Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CZ 107/10
POSTANOWIENIE
Dnia 10 marca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Małgorzaty P.
przeciwko Towarzystwu Ubezpieczeń Allianz Polska S.A w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 10 marca 2011 r.,
zażalenia powódki na postanowienie w przedmiocie zasądzenia zwrotu kosztów
procesu za obie instancje zawarte w wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 7 października 2010 r.,
1) uchyla zaskarżone postanowienie w części dotyczącej
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego
(tj. co do kwoty 900 zł) i w tym zakresie nie obciąża
powódki obowiązkiem zwrotu pozwanemu kosztów
procesu w drugiej instancji,
2) odrzuca zażalenie w pozostałym zakresie.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy uwzględniając niemal w całości żądanie powódki Małgorzaty
P. zasądził na jej rzecz od pozwanego Towarzystwa Ubezpieczeń Allianz Polska
Spółki Akcyjnej w W. dochodzoną kwotę 6 000 zł z odsetkami ustawowymi od dnia
18 listopada 2009 r. i kosztami procesu w wysokości 1 217 zł; oddalił powództwo
jedynie co do zgłoszonego w szerszym rozmiarze żądania odsetkowego.
Powództwo dotyczyło zapłaty reszty zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej –
matki powódki.
Po rozpatrzeniu apelacji pozwanego od tego wyroku Sąd Okręgowy zmienił
zaskarżone orzeczenie w ten sposób, że oddalił powództwo i zasądził od powódki
na rzecz pozwanego kwotę 2 117 zł tytułem kosztów procesu za obie instancje.
Jako podstawę rozstrzygnięcia o kosztach procesu przyjął art. 98 k.p.c. i wskazał,
że powódka przegrała proces w całości, a pozwany poniósł opłatę od apelacji w
wysokości 300 zł oraz koszty zastępstwa prawnego w obu instancjach w kwocie
1 817 zł.
Powódka złożyła zażalenie na postanowienie o kosztach procesu za obie
instancje i wniosła o jego zmianę przez zwolnienie powódki od tych kosztów przy
zastosowaniu zasady słuszności z art. 102 k.p.c.; ewentualnie o uchylenie tego
postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania w zakresie
kosztów procesu.
Skarżąca podniosła, że korzystała ze zwolnienia od opłaty od pozwu, co
oznacza, iż Sąd Rejonowy ocenił jej sytuację majątkową jako nie pozwalającą na
ponoszenie kosztów sądowych bez uszczerbku koniecznego utrzymania siebie
i rodziny. Wyjaśniła, że jest bezrobotną bez prawa do zasiłku i ma na utrzymaniu
syna. Zwróciła także uwagę na specyficzny charakter roszczenia
o zadośćuczynienie, z jakim wystąpiła, którego celem jest zrekompensowanie
krzywdy o charakterze niemajątkowym, nie poddającej się mechanicznemu
oszacowaniu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Orzeczenie o kosztach procesu, zawarte w wyroku Sądu Okręgowego, mimo
że zamknięte w jednej kwocie pieniężnej, w istocie zawiera rozstrzygnięcie
3
o kosztach za dwa różne etapy postępowania. Obejmuje zwrot kosztów
zastępstwa procesowego poniesionych przez pozwanego w postępowaniu przed
sądem rejonowym oraz kosztów postępowania apelacyjnego (opłata od apelacji
i koszty zastępstwa procesowego). Rozróżnienie to ma znaczenie ze względu na
wyznaczony w art. 3941
§ 1 i 2 zakres przedmiotowy postanowień, od których
przysługuje zażalenie do Sądu Najwyższego. Zaskarżeniu podlegają tylko te koszty
procesu, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji
(art. 3941
§ 1 pkt 2 k.p.c.).
