Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 291/10
POSTANOWIENIE
Dnia 3 czerwca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Jan Górowski (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z wniosku A. C.
przy uczestnictwie A. Ż.
o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po A. Ż.,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 3 czerwca 2011 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 13 maja 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
A. C. w dniu 19 czerwca 2007 r. wniosła o zmianę postanowienia Sądu
Rejonowego z dnia 31.01.1989 r. stwierdzającego nabycie spadku po A. Ż. na
podstawie ustawy poprzez stwierdzenie, że spadek w całości nabyła na podstawie
testamentu. Podniosła, że testament znalazła przypadkowo w grudniu 2006 r.
A. Ż. wniósł o oddalenie wniosku zarzucając, że wnioskodawczyni uchybiła
rocznemu terminowi do złożenia wniosku, a nadto zarzucił, iż nie jest dopuszczalna
zmiana postanowienia, albowiem po A. Ż. zostały wydane dwa postanowienia o
stwierdzeniu nabycia spadku .
Postanowieniem z dnia 21 maja 2008 r. Sąd Rejonowy wniosek oddalił.
Sąd ten ustalił, że nabycie spadku po A. Ż. zostało stwierdzone na
podstawie ustawy na rzecz tych samych spadkobierców i w jednakowych udziałach
postanowieniami z dnia 7.11.1988 r. i 31.01.1989 r. Oba postanowienia są
prawomocne. Spadkodawca pozostawił testament notarialny z dnia 19.06.1974 r.,
powołując w nim do całego spadku A. C. Wnioskodawczyni składając kolejny
wniosek o stwierdzenie nabycia spadku po ojcu w dniu 10.01.2007 r. podała w nim,
że testament znalazła w początkach marca 2006 r.
Sąd Rejonowy stanął na stanowisku, że wnioskodawczyni uchybiła
rocznemu terminowi do złożenia wniosku o zmianę stwierdzenia nabycia spadku
określonemu w art. 679 k.p.c. Ponadto stwierdził, że wobec istnienia dwóch
postanowień o stwierdzeniu nabycia spadku po A. Ż., tryb przewidziany art. 679
k.p.c. nie jest właściwy, bowiem w takiej sytuacji stanowi to podstawę wznowienia
postępowania.
W apelacji wnioskodawczyni zarzuciła błędne ustalenie daty dowiedzenia się
jej o testamencie i w konsekwencji błędne przyjęcie, że wnioskodawczyni uchybiła
rocznemu terminowi. Podniosła też, że tryb określony w art. 679 k.p.c. jest właściwy
w sprawie, albowiem zdaniem skarżącej wznowienie postępowania byłoby
uzasadnione, gdyby istniały odmiennej treści postanowienia spadkowe.
3
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 30 października 2008 r., apelację
wnioskodawczyni oddalił. Ocenił, że sąd pierwszej instancji prawidłowo stwierdził,
iż właściwym postępowaniem w sprawie nie jest tryb przewidziany w art. 679 k.p.c.
Na skutek skargi kasacyjnej wnioskodawczyni Sąd Najwyższy
postanowieniem z dnia 4 grudnia 2009 r. uchylił zaskarżone postanowienie
i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Wskazał, że w sprawie nie budzi
wątpliwości, że oba postanowienia stwierdzające nabycie spadku po A. Ż.
