Pełny tekst orzeczenia

WYROK Z DNIA 11 KWIETNIA 2011 R.
V KK 27/11
Wskazany w art. 5 ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowie-
dzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary
(Dz. U. Nr 197, poz. 1661 ze zm.) rodzaj zawinienia podmiotu zbiorowego
w postaci culpa in eligendo i culpa in custodiento odnosi się wyłącznie do
osób wymienionych w pkt. 2 i 3 art. 3 ustawy.
Przewodniczący: sędzia SN H. Gradzik.
Sędziowie: SN D. Rysińska, SA (del. do SN) M. Cop (sprawoz-
dawca).
Prokurator Prokuratury Generalnej: Z. Siejbik.
Sąd Najwyższy w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego
Przedsiębiorstwa Wielobranżowego „E.-P.” spółka jawna Henryk B., To-
masz B. w G., po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie, w dniu 11
kwietnia 2011 r., kasacji, wniesionej przez Prokuratora Generalnego od wy-
roku Sądu Okręgowego w L. z dnia 23 marca 2010 r., utrzymującego w
mocy wyrok Sądu Rejonowego w G. z dnia 19 listopada 2009 r.,
u c h y l i ł zaskarżony wyrok sądu odwoławczego i sprawę p r z e k a z a ł
Sądowi Okręgowemu w L. do ponownego rozpoznania w postępowaniu
odwoławczym.
2
U Z A S A D N I E N I E
Wyrokiem z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie VI Ks 59/08, Sąd Re-
jonowy w G., uwzględniając wniosek Urzędu Skarbowego w G. o udzielenie
zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, orzekł wobec
oskarżonego Huberta B. – wspólnika Przedsiębiorstwa Wielobranżowego
„E.-P.” spółki jawnej Hubert B., Tomasz B. w G., za popełnienie występku z
art. 77 § 2 k.k.s. w zw. z art. 77 § 1 k.k.s. i art. 6 § 2 k.k.s. i art. 9 § 3 k.k.s. –
karę grzywny w wysokości 900 zł.
W oparciu o powyższy wyrok Prokurator Rejonowy w G. – w trybie art.
27 ust. 1 ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności pod-
miotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 197,
poz. 1661 ze zm. – dalej u.o.p.z.) złożył wniosek o orzeczenie odpowie-
dzialności karnej podmiotu zbiorowego – Przedsiębiorstwa Wielobranżowe-
go „E.-P.” spółka jawna Hubert B., Tomasz B. w G. za czyn zabroniony pod
groźbą kary, stanowiący przestępstwo skarbowe z art. 77 § 2 k.k.s., popeł-
nione przez wspólnika tej spółki – Huberta B. i wymierzenie temu podmio-
towi zbiorowemu – na podstawie art. 7 u.o.p.z. – kary pieniężnej w wysoko-
ści 3 000 zł.
Wyrokiem z dnia 19 listopada 2009 r. w sprawie II Ks 6/09, Sąd Rejo-
nowy w G., po rozpoznaniu wniosku prokuratora:
- orzekł odpowiedzialność podmiotu zbiorowego Przedsiębiorstwa
Wielobranżowego „E.-P.” spółka jawna Hubert B., Tomasz B. w G. za czyn
z art. 77 § 2 k.k.s. w zw. z art. 77 § 1 k.k.s. i art. 6 § 2 k.k.s. oraz art. 9 § 3
k.k.s.
- na podstawie art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 28 października 2002 r.,
u.o.p.z., orzekł wobec Przedsiębiorstwa Wielobranżowego „E.-P.” spółka
jawna Hubert B., Tomasz B. w G. karę pieniężną w kwocie 2 000 zł;
3
- na podstawie art. 624 k.p.k. zwolnił wyżej wym. Przedsiębior-
stwo z obowiązku zapłaty kosztów postępowania w sprawie.
Od wyroku tego apelację wniósł obrońca podmiotu zborowego, zarzu-
cając orzeczeniu rażącą niewspółmierność wymierzonej podmiotowi zbio-
rowemu kary pieniężnej.
Sąd Okręgowy w L. wyrokiem z dnia 23 marca 2010 r. w sprawie IV
Ka 133/10 utrzymał w mocy zaskarżony wyrok, uznając apelację za oczywi-
ście bezzasadną.
