Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 238/10
POSTANOWIENIE
Dnia 12 maja 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku W. P. i K. P.
przy uczestnictwie Gminy T., Skarbu Państwa - Starosty M.,
Skarbu Państwa - Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w K.,
K. P. i S. P.
o zasiedzenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 12 maja 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawców
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 4 lutego 2010 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w M. stwierdził, że wnioskodawcy W. P. i K. P. nabyli przez
zasiedzenie z dniem 1 października 2000 r. własność nieruchomości składającej się
z działek nr 6288/6 o powierzchni 0,1229 ha i nr 6288/4 o powierzchni 0,2589 ha
położonych w S.
Sąd Rejonowy ustalił, że działki nr 6288/6 i 6288/4 powstały w wyniku
podziału działki nr 6288/1 o powierzchni 4,40 ha stanowiącej własność Skarbu
Państwa. Działka nr 6288/1 powstała z części b. pgr 1. kat 9182, stanowiącej
„Dobro Publiczne”. Obydwie działki znajdują się w obrębie potoku S. Działka nr
6288/6 od strony północnej przylega do działek nr 6281/1 i 6282/1 będących
własnością wnioskodawców. Na działkach nr 6281/1 i 6282/1 posadowiony jest
dom mieszkalny (wybudowany ok. 18 lat temu), piekarnia i budynek gospodarczy.
Na działce nr 6288/6 znajdują się budynki gospodarcze, magazyny na materiały,
wybudowane ok. 6 lat temu. Powyższe działki stanowią gospodarczą całość.
Działka nr 6288/6 jest ogrodzona trwałym ogrodzeniem na betonowej podmurówce,
które powstało około 6 lat temu. Po wybudowaniu domu mieszkalnego działka nr
6288/6 użytkowana była do składowania materiałów, maszyn i parkowania
samochodów. Uprzednio powołane działki wykorzystywane były przez kilkadziesiąt
lat jako pastwisko w ramach gospodarstwa rolnego prowadzonego przez rodziców
wnioskodawcy J. i B. P. Działka nr 6288/4 stanowi pastwisko. Obecnie ogrodzona
jest nowym żerdziowym ogrodzeniem; wcześniej również była grodzona. Działka ta,
podobnie jak działka nr 6288/6, użytkowana była przez kilkadziesiąt lat przez
rodziców wnioskodawcy. Stanowiła zawsze pastwisko. Rosnące na działce krzewy
były wycinane co kilka lat na opał. Wnioskodawca wypasał na tej działce bydło
jeszcze 6 lat wstecz, kiedy zlikwidował inwentarz. Od kilu lat działka dzierżawiona
jest w celu wypasu bydła.
Sąd Rejonowy stwierdził nabycie własności nieruchomości, objętej
wnioskiem, gdyż wnioskodawcy, a wcześniej ich poprzednicy prawni, posiadali
nieprzerwanie samoistnie działki przez okres 20 lat wymagany do ich zasiedzenia
przez posiadacza będącego w dobrej wierze. Ponieważ nieruchomość stanowiła
3
własność Skarbu Państwa termin zasiedzenia upłynął, stosownie do art. 10 ustawy
z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321
z późn. zm.) w zw. z art. 172 § 2 k.c., z dniem 1 października 2000 r.
Wnioskodawcy wstąpili w sytuację prawną swoich poprzedników, co do których
nieustalone jest, w jakich okolicznościach objęli w posiadanie sporne działki wobec
czego, stosownie do art. 7 k.c., należy domniemywać ich dobrą wiarę. Jakkolwiek
wnioskodawcy, obejmując działki w posiadanie bez zachowania formy aktu
notarialnego, pozostawali w złej wierze, przesądza jednak stan istniejący w chwili
objęcia działek w posiadanie przez ich poprzedników prawnych.
Na skutek apelacji wniesionej przez uczestnika postępowania Skarb
Państwa – Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w K. postanowieniem z dnia 4
lutego 2010 r. Sąd Okręgowy w K. zmienił zaskarżone postanowienie Sądu
Rejonowego w ten sposób, że oddalił wniosek w części dotyczącej działki nr
6288/4.
