Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 166/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 marca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Halina Kiryło
SSN Roman Kuczyński
w sprawie z odwołania Zakładu Usługowego O. S. Spółki jawnej J. B., B. D., T. K. w
K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w K.
z udziałem zainteresowanego L. M.
o objęcie ubezpieczeniem wypadkowym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 24 marca 2011 r.,
skargi kasacyjnej odwołującego się od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 21 grudnia 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K. decyzją z 6 marca 2009 r.
stwierdził, że L. M.z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy zlecenia przez
płatnika „O. – S.” s.j. podlegał następującym ubezpieczeniom: obowiązkowo –
emerytalnemu i rentowym oraz wypadkowemu; dobrowolnemu ubezpieczeniu
chorobowemu w okresie od 1 lutego 2007 r. do 31 grudnia 2008 r.
Zakład Usługowy „O. – S.” s.j. J. B., B. D., T. K. odwołał się od tej decyzji w
części dotyczącej podlegania przez L. M. obowiązkowo ubezpieczeniu
wypadkowemu.
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z 2 lipca 2009 r. oddalił odwołanie.
Sąd ten ustalił, że L. M. od 1 lutego 2007 r. do 31 grudnia 2008 r. świadczył
pracę na rzecz odwołującej się Spółki na podstawie umowy zlecenia. Do zakresu
jego obowiązków należały prace porządkowe na terenie budynku oraz utrzymanie
czystości w jego okolicy a w zimie – także odśnieżanie chodników. Jako
zleceniobiorca obowiązany był do świadczenia pracy w sposób zgodny z
wytycznymi zleceniodawcy oraz zakresem obowiązków stanowiącym załącznik do
umowy. Do zakresu działalności odwołującej się Spółki należą: kompleksowe usługi
agrotechniczne, usługi remontowe, usługi budowlane, prace porządkowe, usługi
transportowo-sprzętowe. Głównym przedmiotem działalności Spółki są prace
związane z utrzymaniem terenów zielonych na obszarze miasta K. a także
świadczenie usług na rzecz spółdzielni mieszkaniowych polegające bądź na
pracach porządkowych bądź na kompleksowym zajęciu się utrzymaniem czystości
zarówno w budynkach jak i czynnościach związanych z pielęgnacją terenów
zielonych. Usługi te są wykonywane na podstawie umów zawieranych przez Spółkę
ze spółdzielniami mieszkaniowymi i innymi podmiotami. W umowach tych określone
są obowiązki Spółki a w dołączonych do nich załącznikach określono zakres
obowiązków Spółki na rzecz spółdzielni oraz obmiar terenu którym Spółka miała się
zająć.
Gdy zmieniły się przepisy dotyczące odprowadzania składek z tytułu umowy
zlecenia wspólnicy Spółki „O.-S.” uzyskali od pracownika ZUS ustną informację, że
3
osoba wykonująca umowę zlecenia poza siedzibą firmy nie podlega ubezpieczeniu
wypadkowemu.
Sąd Okręgowy przeanalizował przepis art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.) przewidujący wyłączenie spod obowiązkowego
ubezpieczenia wypadkowego osób wykonujących pracę poza siedzibą lub
miejscem prowadzenia działalności zleceniodawcy i uznał, że wyłączenie to
dotyczy tych zleceniobiorców pracujących nie tylko poza siedzibą zleceniodawcy
ale także poza miejscem prowadzenia przez niego działalności gospodarczej czyli
poza granicami, do których można rozciągnąć ryzyko ubezpieczenia wypadkowego.
Zdaniem Sądu Okręgowego rozumienie miejsca prowadzenia działalności
gospodarczej należy odnieść do rozumienia pojęcia „miejsca” w języku polskim.
Określenie tego miejsca musi być dokonane nie tylko przy uwzględnieniu aspektu
terytorialnego lecz także substratu materialnego i organizacyjnego. Sąd Okręgowy
przyjął wobec tego, że miejscem prowadzenia działalności gospodarczej przez
Spółkę było miejsce wykonywania przez ubezpieczonego (zleceniobiorcę) usługi
stanowiącej przedmiot określony w umowie zlecenia (i w załącznikach do niej)
zawartej przez Spółkę ze Spółdzielnią. W rozpoznawanej sprawie nie zachodzi
sytuacja, w której zleceniodawca nie organizuje zatrudnienia i nie ma
bezpośredniego wpływu na warunki wykonywania pracy przez zleceniobiorcę, co
wynika z charakteru prowadzonej działalności.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 21 grudnia 2009 r., oddalił apelację
odwołującej się Spółki od wyroku Sądu Okręgowego.