uprawomocniły się wiele lat wcześniej, wobec czego wznowienie postępowania na
podstawie określonej w art. 403 § 3 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., tj. późniejszego
wykrycia prawomocnego orzeczenia dotyczącego tego samego stosunku prawnego
nie jest już możliwe (art. 408 k.p.c.). Między innymi podniósł, że doprowadzenie do
stanu, w którym w obrocie pozostaje tylko jedno orzeczenie stwierdzające nabycie
spadku, po jednym spadkodawcy w drodze wznowienia postępowania jest
pożądane, niemniej jeżeli nie jest to możliwe – nie pozbawia to uprawnionych
prawa żądania zmiany równoległe istniejących postanowień przez określenie
innego porządku dziedziczenia niż w nich ujęty. Przy tym – ponieważ postępowanie
przewidziane w art. 679 k.p.c. toczy się według reguł odnoszących się do
postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, które nakładają na sąd obowiązek
dokonywania istotnych ustaleń faktycznych z urzędu (art. 670 k.p.c.) i nie wiąże go
zgłoszone żądanie (art. 677 § 1 k.p.c.), przyjąć należy, że przewidziana w art. 679 §
3 k.p.c. powinność zmiany orzeczenia występuje w wypadku pozytywnego wyniku
przeprowadzonego dowodu, iż spadek w całości lub w części nabyła inna osoba
niż wskazana w prawomocnym postanowieniu i dotyczy to (wymaga wprowadzenia
tej zmiany) do wszystkich znanych sądowi postanowień. Wprawdzie w ten sposób
nie dojdzie do wyeliminowania nieprawidłowości, za jaką należy uznać wielość
postanowień stwierdzających nabycie spadku, ale usunięta zostanie przynajmniej
najbardziej niepożądana dla porządku prawnego ewentualność istnienia równolegle
orzeczeń regulujących spadkobranie w rozbieżny sposób. W praktyce orzeczenie
zmieniające w jednakowy sposób dwa lub więcej postanowień stanie się
technicznie jednym rozstrzygnięciem, którym legitymować się będzie spadkobierca.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy, Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia
13 maja 2010 r., II Ca 370/10 zmienił zaskarżone postanowienie Sądu Rejonowego
4
w ten sposób, iż nadał mu następujące brzmienie: „zmienić orzeczenie w
przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku po A. Ż. zawarte w punkcie II
postanowienia Sądu Rejonowego w K. z 7 listopada 1988 r., sygn. akt I Ns
1007/88/K oraz w postanowieniu Sądu Rejonowego z dnia 31 stycznia 1989 r.
sygn. akt I Ns 20/89/P w ten sposób, że spadek po A. Ż. zmarłym dnia 24 kwietnia
1975 r. w K. i tu ostatnio stale zamieszkałym nabyła wprost i w całości na
podstawie testamentu notarialnego z dnia 19 czerwca 1974 r. sporządzonym przed
notariuszem Z. W. A II nr […]– A. C. z domu Ż. córka A. i M.”.
Sąd drugiej instancji wskazał, że stosownie do dyspozycji art. 679 § 1 k.p.c.,
który znajduje zastosowanie w sprawie, dowód, że osoba, która uzyskała
stwierdzenie nabycia spadku, nie jest spadkobiercą lub że jej udział w spadku jest
inny niż stwierdzony, może być przeprowadzony tylko w postępowaniu o uchylenie
lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku. Ustawodawca, szeroko określając krąg
osób mogących wszcząć postępowanie na podstawie tego przepisu, jednocześnie
ograniczył możliwość wystąpienia z takim wnioskiem przez osobę, będącą
uczestnikiem postępowania, w którym zapadło kwestionowane orzeczenie.
Może ona skutecznie wystąpić jeżeli oparła żądanie na podstawie, której nie mogła
poprzednio powołać oraz złożyła wniosek o zmianę postanowienia o stwierdzeniu
nabycia spadku przed upływem roku od dnia, w którym uzyskała możność
wskazania podstawy uzasadniającej dokonanie zmiany postanowienia.
Roczny termin, o którym mowa w tym przepisie, rozpoczyna bieg od dnia, w którym
wskazana osoba uzyskała możliwość przytoczenia podstawy uzasadniającej
dokonanie zmiany postanowienia.
Sąd Okręgowy podniósł, że A. C. była uczestnikiem zarówno postępowania
toczącego się pod sygnaturą akt I Ns 20/89/P zakończonego wydaniem
postanowienia z dnia 31 stycznia 1989 r., jak też postępowania, sygn. akt I Ns
1007/88/K, które z kolei zakończyło się postanowieniem wydanym w dniu
7 listopada 1988 r. Uznał, że złożenie przez A. C. wniosku o zmianę postanowienia
spadkowego, mogło nastąpić wyłącznie na podstawie, której nie mogła ona
powołać w prawomocnie zakończonych tych postępowaniach. Zarazem wniosek
taki winien był zostać złożony w terminie jednego roku, liczonego od dnia w którym
5
wnioskodawczyni uzyskała możność wskazania podstawy uzasadniającej
dokonanie zmiany postanowienia.
Według oceny Sądu drugiej instancji spełnione zostały obie określone w art.
679 § 1 k.p.c. przesłanki, co uzasadniało merytoryczne rozpoznanie wniosku
i w efekcie uwzględnienie jego żądania.