W ocenie Sądu Okręgowego, w sprawie niezbędne było uzupełnienie
postępowania dowodowego w celu ustalenia przebiegu linii brzegowej potoku S. Z
opinii biegłych wynika, że działka nr 6288/4 w zasadzie w całości znajduje się w
zasięgu budowli regulacyjnych tego potoku, w granicach jego linii brzegowej
wyznaczonej - według art. 15 ust. 7 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne
(jedn. tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019 ze zm., dalej: „Prawo wodne”) oraz
przepisów, poprzednio obowiązującej, ustawy z dnia 24 października 1974 r. Prawo
wodne (Dz.U. Nr 38, poz. 230 z późn. zm.) i § 4 ust. 3 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 5 sierpnia 1977 r. w sprawie granic wód, linii brzegu, urządzeń nad
wodami oraz wód śródlądowych żeglownych (Dz.U. Nr 26, poz. 110 ze zm.) - przez
linię łączącą zewnętrzne krawędzie tych budowli. Przed wykonaniem budowli
regulacyjnych, i tym samym uregulowaniem linii brzegowej potoku, sporna działka
stanowiła teren pokryty wodami, trwale zajęty przez wody na obszarze
meandrowania potoku. Z tej przyczyny działka ta nie mogła być użytkowana przed
uregulowaniem potoku w sposób wskazany przez wnioskodawców. Nadto brak jest
podstaw do przyjęcia, aby poprzednicy prawni wnioskodawców objęli sporną
działkę w posiadanie w dobrej wierze, gdyż nastąpiło to bez zachowania formy aktu
notarialnego. Termin ewentualnego zasiedzenia nieruchomości wynosi 30 lat
4
i mógłby najwcześniej upłynąć z dniem 1 października 2005 r. Uwzględniając, że
regulacja linii brzegowej potoku, w wyniku której zaczął on płynąć spokojnie w
korycie, rozpoczęła się z końcem lat 70-tych XX wieku, wnioskodawcy nie mogli
posiadać spornej działki przez okres wymagany zasiedzeniem. Z chwilą wejścia w
życie ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne, na podstawie art. 10 ust. 3 tej
ustawy, działka została wyłączona z obrotu cywilnoprawnego i nabycie jej przez
zasiedzenie nie jest możliwe.
Od powyższego postanowienia skargę kasacyjną wnieśli wnioskodawcy,
którzy zaskarżyli je w całości. W ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 1
k.p.c. zarzucili naruszenie art. 15 ust. 7 Prawa wodnego, art. 172, art. 7 i art. 441
k.c. W ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. zarzucili naruszenie
art. 232, art. 217 § 1, art. 177 § 2 oraz art. 328 § 2 k.p.c. Skarżący wnieśli
o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi drugiej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zmiana rozstrzygnięcia Sądu pierwszej instancji była następstwem
przeprowadzenia przez Sąd Okręgowy postępowania dowodowego z urzędu na
okoliczność, czy działka nr 6288/4 mieści się w obszarze wyznaczonym linią brzegu
potoku S. W związku z przeprowadzeniem tego postępowania w skardze
kasacyjnej zarzucono naruszenie art. 217 § 1 i art. 232 k.p.c. w sytuacji, gdy obie
strony postępowania były reprezentowane przez zawodowych pełnomocników, a
przed Sądem I Instancji uczestnik postępowania Skarb Państwa nie składał
stosowanych wniosków dowodowych w celu wykazania istnienia i zasięgu budowli
regulacyjnych. Zarzuty te są niezasadne. Przepis zawarty w art. 217 § 1 k.p.c.
określa czas, w jakim przed Sądem pierwszej instancji (do chwili zamknięcia
rozprawy) strona może przytaczać okoliczności faktyczne i dowody na
uzasadnienie swych wniosków i twierdzeń lub dla odparcia wniosków i twierdzeń
strony przeciwnej. Przepis ten formułuje obowiązki procesowe stron postępowania.
Jego celem jest koncentracja postępowania dowodowego przed Sądem pierwszej
instancji, co przyczynia się do sprawnego przebiegu postępowania sądowego.
Regulacja ta nie eliminuje jednak nadrzędnego celu postępowania sądowego,
którym jest dążenie do sprawiedliwego rozstrzygnięcia sprawy, czego warunkiem
5
jest dokonanie ustaleń faktycznych zgodnych z rzeczywistym stanem rzeczy.