W istotnej dla toczącego się sporu kwestii wykładni pojęć „siedziba” i
„miejsce prowadzenia działalności gospodarczej” (występujących w art. 12 ust. 3
ustawy systemowej), Sąd Apelacyjny zważył, że odwołująca się Spółka ma siedzibę
w K. w województwie m. a adres Zakładu to ul. D. w K. Są to dane ujęte w rejestrze
przedsiębiorców. Wpis w rejestrze nie jest jednak – zdaniem Sądu drugiej instancji
– równoznaczny z określeniem miejsca prowadzenia działalności gospodarczej
zleceniodawcy w rozumieniu art. 12 ust. 3 i nie przesądza o tym miejscu. Zdaniem
Sądu Apelacyjnego, przy wykładni art. 12 ust. 3 ustawy systemowej nie można
ograniczyć się do wykładni literalnej pomijając cel przepisu jakim jest wyłączenie z
4
obowiązkowego ubezpieczenia wypadkowego tych zleceniobiorców, którzy
wykonują pracę nie tylko poza siedzibą zleceniodawcy ale także poza miejscem
prowadzenie jego działalności a więc poza granicami do których można rozciągnąć
ryzyko ubezpieczenia wypadkowego. Spółka realizując umowy zawierane ze
spółdzielniami zleciła wykonywanie zadań innym podmiotom, w tym gospodarzom
domów, organizowała ich pracę, zapewniała i dostarczała środki do jej wykonania,
przeprowadzała kontrole, Miejsce prowadzenia działalności Spółki rozciąga się
zatem na miejsce, w którym zleceniobiorcy wykonywali faktycznie zlecone im
usługi. Natomiast dyrektywa Rady EWG z 17 maja 1977 r. nie może być skutecznie
powoływana w tej sprawie, ponieważ dotyczy ona regulacji prawnopodatkowych.
Płatnik składek, odwołująca się Spółka „O. – S.” wniosła skargę kasacyjną
od wyroku Sądu Apelacyjnego zarzucając mu naruszenie prawa materialnego „tj.
art. 12 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych obowiązującego do 31
grudnia 2009 r. poprzez jego błędną wykładnię i niezastosowanie w sprawie z
uwagi na nieuzasadnione przyjęcie przez Sąd Apelacyjny, że powierzenie przez
Skarżącą świadczenia określonych usług na rzecz Zleceniobiorcy –
Zainteresowanemu w sprawie, jest równoznaczne z „rozciągnięciem” miejsca
wykonywania działalności Zleceniodawcy w rozumieniu tego przepisu na miejsce
gdzie usługa jest wykonywana mimo, iż Skarżąca nie miała realnej kontroli nad
wykonywaniem usług przez zleceniobiorcę, który mógł je wykonywać w dowolnym
czasie”. Zdaniem skarżącej, pojęcia „siedziby” i „miejsca prowadzenia działalności
gospodarczej” należy wykładać zgodnie ze wskazaniami wykładni językowej.
Wystarczy zatem spełnienie jednaj z tych przesłanek do wyłączenia podlegania
zleceniobiorcy ubezpieczeniu wypadkowemu. Pojęcie siedziby nie powinno być
rozumiane w taki sposób, jaki wynika z przepisów prawa cywilnego. Ponadto na
gruncie wykładni literalnej nie można uznać, że miejsce świadczenia usług przez
zleceniobiorcę jest tożsame z miejscem prowadzenia działalności gospodarczej
przez zleceniodawcę. Zdaniem skarżącej, rozumienie rat. 12 ust. 3 zawarte w
orzeczeniu Sądu Apelacyjnego prowadziłoby do uznania normy zawartej w tym
przepisie za normę pustą, skoro miejsce świadczenia usługi miałoby być
jednocześnie miejscem prowadzenia działalności gospodarczej zleceniodawcy.