Ustalił bowiem, że wnioskodawczyni w grudniu 2006 r. podczas
porządkowania dokumentów po rodzicach, odnalazła testament notarialny
sporządzony przez jej ojca A. Ż. w 1974 roku. Odnosząc się do dokonanej przez
Sąd pierwszej instancji oceny dowodów, Sąd Okręgowy wskazał, że Sąd Rejonowy
dopuścił dowód z przesłuchania stron na okoliczność ustalenia daty i okoliczności
związanych z powzięciem przez wnioskodawczynię wiadomości o istnieniu
testamentu spadkodawcy, którego istnienia nie byli wcześniej świadomi uczestnicy
prawomocnie zakończonych postępowań o stwierdzenie nabycia spadku po A. Ż.
Podkreślił, że Sąd pierwszej instancji nie dał wiary zeznaniom wnioskodawczyni,
uznając, że są nielogiczne i sprzeczne z materiałem dowodowym, a to w związku z
treścią ponownego wniosku o stwierdzenie nabycia spadku po A. Ż., złożonego
przez wnioskodawczynię w dniu 10 stycznia 2007 r. Według jednak oceny Sądu
Okręgowego dokonana ocena zeznań wnioskodawczyni była wadliwa, co trafnie
zarzuciła skarżąca w apelacji, gdyż przy jej dokonaniu Sąd Rejonowy całkowicie
pominął treść jej pisma procesowego złożonego w dniu 16 lutego 2007 r.
Sąd Okręgowy dopuścił nadto dowód z wniosku inicjującego postępowanie
w sprawie I Ns 57/07/P, który dotyczył zmiany postanowienia o stwierdzeniu
nabycia spadku po matce wnioskodawczyni M. Ż. Podkreślił, że w treści tego
wniosku wnioskodawczyni wskazała, iż testament notarialny matki znaleziony
został przez nią w trakcie porządkowania dokumentów po rodzicach w początkach
grudnia 2006 r., co dodatkowo potwierdzało przedstawioną przez
wnioskodawczynię wersję zdarzeń. Dokonując na nowo oceny całokształtu
ujawnionego materiału dowodowego, Sąd Okręgowy doszedł do przekonania,
że zarówno treść powołanych dokumentów, jak też treść zeznań wnioskodawczyni,
muszą prowadzić do ustalenia, iż faktycznie testament notarialny A. Ż. odnaleziony
został w grudniu 2006 r.
6
Sąd drugiej instancji wskazał, że wnioskodawczyni domagała się zmiany
postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku z dnia 31 stycznia 1989 r., wydanego
w sprawie I Ns 20/89/P. Swoje żądanie oparła na stwierdzeniu, że spadkodawca
pozostawił testament w formie aktu notarialnego sporządzonego w dniu 19 czerwca
1974 r., którym to testamentem powołał do całości spadku swoją córkę A. C. Tym
samym żądanie wniosku w istocie polegało na stwierdzeniu, że udział
wnioskodawczyni w spadku jest inny niż zostało to prawomocnie stwierdzone,
bowiem zamiast 1/3 części spadku wnioskodawczyni wykazała, iż zgodnie z wolą
spadkodawcy odziedziczyła cały spadek. Ponadto podniósł, że inna jest podstawa
dziedziczenia.
Sąd Okręgowy, odwołując się do wywodu prawnego Sądu Najwyższego
uznał, że przewidziana w art. 679 § 3 k.p.c. powinność zmiany orzeczenia
w wypadku pozytywnego wyniku przeprowadzonego dowodu, że spadek w całości
lub w części nabyła inna osoba niż wskazana w prawomocnym postanowieniu
o stwierdzeniu nabycia spadku, wymaga wprowadzenia tej zmiany do wszystkich
znanych sądowi postanowień.