Kasację od powyższego wyroku na podstawie art. 521 k.p.k. i art. 40
u.o.p.z. wniósł Prokurator Generalny, zaskarżając go w całości, na korzyść
podmiotu zbiorowego – Przedsiębiorstwa Wielobranżowego „E.-P.” spółka
jawna Hubert B., Tomasz B. w G., zarzucając, na zasadzie art. 523 § 1
k.p.k., art. 526 § 1 k.p.k. i art. 537 § 1 i 2 k.p.k. w zw. z art. 22 u.o.p.z. wy-
rokowi rażące i mające istotny wpływ na treść orzeczenia naruszenie prze-
pisu prawa karnego procesowego – art. 433 § 1 k.p.k. i art. 440 k.p.k., po-
legające na zaniechaniu dokonania wszechstronnej kontroli odwoławczej
zaskarżonego apelacją obrońcy wyroku sądu pierwszej instancji i utrzyma-
nia go w mocy, mimo iż podlegał on uchyleniu lub zmianie na korzyść pod-
miotu zbiorowego, gdyż wydany został z rażącą obrazą art. 3 i 5 u.o.p.z.,
poprzez wyrażenie błędnego poglądu prawnego, że przepisy te mogą być
podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego „E.-P.” spółka jawna, za
czyn zabroniony pod groźbą kary, popełniony przez wspólnika tej spółki –
Huberta B.
Wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Są-
dowi Okręgowemu w L. do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwo-
ławczym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja jest zasadna.
4
Zgodzić się należy z wnoszącym kasację, że Sąd odwoławczy, wbrew
przepisom prawa karnego procesowego – art. 433 § 1 k.p.k. i art. 440
k.p.k., zaniechał dokonania wszechstronnej kontroli odwoławczej zaskarżo-
nego apelacją orzeczenia sądu pierwszej instancji i błędnie utrzymał go
mocy, mimo iż podlegał on uchyleniu lub zmianie na korzyść podmiotu zbio-
rowego, gdyż wydany został z rażącym i mającym istotny wpływ na treść
wyroku naruszeniem przepisów prawa materialnego.
Zgodnie z art. 3 u.o.p.z., obowiązującej w dacie orzekania w niniejszej
sprawie, zmienionej ustawą z dnia 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o od-
powiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą
kary (Dz. U. Nr 180, poz. 1492), podmiot zbiorowy podlega odpowiedzial-
ności za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej:
1. działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ra-
mach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania
w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy
przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku;
2. dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub
niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa w pkt. 1;
3. działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgo-
dą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt. 1
- jeżeli zachowanie to przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi
zbiorowemu korzyść chociażby niemajątkową.
Warunkiem odpowiedzialności podmiotu zbiorowego jest konieczność
potwierdzenia czynu zabronionego osoby fizycznej jednym z orzeczeń kar-
nych wymienionych w art. 4 u.o.p.z. (w brzmieniu nadanym w art. 1 pkt 3
cytowanej wyżej ustawy z dnia 28 lipca 2005 r.) a także możliwość przypi-
sania temu podmiotowi zawinienia. Przesłanki zawinienia określa art. 5
u.o.p.z (w brzmieniu nadanym w art. 1 pkt 4 cytowanej wyżej ustawy z dnia
28 lipca 2005 r.), który stanowi, iż podmiot zbiorowy podlega odpowiedzial-
5
ności, jeżeli do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie co
najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej, o której
mowa w art. 3 pkt. 2 lub 3, lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą
osobą ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego.
W niniejszej sprawie nie ulega wątpliwości, iż spełnione zostały, wy-
mienione w art. 3 i 4 u.o.p.z., przesłanki do pociągnięcia podmiotu zbioro-
wego Przedsiębiorstwa Wielobranżowego „E.-P.” spółka jawna Hubert B.,
Tomasz B. w G. do odpowiedzialności.
Hubert B. jako wspólnik tej spółki należy bowiem do kategorii osób
wskazanych w pkt. 1 art. 3 u.o.p.z., a fakt popełnienia przez niego prze-
stępstwa przeciwko obowiązkom podatkowym, określonego w art. 77 § 1
k.k.s. potwierdzony został prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w G.
z dnia 19 listopada 2009 r., sygn. akt II Ks 6/09.
Nie została jednak spełniona przesłanka materialnoprawna określona
w art. 5 u.o.p.z.
Z materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie II Ks 6/09 Sądu
Rejonowego w G. wynika, że spółka ta jest spółką osobową – jawną, którą
tworzą dwaj wspólnicy: Hubert B. i Tomasz B. i każdy z nich jest uprawnio-
ny do reprezentowania spółki jednoosobowo.
Zgodnie z art. 29 § 1 i 39 § 1 k.s.h. każdy ze wspólników ma prawo do
reprezentowania spółki, jak również prawo i obowiązek prowadzenia jej
spraw.
Z materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie VI Ks 59/08 wy-
nika, że osobą uprawnioną i zobowiązaną do zajmowania się sprawami ma-
jątkowymi spółki, w tym w zakresie rozliczeń podatkowych, był w roku 2007
- w okresie popełnienia czynu z art. 77 § k.k.s., wspólnik Hubert B.
