 r. łącznie z zawiadomieniem o dokonaniu „cesji wierzytelności z
weksla”. Weksel gwarancyjny zawierał klauzulę bez protestu, a z ustaleń
dokonanych przez oba Sądy meriti nie wynika, że indos został umieszczony na
wekslu gwarancyjnym niezupełnym, tj. jeszcze przed jego wypełnieniem w dniu 25
sierpnia 2006 r. Na grzbiecie weksla ujawniono typową formułę indosową
(„ustępujemy na zlecenie”) i oznaczono indosanta i indosatariusza. Indos nie został
zaopatrzony w datę (art. 20 ust. 2 prawa wekslowego). W świetle takich ustaleń
dość zaskakująco brzmi stwierdzenie Sądu Apelacyjnego, że indos miał charakter
poterminowy i wywoływał skutki przelewu w rozumieniu art. 509 k.c. (s. 15
uzasadnienia zaskarżonego wyroku).
W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego wyjaśniono już istotę tzw.
indosu poterminowego, przewidzianego w art. 20 ust. 1 zd. 2 prawa
wekslowego. Jest to indos po proteście z powodu niezapłacenia lub po
upływie terminu ustanowionego dla protestu (por. np. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 3 listopada 2010 r., V CSK 1311/10, niepubl.). Co więcej, indos na wekslu
własnym, dokonany po upływie terminu ustanowionego dla dokonania protestu
z powodu niezapłacenia sumy wekslowej, ma skutki przelewu, chociaż posiadacz
weksla w wyniku zamieszczenia na wekslu klauzuli „bez protestu” lub
równoznacznej został zwolniony od protestu (tak np. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 30 października 2009 r., IV CSK 249/08 niepubl.; wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 15 maja 2008 r., I CSK 488/07, niepubl.). Taka sytuacja, oczywiście,
nie wystąpiła w rozpatrywanej sprawie.
6
Z indosem wekslowym nie można łączyć, oczywiście, prawnych skutków
cesji (art. 509 k.c), jeżeli dłużnicy wekslowi zostali wezwani do zapłaty sumy
wekslowej po dacie płatności z wyznaczeniem ostatecznego terminu zapłaty.
Nie ma także znaczenia to, że wspomnianej umowie przeniesienia weksla przez
indos strony wyraźnie przypisują skutki cesji (i także - w „zawiadomieniu o cesji”),
ponieważ liczy się w tym wypadku prawna formuła poprawnego indosu
umieszczonego na wekslu (art. 13 i 14 prawa wekslowego). W każdym razie Sąd
Apelacyjny nie odwołuje się do treści tej umowy w omawianym zakresie.
W tej sytuacji trafny okazał się zarzut naruszenia art. 20 ust. 1 zd. prawa
wekslowego. Oznaczało to konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania
(art. 39815
k.p.c.). Bezprzedmiotowe stało się badanie pozostałych zarzutów
naruszenia prawa materialnego (pkt 1 skargi).
jz