Skarżąca podkreślała, że zleceniobiorca mógł wykonywać pracę w dowolnym,
5
nienormowanym czasie a zleceniodawca nie miał uprawnień do sprawowania
realnej, bieżącej kontroli nad świadczeniem usług przez zleceniobiorcę. W tych
warunkach zleceniodawca nie miał możliwości stwierdzenia czy dany wypadek był
wypadkiem przy pracy. Zleceniodawca „nie zabezpieczał” miejsca świadczenia
pracy przez zleceniobiorcę ani „nie tworzył struktury organizacyjnej, która
pozwalałaby stwierdzić, że istnieje nadzór nad wykonywaniem usług przez
Zleceniobiorcę”. Skarżąca podkreślała, że głównym przedmiotem jej działalności
jest świadczenie usług związanych z obsługą terenów zielonych oraz pracami
agrotechnicznymi przy pasach drogowych oraz torowiskach. W przypadku
zleceniobiorców świadczących usługi przy tych pracach Spółka wypracowała
substrat materialny i organizacyjny i opłacała składki na ubezpieczenie wypadkowe
zleceniobiorców „ z uwagi na okoliczność kontroli organizacyjnej nad tymi pracami”.
Skarga kasacyjna zawiera wniosek o uchylenie zaskarżonego wyroku w
części tj. w punkcie pierwszym i jego zmianę poprzez orzeczenie co do istoty
sprawy, tj. ustalenie, że zainteresowany nie podlegał obowiązkowo ubezpieczeniu
wypadkowemu w okresie od 1 lutego 2007 r. do 31 grudnia 2008 r. i o zasądzenie
na rzecz skarżącej od organu rentowego kosztów postępowania, w tym kosztów
zastępstwa procesowego. Alternatywnie wniesiono o uchylenie zaskarżonego
wyroku w części tj. w punkcie pierwszym lub uchylenie wyroku Sądu Okręgowego
w K. w części tj. w punkcie I tego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu albo Sądowi Okręgowemu w K. Skarżąca
wniosła o zasadzenie na jej rzecze kosztów postępowania przed Sądem
Najwyższym, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:
Podstawa skargi kasacyjnej okazała się nieuzasadniona.
Istotne dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy było dokonanie wykładni pojęć
użytych w art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r., Nr 205, poz. 1585 ze
zm.). W przepisie tym uregulowano zakres podmiotowy podlegania obowiązkowo
ubezpieczeniu wypadkowemu. Zasadą wynikającą z ust. 1 tego artykułu jest
podleganie (obowiązkowe) ubezpieczeniu wypadkowemu przez te osoby, które
6
podlegają ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu. Od tej zasady w ustępie 3
(do czasu jego skreślenia z dniem 1 stycznia 2010 r.) przewidziano wyjątek. Nie
podlegały ubezpieczeniu wypadkowemu te osoby, o których mowa w art. 6 ust. 1
pkt 4 ustawy (czyli, między innymi, osoby wykonujące pracę na podstawie umowy
zlecenia) jeżeli wykonywały pracę poza siedzibą lub miejscem prowadzenia
działalności zleceniodawcy. Spór w tej sprawie wywołało rozumienie pojęć
„siedziba” i „miejsce prowadzenia działalności” zleceniodawcy.
Dla wykładni tych pojęć istotne znaczenie ma przypomnienie historycznie
ukształtowanej funkcji ubezpieczenia wypadkowego. Poza zapewnieniem ochrony
ubezpieczonym uwalniało ono podmioty zatrudniające – przynajmniej w części – od
ponoszenia ryzyka związanego z wypadkami przy pracy. W zamian za opłacanie
składek na to ubezpieczenie ubezpieczyciel spełniał na rzecz zatrudnionych, którzy
ulegli wypadkom świadczenia o charakterze odszkodowawczym. Obowiązek
objęcia ubezpieczeniem wypadkowym wiąże się z dbałością o zapewnienie
ochrony zatrudnionym. Ochrona ta polega przede wszystkim na zapewnieniu
bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Obowiązek opłacania składek bez
powiązania go z zapewnieniem odpowiednich warunków pracy byłby
niewystarczający dla efektywnej ochrony. Te dwa obowiązki są ze sobą połączone.
W tym związku Sąd Najwyższy upatruje podstawowej wskazówki w wykładni art. 12
ust 3 ustawy systemowej, która pozwoliłaby na zrozumienie istoty wyłączenia od
zasady podlegania ubezpieczeniu wypadkowemu zwartemu w tym przepisie.
Zgodnie z art. 207 § 2 k.p. pracodawca obowiązany jest chronić życie i
zdrowie pracowników przez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków
pracy. Z mocy art. 304 § 1 k.p. obowiązek ten dotyczy pracodawców
zatrudniających osoby fizyczne na innej podstawie niż stosunek pracy, jeżeli
wykonują pracę w zakładzie pracy lub miejscu wyznaczonym przez pracodawcę.