Dlatego art. 217 § 1 k.p.c. nie wyłącza bezwzględnie możliwości przytaczania przez
strony nowych okoliczności oraz zgłaszania wniosków dowodowych także
w postępowaniu apelacyjnym. Przesądza o tym art. 381 k.p.c., który jedynie
uprawnia, ale nie zobowiązuje Sąd drugiej instancji do pominięcia nowych
okoliczności faktycznych i dowodów, jeżeli strona mogła je zgłosić w postępowaniu
przed Sądem pierwszej instancji. Ponadto art. 217 § 1 k.p.c. nie wyłącza
możliwości przeprowadzenia przez sąd (zarówno pierwszej, jak i drugiej instancji)
postępowania dowodowego także w urzędu, o czym stanowi art. 232 k.p.c. Wbrew
przy tym stanowisku zawartemu w skardze kasacyjnej, już na etapie postępowania
przed Sądem pierwszej instancji uczestnik postępowania – Skarb Państwa –
Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w K. podnosił (por. pismo procesowe z dnia
28 sierpnia 2007 r. – k. 66), że sporna działka gruntu znajduje się w granicach linii
brzegu potoku S. wyznaczonej budowlami regulacyjnymi (skrzydłami stopni
wodnych). Nie była więc to okoliczność nowa podniesiona przez uczestnika
postępowania dopiero na etapie postępowania apelacyjnego albo dostrzeżona
samodzielnie przez Sąd odwoławczy z urzędu dopiero na tym etapie postępowania.
Zgodnie z zasadą kontradyktoryjności, na stronach spoczywa obowiązek
przedstawienia odpowiednich dowodów dla wykazania okoliczności istotnych dla
rozstrzygnięcia sprawy. Wyjątkowo jednak sąd, w tym na etapie postępowania
apelacyjnego, może dopuścić dowód z urzędu niewskazany przez strony (art. 232
zd. drugie k.p.c.). Możliwość dopuszczenia przez Sąd dowodu z urzędu nie jest
ograniczona tylko do sytuacji, gdy strony nie korzystają z pomocy pełnomocników
procesowych, chociaż może być to dodatkowa okoliczność uzasadniająca
dopuszczenie takiego dowodu. Skorzystanie przez Sąd z uprawnienia
dopuszczenia dowodu z urzędu może mieć miejsce wyjątkowo, np. wówczas, gdy
z już przeprowadzonych dowodów wynika w sposób oczywisty, że orzeczenie
będzie sprzeczne z przepisami prawa materialnego. Za dopuszczeniem dowodu
z urzędu może przemawiać także wzgląd na interes publiczny, który przejawia się
szczególnie w sprawach rozpoznawanych w trybie postępowania nieprocesowego.
Z tych przyczyn należy stwierdzić, że za przeprowadzeniem przez Sąd Okręgowy
postępowania dowodowego z urzędu przemawiało to, że z ustalonych przez Sąd
6
pierwszej instancji okoliczności wynikało, iż sporna działka gruntu przylega do
gruntów pokrytych wodami potoku S., a jednocześnie brak było ustaleń
dotyczących linii brzegu tego potoku. Z regulacji zawartych w Prawie wodnym,
wyłączających z obrotu cywilnoprawnego grunty pokryte powierzchniowymi wodami
płynącymi, wynikało natomiast, że w granicach linii brzegu zasiedzenie
nieruchomości nie było możliwe. Przeprowadzone przez Sąd Okręgowy
postępowanie dowodowe z urzędu na okoliczność przebiegu linii brzegu potoku S.
nie zmierzało do wyjaśnienia istnienia materialnoprawnych przesłanek zasiedzenia,
wynikających z art. 172 § 1 k.c., lecz jedynie do ustalenia, czy nieruchomość
objęta wnioskiem mogła podlegać zasiedzeniu ze względu na uregulowania
szczególne zawarte w przepisach Prawa wodnego. Ponadto przeprowadzenie
postępowania dowodowego z urzędu było uzasadnione interesem publicznym.
Prawidłowe ustalenie linii brzegu ma bowiem znaczenie nie tylko dla określenia
zakresu prawa własności gruntu właściciela powierzchniowych publicznych wód
płynących (znajdującymi się pomiędzy liniami brzegu – por. art. 9 ust. 1 pkt 4a
Prawa wodnego), jednocześnie wyłączonych spod obrotu cywilnoprawnego, ale także
dla osób trzecich (niebędących uczestnikami postępowania) korzystających z prawa
powszechnego korzystania z wód oraz organów państwa realizujących zadania
związane z gospodarką wodną (por. art. 27 ust.1, art. 82 ust. 1 pkt 1 Prawa wodnego).