Niewątpliwie koszty procesu dotyczące postępowania przed Sądem
Rejonowym były przedmiotem rozpoznania przez Sąd Okręgowy. Wprawdzie – z
uwagi na wydanie przez Sąd pierwszej instancji orzeczenia korzystnego dla
powódki – orzeczenie nakładało obowiązek zwrotu kosztów powódce przez
pozwanego, a w drugiej instancji, na skutek zmiany wyroku zgodnie z żądaniem
pozwanego i oddaleniem powództwa, Sąd Okręgowy odwrócił kierunek działania
obowiązku zwrotu kosztów i zasądził je od powódki na rzecz pozwanego. Nie
zmienia to jednak faktu, że koszty postępowania przed sądem pierwszej instancji
były przedmiotem rozpoznania z zachowaniem postępowania dwuinstancyjnego i
nie mogą być przedmiotem zaskarżenia do Sądu Najwyższego, wobec czego w tym
zakresie zażalenie powódki podlegało odrzuceniu na podstawie art. 3941
§ 3 k.p.c.
w zw. z art. 39821
k.p.c. i art. 373 k.p.c. w zw. z art. 370 k.p.c.
Merytorycznemu rozpoznaniu podlega zatem jedynie problem istnienia
podstaw do zastosowania art. 102 k.p.c. (w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.) przy orzekaniu
przez Sąd Okręgowy o kosztach postępowania apelacyjnego.
Artykuł 102 k.p.c. realizujący zasadę słuszności umożliwia odstąpienie od
obciążenia kosztami strony, która przegrała proces, jeżeli zachodzi „wypadek
szczególnie uzasadniony”. Użyta klauzula pozostawia suwerennej ocenie sądu
ustalenie, czy w sprawie zachodzą okoliczności pozwalające na uwolnienie strony
od obowiązku zwrotu przeciwnikowi części, a nawet całości poniesionych przez
niego kosztów procesu, jednakże przeprowadzona ocena nie może być dowolna.
W orzecznictwie wyjaśniono już, że samo korzystanie przez stronę ze zwolnienia
od kosztów sądowych nie uzasadnia zastosowanie art. 102 k.p.c.
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z 11 lutego 2010 r., I CZ 112/09, nie publ.
4
poza bazą elektroniczną Lex, nr 564753). Taki wniosek wysnuć można z treści art.
108 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych
(jedn. tekst Dz.U. z 2010 r., Nr 90, poz. 594 ze zm.). Wymóg wystąpienia
szczególnie uzasadnionego wypadku wyklucza automatyzm stosowania art. 102
k.p.c., jednakże sytuacja materialna i życiowa strony może stanowić przesłankę
uwzględnianą przy badaniu podstaw do szczególnego potraktowania strony
przegrywającej. Z oświadczeń majątkowych powódki i ustaleń Sądów obydwu
instancji wynika, że po śmierci matki położenie powódki uległo znacznemu
pogorszeniu, z uwagi na utratę dochodów uzyskiwanych wcześniej przez zmarłą
i przeznaczanych na wspólne prowadzenie gospodarstwa domowego. Powódka
jest bezrobotna, nie ma własnych dochodów, utrzymuje syna, jest poważnie
zadłużona z tytułu opłat za mieszkanie. Przeżyła dotkliwą tragedię osobistą, jaką
stanowiła śmierć matki. Istotne jest także, że roszczenie dochodzone przez
powódkę jest trudne do jednoznacznego wyliczenia i żądania powódki, bynajmniej
nie rażąco wygórowane, w jej subiektywnym przekonaniu mogły być uzasadnione.
Wszystkie te elementy łącznie przemawiają za potraktowaniem okoliczności
występujących w sprawie jako wypadku, o którym mowa w art. 102 k.p.c.
i zastosowaniem tego przepisu do kosztów postępowania apelacyjnego.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone
postanowienie w części dotyczącej kosztów postępowania apelacyjnego i nie
obciążył powódki kosztami poniesionymi w tym postępowaniu przez pozwanego
(art. 397 § 2 k.p.c. w zw. z art. 39816
k.p.c.).