Treść tego przepisu pozwala na wniosek, że gdy chodzi o pracodawców
zatrudniających (w szerokim rozumieniu tego słowa) osoby na podstawie umowy
zlecenia istotne dla obciążenia ich obowiązkami zapewnienia bezpiecznych i
higienicznych warunków pracy jest wyznaczenie miejsca świadczenia pracy (o ile
praca nie jest wykonywana w zakładzie pracy). W okolicznościach rozpoznawanej
sprawy nie budzi wątpliwości, że praca zleceniobiorców była wykonywana w
7
miejscu wyznaczonym przez skarżącą. Częstotliwość i zakres kontroli nad
wykonywaniem zadań przez zleceniobiorców nie ma znaczenia dla ustalenia
obowiązku zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Wskazania
wykładni systemowej pozwalają na wnioskowanie, że przez miejsce prowadzenia
działalności według art. 12 ust 3. ustawy systemowej należy rozumieć miejsca,
które zleceniodawca wyznacza osobom zatrudnionym na podstawie umów
zlecenia. W tym znaczeniu miejscem prowadzenia działalności przez skarżącą były
miejsca objęte umowami zlecenia zawartymi przez nią ze spółdzielniami
mieszkaniowymi, w których to umowach zobowiązywała się ona do wykonywania
określonych czynności, na terenie określonych nieruchomości za pośrednictwem
osób przez nią zatrudnianych. Wyłączenie spod zasady podlegania obowiązkowo
ubezpieczeniu wypadkowemu ujęte w art. 12 ust. 3 ustawy systemowej dotyczyłoby
zatem tylko takich sytuacji, w których strony umowy zlecenia pozostawiły
zleceniobiorcy swobodę wyboru miejsca wykonywania zlecenia, co pozwoliłoby na
uznanie, że praca zleceniobiorcy świadczona jest poza miejscem prowadzenia
działalności przez zleceniodawcę.
Gdy chodzi natomiast o pojęcie siedziby, zdaniem Sądu Najwyższego,
należy rozumieć je potocznie. Inne podejście do wykładni tego pojęcia
prowadziłoby to rezultatów trudnych do zaakceptowania. Gdyby rozumieć je jako
miejscowość (tak jak to stanowi art. 41 k.c.) wyłączenie z obowiązku ubezpieczenia
miałoby iluzoryczny sens, gdyż dotyczyłoby tylko osób pracujących w innych
miejscowościach niż ta, w której ma siedzibę zleceniodawca. Trudno też znaleźć
uzasadnienie do rozumienia pojęcia siedziby jako adresu. Najbardziej odpowiednie
jest rozumienie potoczne jako lokalu lub budynku zleceniodawcy. Sąd Najwyższy
podziela bowiem pogląd, że stosując wskazania wykładni językowej należy w miarę
możliwości odwoływać się do takiego rozumienia pojęć prawnych, które byłoby
najbliższe naturalnemu znaczeniu słów użytych w akcie prawnym.
Sąd Najwyższy doszedł do przekonania, że wyłączenie obowiązku
ubezpieczenia wypadkowego na podstawie art. 12 ust. 3 ustawy systemowej
dotyczyć mogło tylko takich sytuacji, w których zleceniobiorcy wykonywali swą
pracę zarazem poza siedzibą jak i poza miejscem prowadzenia przez
zleceniodawcę działalności. Tylko bowiem w razie stwierdzenia, że zleceniobiorca
8
pracuje nie tylko poza siedzibą zleceniodawcy ale i poza miejscem prowadzenia
przez niego działalności można uznać, że zleceniodawca nie ma możliwości ani
prawnego obowiązku zapewnienia takich warunków wykonywania pracy, w których
ryzyko ubezpieczenia wypadkowego mogłoby być podjęte. Wówczas, gdy
zleceniobiorcy wykonują pracę w siedzibie zleceniodawcy albo w miejscu
prowadzenia przez niego działalności (w miejscu, które on sam wyznacza)
zleceniodawca zachowuje wpływ na warunki pracy.
Dla rozumienia zakresu wyłączenia zawartego w art. 12 ust. 3 nie ma
natomiast znaczenia możliwość weryfikacji przez zleceniodawcę faktu i okoliczności
wystąpienia wypadku, są to bowiem zagadnienia natury dowodowej a nie prawnej.
Z tych względów skarga podlegała oddaleniu na podstawie art. 39814
k.p.c.
Analogiczne poglądy zostały zawarte w licznych orzeczeniach Sądu
Najwyższego, między innymi w niepublikowanych dotąd wyrokach z dnia 3 grudnia
2010 r. (I UK 187/10) i z 13 grudnia 2010 r. (I UK 173/10).