Zgodnie z art. 3983
§ 3 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., podstawą skargi kasacyjnej
nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów, a Sąd
Najwyższy, według art. 39813
§ 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., jest związany
ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia. Z tych
względów nieskuteczne jest kwestionowane ustaleń faktycznych Sądu drugiej
instancji w formie zarzutu naruszenia prawa materialnego opartego na odmiennych
twierdzeniach od ustaleń przyjętych przez Sąd odwoławczy. Uwzględniając
powyższe Sąd Najwyższy uznał za bezzasadny zarzut naruszenia prawa
materialnego: art. 172 § 1 i art. 7 k.c. uzasadniony niezaliczeniem przez Sąd
Okręgowy do okresu posiadania spornej nieruchomości przez wnioskodawców
posiadania przez ich poprzedników (J. P., a wcześniej, od 1920 roku jego rodziców:
W. i R. P.) w okresie poprzedzającym regulację wód potoku S., pod koniec lat
siedemdziesiątych XX wieku. Zarzut ten został bowiem oparty na podtrzymaniu
7
przez wnioskodawców swoich twierdzeń, że przedmiotową nieruchomość
użytkowali ich poprzednicy. Twierdzeniom tym nie dał wiary Sąd Okręgowy, który
na podstawie opinii biegłych przyjął, że przed uregulowaniem brzegów potoku,
sporna działka gruntu była zalewana jego wodami. W konsekwencji Sąd drugiej
instancji uznał za niewiarygodne dowody przedstawione przez wnioskodawców na
okoliczność, że sporna działka gruntu była w posiadaniu ich poprzedników
prawnych w sposób wskazany przez wnioskodawców. W tej sytuacji w okresie
poprzedzającym regulację potoku S. poprzednicy prawni wnioskodawców nie mogli
być jej samoistnymi posiadaczami, co mogło mieć miejsce jedynie po uregulowaniu
brzegów potoku S. pod koniec lat siedemdziesiątych XX wieku. Skoro więc objęcie
tej działki w samoistne posiadanie przez poprzedników prawnych wnioskodawców
mogło nastąpić dopiero pod koniec lat siedemdziesiątych XX wieku, to za
nieuzasadniony należy uznać zarzut naruszenia art. 172 § 1 i art. 7 k.c. poprzez
wadliwe przyjęcie, że zostało obalone domniemanie objęcia w dobrej wierze
w samoistne posiadanie przedmiotowej nieruchomości przez poprzedników prawnych
wnioskodawców. W tym czasie, ze względu na obowiązujące regulacje prawne
przewidujące wymóg zachowania formy aktu notarialnego dla nabycia własności
nieruchomości, poprzednicy prawni wnioskodawców, którzy bez zachowania formy
aktu notarialnego objęli w posiadanie nieruchomość o nieuregulowanym stanie
prawnym, którą dokumenty określały jako „dobro publiczne”, nie mogli być uznani za
samoistnych posiadaczy w dobrej wierze, gdyż mieli świadomość, że objęcie
w posiadanie przez nich tej nieruchomości nie ma oparcia w tytule prawnym.
Za bezzasadny należy uznać zarzut naruszenia art. 441
k.c. uzasadniony
jego błędną wykładnią przez przyjęcie, że nieruchomość stanowiąca według art.
287 kodeksu cywilnego austriackiego tzw. dobro publiczne, stanowi obecnie
własność Skarbu Państwa. Wprawdzie w skardze kasacyjnej nie wskazano, o którą
jednostkę redakcyjną powołanego wyżej artykułu chodzi skarżącemu, ale z uwagi
na uzasadnienie zarzutu trzeba przyjąć, że zarzut naruszenia prawa materialnego
dotyczy art. 441
§ 1 k.c., według którego własność i inne prawa majątkowe,
stanowiące mienie państwowe, przysługują Skarbowi Państwa albo innym
państwowym osobom prawnym. Sąd Okręgowy nie powołał się na art. 441
§ 1 k.c.
dla przyjęcia, że sporna działka, która figuruje w dokumentach jako „dobro
8
publiczne”, stanowi własność Skarbu Państwa. Art. 441
§ 1 k.c. nie rozstrzyga
o tym, które konkretne składniki stanowią mienie państwowe, lecz określa jedynie
ogólnie, jakie prawa składają się na mienie państwowe oraz, którym podmiotom
(Skarbowi Państwa oraz państwowym osobom prawnym) mienie to przysługuje. Nie
był więc trafny zarzut naruszenia art. 441
§ 1 k.c. uzasadniony jedynie tym, że Sąd
Okręgowy bezzasadnie przyjął, że sporna działka gruntu opisana w dokumentach
jako „dobro publiczne” stanowi własność Skarbu Państwa. Przepis ten bowiem ani
nie przesądza, ani też nie wyłącza, że konkretna nieruchomość może stanowić
składnik mienia państwowego. Nie ulega jednak wątpliwości, że Sąd Okręgowy
przyjął, że sporna działka stanowi obecnie własność Skarbu Państwa.
W uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia brak jest analizy zagadnienia
własności Skarbu Państwa do spornej nieruchomości, co – w tym zakresie –
uzasadnia zarzut naruszenia art. 328 § 2 w zw. art. 361, art. 391 § 1 i art. 13 § 2
k.p.c. Jednakże uchybienie tym przepisom nie miało wpływu na wynik sprawy, gdyż
z treści uzasadnienia zaskarżonego postanowienia można jednoznacznie ustalić
stanowisko prawne Sądu Okręgowego, który przyjął, że obecnie, po regulacji koryta
potoku, zasadnicza część spornej działki znajduje się w granicach linii brzegu
potoku S., a w konsekwencji stanowi własność Skarbu Państwa na podstawie art.
14 ust. 2 w zw. z art. 10 ust. 2 Prawa wodnego. Natomiast przed regulacją koryta
potoku, działka ta była trwale zajęta przez wody na obszarze meandrowania
potoku. W konsekwencji na podstawie przepisów zawartych w ustawie z dnia 24
października 1974 r. Prawo wodne (Dz.U. Nr 38, poz. 230 ze zm.), a wcześniej w
ustawie z dnia 30 maja 1962 r. – Prawo wodne (Dz.U. Nr 34, poz. 158 ze zm.)
działka gruntu stanowiła własność Skarbu Państwa. W szczególności z art. 4
ustawy z dnia 24 października 1974 r. wynikało, że grunty pokryte państwowymi
wodami płynącymi stanowią własność Państwa w granicach określonych liniami
brzegów, a ponadto według art. 9 ust. 1 tej ustawy, jeżeli woda płynąca, stanowiąca
własność Państwa, zajmie trwale w sposób naturalny grunt nie stanowiący
własności Państwa, grunt taki staje się z mocy prawa własnością Państwa.
Natomiast, według art. 10 ust. 1 tej ustawy, również przymuliska, odsypiska i
wyspy, powstałe w sposób naturalny na wodach stanowiących własność Skarbu
Państwa oraz grunty uzyskane wskutek regulacji tych wód stanowią własność
9
Państwa. Takie same regulacje zawarte były w art. 2 ust. 1, art. 18 ust. 1 i art. 19
ustawy z dnia 30 maja 1962 r. – Prawo wodne.
Według art. 10 ust. 2 Prawa wodnego, wodami publicznymi są wody
stanowiące własność Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego.
Płynące wody publiczne nie podlegają obrotowi cywilnoprawnemu, z wyjątkiem
przypadków określonych w ustawie. Należy podkreślić, ze względu na
argumentację zawartą w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia, że art. 10 ust.
3 Prawa wodnego, wyłącza spod obrotu cywilnoprawnego płynące wody publiczne,
a nie grunty pokryte tymi wodami. Woda płynąca potokiem S., płynie naturalnym
ciekiem w rozumieniu art. 9 ust. 1 pkt 1 Prawa wodnego. Zgodnie z art. 5 ust. 3 tej
ustawy, woda ta jest zaliczana do śródlądowych wód powierzchniowych płynących.
Potok górski S. został zaliczony do wód publicznych na podstawie rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 17 grudnia 2002 r. w sprawie śródlądowych wód
powierzchniowych lub ich części stanowiących własność publiczną (Dz.U. z 2003 r.
Nr 16, poz. 149, załącznik poz. 375). O własności gruntów pokrytych wodami
powierzchniowymi przesądza art. 14 ust. 1 Prawa wodnego, według którego grunty
pokryte wodami powierzchniowymi stanowią własność właściciela tych wód w
granicach określonych liniami brzegów. Zgodnie natomiast z art. 14 ust. 2 Prawa
wodnego, grunty pokryte płynącymi wodami powierzchniowymi stanowiącymi
własność publiczną nie podlegają obrotowi cywilnoprawnemu, z wyjątkiem
przypadków określonych w ustawie. Ten więc przepis wyłącza możliwość
zasiedzenia gruntu pokrytego płynącymi wodami powierzchniowymi. W stosunku do
nieruchomości wyłączonej spod obrotu cywilnoprawnego nie jest możliwe nabycie
jej własności przez zasiedzenie (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24
czerwca 2010 r., IV CSK 40/10, OSNC 20111, nr 2, poz. 17 – w odniesieniu do
analogicznej sytuacji dotyczącej nieruchomości przeznaczonej pod drogę
publiczną).
Zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy miało ustalenie zasięgu –
w odniesieniu do spornej działki gruntu – powierzchniowych wód płynących
potokiem S. Działka gruntu w części pokrytej tymi wodami stanowiłaby, zgodnie z
art. 14 ust. 1 w zw. z art. 10 ust. 1 Prawa wodnego, własność właściciela wód
płynących potokiem i w konsekwencji, na podstawie art. 14 ust. 2 Prawa wodnego,
10
podlegałyby wyłączeniu spod obrotu cywilnoprawnego. Zgodnie z art. 14 ust. 1a
Prawa wodnego, do gruntów pokrytych śródlądowymi wodami powierzchniowymi
zalicza grunty tworzące dna i brzegi cieków naturalnych, jezior oraz innych
naturalnych zbiorników wodnych, w granicach linii brzegów. Według natomiast art.
14 ust. 1 Prawa wodnego, grunty pokryte wodami powierzchniowymi stanowią
własność właściciela tych wód w granicach określonych liniami brzegów. Z
uregulowań tych wynika, że linie brzegu wyznaczają granice prawa własności
gruntów właściciela płynących po nich wód powierzchniowych. Pojęcie linii brzegu
nie jest obecnie prawnie zdefiniowane. Z art. 9 ust. 4a, art. 14 ust. 1a oraz 15 ust. 1
można wnioskować, że jest to linia zetknięcia się gruntów pokrytych płynącymi
wodami powierzchniowymi z gruntem przyległym. Linię brzegu, według art. 8 ust. 3
ustawy z dnia 24 października 1974 r. Prawo wodne (Dz.U. Nr 38, poz. 230 ze
zm.), stanowiła granica między gruntami pokrytymi wodami a gruntami przyległymi
do tych wód. Tak samo linię brzegu zdefiniowano w art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 30
maja 1962 r. – Prawo wodne.
Pojęcie linii brzegu jest więc zbliżone do pojęcia granicy nieruchomości, którym
posługują się przepisy kodeksu cywilnego oraz przepisy dotyczące rozgraniczenia
nieruchomości. Jeżeli granice sąsiadujących ze sobą nieruchomości stały się sporne
dokonuje się ich rozgraniczenia (por. art. 153 k.c.). Natomiast podstawę ustalenia linii
brzegu stanowi projekt rozgraniczenia gruntów pokrytych wodami od gruntów
przyległych (art. 15 ust. 3). Linia brzegu i granica między nieruchomościami nie są
jednak pojęciami prawnie tożsamymi. Przebieg granicy między sąsiednimi
nieruchomościami wynika z dokonania określonych czynności prawnych, których
przedmiotem są te nieruchomości, np. sprzedaży części nieruchomości, albo z innych
zdarzeń prawnych mających wpływ na przebieg granicy np. orzeczenia sądu
obejmującego podział nieruchomości, decyzji administracyjnej o podziale
nieruchomości czy zasiedzenia części nieruchomości. Wskazane czynności
i zdarzenia kształtują tzw. stan prawny, który jest podstawą rozgraniczenia
nieruchomości. Dopiero wówczas, gdy granicy według tego stanu nie można ustalić
stosuje się inne kryteria ustalenia granicy (por. art. 153 k.c.). Przebieg linii brzegu jest
określony przepisami Prawa wodnego i wynika z procesów naturalnych, w wyniku
których kształtują się dna i koryta cieków naturalnych, jak również z działalności
11
człowieka (budowy urządzeń regulujących brzegi wód). Linia brzegu nie ma przy
tym charakteru stałego, lecz może się zmieniać zarówno wskutek procesów
naturalnych, jak również działalności człowieka. Przepisy Prawa wodnego
przewidują również specjalną procedurę, w ramach której następuje ustalenie linii
brzegu. Zgodnie z art. 15 ust. 2 Prawa wodnego, ustalenie linii brzegu następuje
w decyzji administracyjnej. Decyzja ta kształtuje stan prawny, według którego
dokonuje się następnie ustalenia przebiegu granicy między gruntami pokrytymi
wodami powierzchniowymi i gruntami do nich przyległymi. Przepisy Prawa
wodnego zawierają odrębne od przewidzianych w przepisach kodeksu cywilnego
i przepisach regulujących postępowanie rozgraniczeniowe w odniesieniu do
granicy kryteria ustalenia linii brzegu.