W skardze kasacyjnej uczestnik A.Ż., wniósł o uchylenie w całości tego
postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Skarga kasacyjna
została oparta o podstawę określoną w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., w ramach której
skarżący zarzucił nieważność postępowania poprzez obrazę art. 379 pkt 3 k.p.c. i
art. 219 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.; naruszenie art. 235 k.p.c. w zw. z art. 391 §
1 k.p.c. i art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 382 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., a także art. 381
k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut nieważności postępowania (art. 379 pkt 3 k.p.c.) został oparty na tej
podstawie, że w chwili wydania zaskarżonego orzeczenia przed Sądem
Rejonowym, toczyło się już odrębne postępowanie II CZ 1498/10 dotyczące
postanowienia Sądu Rejonowego I Ns 23/2/08/K, którego żądanie i podstawa
faktyczna były tożsame z rozpoznanym w niniejszej sprawie. Nastąpiło to, mimo
braku połączenia obu spraw do łącznego rozpoznania.
7
Nieważność postępowania nie pozbawia skutków orzeczenia ex lege, lecz
uzasadnia jego zaskarżenie z tej przyczyny. Według art. 379 pkt 3 k.p.c.
nieważność postępowania zachodzi, jeżeli o to samo roszczenie między tymi
samymi stronami toczy się sprawa wcześniej wszczęta albo jeżeli sprawa taka
została już prawomocnie osądzona. O zawisłości sprawy decyduje chwila
ukonstytuowania się postępowania. W postępowaniu nieprocesowym stan sprawy
w toku następuje z chwilą doręczenia wniosku uczestnikom postępowania, a gdy
jedynym uczestnikiem jest wnioskodawca lub gdy postępowanie wszczęto z urzędu
– z chwilą podjęcia przez Sąd pierwszej instancji czynności przygotowawczej
zmierzającej do rozstrzygnięcia sprawy (por. postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 26 marca 1992 r., I CKN 19/92, P.S. 1994, nr 9, s. 72). W sprawie wniosek
wpłynął dnia 10 czerwca 2007 r. i został doręczony uczestnikowi w dniu 31 marca
2008 r., natomiast skarga o wznowienie postępowania spadkowego zarejestrowana
pod sygn. akt I Ns 2302/08/K (sygn. akt zażaleniowych II Cz 1498/10, obecna sygn.
I Ns 2063/100) wpłynęła w dniu 21 sierpnia 2008 r. Abstrahując od braku
tożsamości żądań, ze względu na późniejsze wniesienie skargi o wznowienie niż
zawiśnięcie sprawy, w której jest rozpoznawana skarga kasacyjna, gdyby
przedmiotowe granice obu spraw były tożsame zarzut zawisłości sprawy mógłby
być uzasadniony w odniesieniu do sprawy o sygn. I Ns 2063/10.
Poza tym, gdy w sprawie zawisłej później zostanie wydane prawomocne
orzeczenie, to jego powaga rzeczy osądzonej eliminuje jej zawisłość i skutkuje już
koniecznością odrzucenia pozwu (wniosku) w sprawie zawisłej wcześniej
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 września 1994 r., III CRN 36/93,
OSNC 1995 nr 1, poz. 20). Skarga kasacyjna jest nadzwyczajnym środkiem
zaskarżenia, a zatem zaskarżone skargą kasacyjną orzeczenie jest prawomocne
i korzysta w toku postępowania kasacyjnego z przymiotu powagi rzeczy osądzonej.
Ze wskazanych względów zarzut nieważności postępowania był nieuzasadniony.
Przy tej okazji zauważyć należy, że sąd któremu sprawa została przekazana jest
związany wykładnią prawa dokonaną przez Sąd Najwyższy (art. 39820
k.p.c.)
i Sąd Okręgowy tę wykładnię zastosował także w zakresie wskazanej relacji
pomiędzy postępowaniem unormowanym w art. 679 § 1 k.p.c. a postępowaniem
o wznowienie postępowania.
8
Według skarżącego mające wpływ na treść orzeczenia naruszenie art. 235
k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 382 k.p.c. miało polegać
na zaniechaniu przesłuchania wnioskodawczyni i dokonaniu odmiennej oceny tego
dowodu z jej zeznań pomimo, że były one sprzeczne ze składanymi wcześniej
oświadczeniami procesowymi, co skutkowało koniecznością jej bezpośredniego
przesłuchania przed Sądem drugiej instancji.
Tymczasem zasada bezpośredniości, z której wynika obowiązek
prowadzenia postępowania dowodowego przed sądem orzekającym obowiązuje
w takim zakresie, jak to normuje kodeks postępowania cywilnego i jednym
z wyjątków od niej jest art. 382 k.p.c. Przepis ten nie nakłada na sąd odwoławczy
obowiązku prowadzenia uzupełniającego postępowania dowodowego (por. np.
orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 1998 r., III CKN 440/97, nie publ.).