Dokonując oceny zaskarżonego kasacją wyroku o sygn. akt IV Ka
133/10, przez pryzmat zgromadzonych w sprawie dowodów, ocenę stano-
wisk zaprezentowanych w uzasadnieniu wniosku prokuratora i pisemnych
6
motywach wyroku Sądu pierwszej instancji przyjąć należy, że zarówno
wnioskodawca – prokurator jak i orzekające sądy, określonego w art. 5
ustawy, zawinienia podmiotu zbiorowego upatrywali w braku ze strony To-
masza B., wspólnika spółki osobowej, jakiejkolwiek kontroli nad działaniami
drugiego ze wspólników, tj. Huberta B., nie dostrzegając zmian (lub pomija-
jąc je) jakie przyniosła obowiązująca już wówczas – w chwili orzekania są-
dów – ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o odpowiedzialności
podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, która weszła
w życie w dniu 5 października 2005 r. Potrzeba dokonania zmian ustawy
była wynikiem stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny m. in. niezgodno-
ści przepisu art. 5 u.o.p.z. w brzmieniu wówczas obowiązującym z art. 2 i
art. 42 ust. 1 Konstytucji RP (wyrok z dnia 3 listopada 2004 r., K 18/03,
OTK – A 2004 nr 10, poz. 103).W obecnym brzmieniu przepis art. 5 u.o.p.z.
przewiduje, że podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli do po-
pełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie co najmniej braku na-
leżytej staranności w wyborze osoby fizycznej, o której mowa w art. 3 pkt 2
lub 3, lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą – ze strony
organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego. Analiza tego przepisu nie
pozostawia żadnych wątpliwości, że wskazany tam rodzaj zawinienia pod-
miotu zbiorowego w postaci culpa in eligendo i culpa in custodiento odnosi
się tylko i wyłącznie do osób wymienionych w pkt. 2 i 3 art. 3 ustawy i zgo-
dzić się należy w zupełności z wnoszącym kasację, że dokonywanie innej,
rozszerzonej wykładni ponad tę, jaka wynikać może z analizy art. 5 ustawy,
byłoby nieuprawnione (patrz postanowienie SN z dnia 5 maja 2009 r., IV KK
427/08, OSNKW 2009, z. 7, poz. 57, w którym słusznie wykluczono możli-
wość „wyinterpretowania jakichś ogólnych zasad odpowiedzialności pod-
miotu zbiorowego zarówno w treści znowelizowanej ustawy, jak z innych
aktów prawych”).
7
Mając na uwadze tak dokonaną interpretację art. 5 powołanej ustawy
podkreślenia wymaga, że skoro ten przepis ogranicza się wyłącznie do od-
wołania do osób fizycznych, wymienionych w art. 3 pkt 2 i 3, pomijając
przesłanki własnej odpowiedzialności podmiotu zbiorowego w postaci tzw.
winy organizacyjnej, za czyny osób wskazanych w art. 3 pkt 1 ustawy, to
jest za czyny popełnione przez wspólników spółki, w rozpatrywanym przy-
padku – jawnej, to stwierdzić należy, że ustały przesłanki własnej odpowie-
dzialności podmiotu zbiorowego za czyny osób wymienionych w art. 3 pkt 1
ustawy. Brak jakichkolwiek innych zasad (na co wyżej wskazano) odpowie-
dzialności podmiotu zbiorowego za działania osób, które nim zarządzają,
spowodował brak możliwości pociągnięcia go do odpowiedzialności za czy-
ny zabronione tej kategorii osób.
Mając to na względzie uznać należy, że sądy a quo i ad quem w spo-
sób nieuprawniony dokonały rozszerzonej wykładni art. 5 u.o.p.z., poprzez
automatyczne odniesienie przesłanek zawinienia w postaci culpa in eligen-
do i culpa in custodiento, statuujących odpowiedzialność podmiotu zbioro-
wego za czyny popełnione przez osoby wymienione w art. 3 pkt. 2 i 3 tej
ustawy do nie wymienionych w tymże art. 5 członków organu zarządzają-
cego podmiotem zbiorowym, tj. osób określonych w art. 3 pkt 1 u.o.p.z.
Powyższe musi prowadzić do wniosku, że wyrok Sądu Rejonowego w
G., uznający odpowiedzialność podmiotu zbiorowego „E.-P.” spółka jawna,
za czyn popełniony przez wspólnika spółki, i utrzymujący go w mocy wyrok
Sądu Okręgowego w L., wydane zostały z rażącym naruszeniem art. 3 i 5
wyżej wym. ustawy, na skutek błędnej wykładni tych przepisów a uchybie-
nie to miało istotny wpływ na treść orzeczenia.
W związku z tym, że w przypadku negatywnego rozpoznania wniosku
złożonego na podstawie art. 27 omawianej ustawy, Sąd wydaje wyrok od-
dalający wniosek, a tego rodzaju decyzja nie należy z kolei do kręgu orze-
czeń wymienionych w art. 537 § 2 k.p.k. oraz mając na uwadze, że w ni-
8
niejszej sprawie nie zachodzi również żadna z ustawowych przesłanek
umorzenia postępowania, określonych w art. 17 k.p.k., jak i brak jest pod-
staw do wydania wyroku uniewinniającego, niezbędnym było uchylenie za-
skarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w L. do po-
nownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.