Uwzględniając powyższe należy podzielić zarzut zawarty w skardze
kasacyjnej, że zgodnie z art. 15 ust. 2 Prawa wodnego, ustalenie linii brzegu nie
należy do kognicji sądu powszechnego, nawet wówczas, gdy ma stanowić jedynie
przesłankę rozstrzygnięcia w sprawie należącej do drogi sądowej. Przebieg linii
brzegu wynika wprawdzie z przepisów Prawa wodnego, ale jej ustalenie powinno
nastąpić w decyzji administracyjnej. Konieczność ustalenia linii brzegu może
wiązać się także ze sporem o własność gruntu. W takim przypadku strona
wywodząca skutki prawne z określonego przebiegu linii brzegu powinna to wykazać
w drodze dowodu z dokumentu w postaci decyzji administracyjnej ustalającej jej
przebieg. Ze względu na to, że postępowanie o ustalenie linii brzegu nie jest
postępowaniem tożsamym z postępowaniem o rozgraniczenie nieruchomości
uregulowanym przepisami ustawy z dnia 17 maja 1989 r. Prawo geodezyjne
i kartograficzne (jedn. tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 193, poz. 1287) nie można przyjąć,
aby w takim przypadku kompetencja sądu powszechnego do ustalenia linii brzegu
wynikała z art. 36 tej ustawy, według którego sąd, przed którym toczy się sprawa
o własność lub o wydanie nieruchomości albo jej części, właściwy był również do
przeprowadzenia rozgraniczenia.
Za przyjęciem, że ustalenie linii brzegu nie może być dokonane samodzielnie
przez sąd powszechny przemawiają także dodatkowe argumenty. Przede
wszystkim należy mieć na uwadze specyficzne przesłanki, które uwzględnia się
ustalając linię brzegu np. według średniego stanu wody ustalonego przez
12
państwową służbę hydrologiczno-meteorologiczną z okresu co najmniej ostatnich
10 lat (art. 15 ust. 1 Prawa wodnego), czy poprzez połączenie zewnętrznych
krawędzi budowli regulacyjnych (art. 15 ust. 7 Prawa wodnego). Dostęp do danych
umożliwiających ustalenie linii brzegu, według podanych przesłanek, posiadają
jedynie wyspecjalizowane w gospodarce wodnej organy państwowe,
a postępowanie sądowe oparte na zasadzie kontradyktoryjności np. w razie biernej
postawy stron, nie zawsze gwarantuje prawidłowe ustalenie linii brzegu. Należy
mieć także na uwadze, że linia brzegu powinna mieć charakter ciągły, co oznacza,
że zewnętrzny punkt tej linii na końcu nieruchomości przylegającej do
nieruchomości pokrytej wodami powierzchniowymi oznacza jednocześnie początek
tej linii dla kolejnej nieruchomości sąsiadującej z nieruchomością pokrytą tymi
wodami. Z tego względu krąg osób zainteresowanych prawidłowym ustaleniem linii
brzegu jest zazwyczaj szerszy od kręgu osób występujących w sporze o własność.
Ponadto ustalenie linii brzegu wykracza poza funkcje związane z określeniem
stosunków własnościowych na gruntach pokrytych wodami powierzchniowymi, lecz
ma znaczenie dla wykonywania przez osoby trzecie prawa polegającego na
powszechnym korzystaniu z wód (por. art. 27 ust. 1 Prawa wodnego) oraz zadań
organów państwa związanych z gospodarką wodną (por. art. 82 ust. 1 pkt 4a Prawa
wodnego). Ustalenie linii brzegu samodzielnie przez sąd w postępowaniu sądowym
miałoby ograniczone znaczenie ze względu na skutki, jakie wywołuje prawomocne
orzeczenie. Z tej przyczyny ustalenie linii brzegu należy do kompetencji organów
administracji.
Również w orzecznictwie Sądu Najwyższego na tle poprzednio
obowiązujących regulacji prawnych przyjmowano, że ustalenie linii brzegu powinno
nastąpić w postępowaniu administracyjnym, gdyby to miało znaczenie dla
rozstrzygnięcia sprawy należącej do drogi sądowej. W uchwale siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 8 listopada 1971 r., III CZP 8/71 (OSNC 1972, nr 3,
poz. 43), na gruncie przepisów ustawy z dnia 30 maja 1962 r. Prawo wodne (Dz.U.