Wyraża on tylko zasadę, że podstawą orzekania przez sąd apelacyjny są wszystkie
dowody przeprowadzone w sprawie. Omawiany zarzut był więc już z tego względu
nietrafny, że z hipotez wskazanych przepisów nie wynikał obowiązek Sądu
Okręgowego przeprowadzenia z urzędu dowodu z ponownego przesłuchania
wnioskodawczyni.
Sporny w judykaturze problem, czy na podstawie dowodów zebranych
w postępowaniu przed sądem rejonowym, sąd okręgowy może dokonać innych
ustaleń faktycznych na skutek przeprowadzenia odmiennej oceny dowodów bez ich
ponowienia lub uzupełnienia został rozstrzygnięty ostatecznie w uchwale
Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 1999 r., III CZP 59/98 (OSNC 1999, nr 7-8,
poz. 124) mającej moc zasady prawnej. Sąd drugiej instancji może zmieniać
ustalenia faktyczne stanowiące podstawę wydania wyroku sądu pierwszej instancji
bez przeprowadzenia postępowania dowodowego uzasadniającego odmienne
ustalenia chyba, że szczególne okoliczności wymagają ponowienia lub
uzupełnienia tego postępowania. Skarżący tymczasem dokonał nieuprawnionego,
bo niewynikającego z tezy tej uchwały wywodu, prowadzącego do wniosku,
że jedynie w szczególnie uzasadnionych wypadkach można odstąpić od zasady
ponownego przeprowadzenia przez Sąd drugiej instancji dowodów osobowych.
Sąd drugiej instancji w sposób logiczny i zgodny z doświadczeniem życiowym,
dokonując odmiennego ustalenia co do daty odnalezienia przez wnioskodawczynię
9
testamentu, omówił na nowo cały zgromadzony materiał dowodowy. W świetle tej
argumentacji należy dojść do wniosku, że brak było szczególnych względów
przemawiających za ponowieniem przesłuchania wnioskodawczyni przed Sądem
drugiej instancji. Pełnomocnik skarżącego nie tylko, że z takim wnioskiem nie
wystąpił, ale cofnął wniosek dowodowy o przeprowadzenie dowodu z zeznań
świadka A. Ż. Sąd Najwyższy jest związany podstawą faktyczną zaskarżonego
orzeczenia, a skargi kasacyjnej nie można opierać na zarzutach dotyczących
ustalenia faktów lub oceny dowodów (art. 398 § 3 k.p.c.).
Skarżący naruszenia art. 381 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 dopatrzył się
w następstwie dopuszczenia przez Sąd drugiej instancji dowodu z pisma z dnia
15 lutego 2010 r., pomimo, że dowód ten został zgłoszony przez wnioskodawczynię
dopiero w apelacji, zaś jego zgłoszenie było możliwe i celowe już przed Sądem
pierwszej instancji. W odniesieniu do tego zarzutu podnieść należy, że akta I Ns
56/07/P zostały dołączone do akt sprawy w początkowej fazie postępowania
pierwszoinstancyjnego, w związku z dołączeniem do nich wypisu aktu notarialnego
zawierającego przedmiotowy testament notarialny i dowód z wszystkich
dokumentów znajdujących się w tych aktach został przeprowadzony z urzędu,
skoro je ujawnił w celach dowodowych Sąd Rejonowy na rozprawie w dniu 21
marca 2008 r. (por. k. 49). W związku z tym odwołanie się w apelacji przez
wnioskodawczynię do kserokopii pisma z dnia 15 lutego 2007 r. złożonego do
sprawy I Ns 56/07/P było zbędne, gdyż było ono elementem materiału
dowodowego, którym dysponował już Sąd pierwszej instancji. Sąd drugiej instancji
nie prowadził dowodu z tego dokumentu. W tym stanie rzeczy nie mogło dojść do
naruszenia art. 381 k.p.c., a Sąd Okręgowy skoro poczynił odmienne ustalenia,
miał obowiązek ocenić także pismo wnioskodawczyni z dnia 14 lutego 2007 r.,
czego trafnie dokonał.
Z tych względów skarga kasacyjna uległa oddaleniu (art. 39814
k.p.c.).
10