Nr 34, poz. 158) przyjęto, że sprawy o własność wód i związanych z nimi gruntów
podlegają rozpoznaniu w postępowaniu sądowym. Sporów o własność wód
i związanych z nimi gruntów nie przekazują do właściwości organów
administracyjnych przepisy prawa wodnego, określające kognicję organów
13
administracji wodnej w sprawach podlegających rozpoznaniu w postępowaniu
wodnoprawnym. Wprawdzie niektóre z decyzji organów administracji wodnej, np.
w sprawie o ustalenie linii brzegu (art. 9), mogą oddziaływać bezpośrednio
na treść i zakres prawa własności, jednakże nie wynika z tego wyłączenie sporów
o własność wód i gruntów z nimi związanych z właściwością sądów powszechnych.
Może tu być jedynie mowa o ograniczeniu kompetencji sądów powszechnych
w powyższym zakresie objętym orzecznictwem organów administracji wodnej.
Również w uzasadnieniu wyroku z dnia 11 października 1977 r., II CR 316/77
(OSNC 1978, nr 7, poz. 121) w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym, w której istotne było ustalenie linii brzegu, Sąd
Najwyższy stwierdził, że „należało ustalić, czy określona linia jest nadal aktualna.
Gdyba zaś okazało się, że nie, wówczas należałoby strony zainteresowane odesłać
na drogę postępowania administracyjnego przewidzianego zarządzeniem Prezesa
Centralnego Urzędu Gospodarki Wodnej z dnia 10 stycznia 1964 r. w sprawie
ustalenia linii brzegu na wodach śródlądowych i zawiesić postępowanie w sprawie
niniejszej do czasu wydania w tym przedmiocie decyzji przez właściwy organ
administracji.”.
Powyższe rozważania uzasadniają zasadność zarzutu naruszenia art. 177
§ 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. na skutek zaniechania przez Sąd wyznaczenia
stronom odpowiedniego terminu w celu wystąpienia do właściwego organu w celu
wydania decyzji określającej linię brzegu, w sytuacji, gdy rozstrzygnięcie sprawy
zależało od wydania decyzji administracyjnej określającej przebieg linii brzegu.
Uchybienie temu przepisowi mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, gdyż
w następstwie tego zaniechania Sąd dokonał samodzielnego ustalenia linii brzegu.
Ze względu na uwzględnienie zarzutu naruszenia art. 177 § 2 k.p.c.
bezprzedmiotowe stało się rozpoznanie zarzutu naruszenia art. 15 ust. 7 Prawa
wodnego wskutek błędnego ustalenia przez Sąd Okręgowy przebiegu linii brzegu
w następstwie uznania za budowle regulacyjne znajdującego się pod ziemią
zbiorowiska kamieni (nazywanego skrzydłami stopnia wodnego) oraz poprzez
uznanie, że linię brzegu należało ustalić przez połączenie zewnętrznych krawędzi
istniejących odrębnie od siebie budowli regulacyjnych. Prawidłowy przebieg linii
14
brzegu powinien zostać ustalony w decyzji administracyjnej wydanej na podstawie
art. 15 ust. 2 Prawa wodnego.
Za uzasadniony należy także uznać zarzut naruszenia art. 172 k.c. wskutek
tego, że Sąd Okręgowy nie ustalił, kiedy upłynąłby termin zasiedzenia spornej
nieruchomości przy założeniu objęcia jej w posiadanie w złej wierze przez
poprzedników prawnych wnioskodawców z końcem lat siedemdziesiątych XX
wieku. Należy mieć bowiem na uwadze, że w sprawie o zasiedzenie Sąd nie jest
związany wskazaną we wniosku datą upływu terminu zasiedzenia. Ponadto
naruszenie tego przepisu nastąpiło dlatego, że według ustaleń Sądu Okręgowego,
część spornej działki gruntu objętej wnioskiem była położona poza granicą linii
brzegu. Z tej przyczyny w stosunku do tej części nieruchomości, która nie podlegała
wyłączeniu spod obrotu cywilnoprawnego, nie zachodziły przeszkody do
stwierdzenia jej zasiedzenia, jeżeli w chwili orzekania były spełnione przesłanki jej
zasiedzenia.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 w zw. z art. 13
§ 2 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w zw. art. 391 § 1, art. 39821
i art. 13 § 2 k.p.c. uchylił
zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w K. do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
db