Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 331/10
POSTANOWIENIE
Dnia 3 czerwca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Jan Górowski
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Ł. W.
przy uczestnictwie Skarbu Państwa – Prezydenta Miasta K., Skarbu Państwa –
Prezydenta Miasta K., Skarbu Państwa-Starosty Powiatu M., W. N. i T. C.
o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 3 czerwca 2011 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika W. N. od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 11 maja 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną oraz wniosek Skarbu Państwa –
Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa o zasądzenie kosztów
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 15 stycznia 2003 r. zmienił
postanowienie z dnia 16 lutego 1989 r. oraz postanowienie z dnia 26 października
1988 r., stwierdzając, że spadek po E. W. wraz z gospodarstwem rolnym nabył z
dobrodziejstwem inwentarza w całości Skarb Państwa, a spadek po F. W. nabył
z dobrodziejstwem inwentarza w całości Skarb Państwa oraz stwierdzając, że
spadek po Z. W. nabył z dobrodziejstwem inwentarza w całości Skarb Państwa.
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 30 grudnia 2003 r. oddalił apelację od
postanowienia Sądu Rejonowego, a Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 23
lutego 2005 r. oddalił kasację.
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 27 października 2009 r. zmienił
postanowienie z dnia 15 stycznia 2003 r., stwierdzając, iż spadek po E. W.,
zmarłym w dniu 16 marca 1984 r., nabył w całości na podstawie ustawy z
dobrodziejstwem inwentarza wraz z gospodarstwem rolnym syn Ł. W. Sąd
stwierdził również, że spadek po F. W., zmarłym w dniu 2 marca 1985 r., nabyli na
podstawie ustawy z dobrodziejstwem inwentarza wraz z wchodzącym w skład
spadku gospodarstwem rolnym wnuk Ł. W. w 1/2 części oraz syn Z. W. w 1/2
części. W dalszej kolejności Sąd stwierdził, że spadek po Z. W., zmarłym w dniu 23
czerwca 1985 r., nabył na podstawie ustawy z dobrodziejstwem inwentarza w
całości wraz z gospodarstwem rolnym bratanek Ł. W. oraz orzekł o kosztach
postępowania. Orzekając o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, Sąd wskazał, że
wnioskodawca spełniał warunki określone w art. 1059 k.c. Rozważając kwestię
uprawnień do dziedziczenia przez Z. W., Sąd Rejonowy uznał go za osobę trwale
niezdolną do pracy. Ustalił bowiem, że Z. W. od dziecka był niewidomy i utrzymywał
się z pracy jako muzyk.
Uczestnik postępowania Skarb Państwa reprezentowany przez Prezydenta
Miasta K. wniósł apelację od postanowienia Sądu Rejonowego z dnia
27 października 2009 r., zarzucając, że postępowanie toczyło się bez
obligatoryjnego udziału Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, gdyż wartość
przedmiotu postępowania przewyższa kwotę 1 000 000 zł. Drugą apelację od tego
postanowienia wniósł uczestnik postępowania W. N.
3
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 11 maja 2010 r. oddalił obie apelacje i
orzekł o kosztach postępowania apelacyjnego.
Sąd Okręgowy, odnosząc się do zarzutu nieważności postępowania wobec
braku reprezentacji Skarbu Państwa przez Prokuratorię Generalną, wskazał, że od
12 czerwca 2009 r. zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przez Prokuratorię
Generalną w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku nie jest już obowiązkowe,
jeżeli nawet wartość przedmiotu sprawy przewyższa kwotę 1 000 000 zł.
Sąd Okręgowy nie podzielił również zarzutów podniesionych w apelacji W.
N. Podkreślił w szczególności, że Z. W. był niewidomy, ale pracował na swoje
utrzymanie jako muzyk, był więc trwale niezdolny do pracy zgodnie z § 7 ust. 1 pkt
2, ust. 2 i ust. 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r. w
sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności
takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (jedn. tekst: Dz.U. z
1983 r. Nr 19, poz. 86; dalej: rozp. RM z 1964 r.) w związku z art. 23 ustawy z dnia
14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr
40, poz. 267 ze zm.). Zatem sam fakt pracy zarobkowej Z. W. mimo swego
kalectwa nie oznaczał, że nie był on zaliczony do osób całkowicie niezdolnych do
pracy. Według wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 września 1979 r., Il URN 111/79
(OSNCP 1980, nr 1-2, poz. 35), zdolność do wykonywania niektórych rodzajów
zajęć i zarobkowania, np. praca niewidomych w specjalnie dla nich
przystosowanych spółdzielniach inwalidzkich, nie stanowi przeszkody do zaliczenia
ich do I grupy inwalidów.
Uczestnik postępowania W. N. w skardze kasacyjnej zaskarżył
postanowienie Sądu Okręgowego w zakresie oddalającym jego apelację
i orzekającym o kosztach postępowania apelacyjnego, zarzucając naruszenie
przepisów postępowania, mianowicie art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 19 marca 2009 r.
o zmianie ustawy o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz.U. Nr 79,
poz. 660) oraz art. 380 w związku z art. 13 § 2 k.p.c., a także naruszenie prawa
materialnego, mianowicie art. 1059 pkt 3 k.c. i § 7 ust. 1 pkt 2 rozp. RM. z 1964 r.
w związku z art. 24 ust. 3 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej
Skarbu Państwa (Dz.U. Nr 169, poz. 1417 ze zm.) w pierwotnym brzmieniu,
zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przez Prokuratorię Generalną było
obowiązkowe, jeżeli wartość przedmiotu sprawy przewyższała kwotę 1 000 000 zł.
Przepis ten w obecnym brzmieniu stanowi, że zastępstwo procesowe Skarbu
Państwa przez Prokuratorię Generalną jest obowiązkowe m.in. w sprawach
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym
i o stwierdzenie zasiedzenia (art. 8 ust. 1 pkt 2), jeżeli wartość przedmiotu sprawy
przewyższa kwotę 1 000 000 zł. Wynika z tego a contrario, że w sprawach
o stwierdzenie nabycia spadku zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przez
Prokuratorię Generalną nie jest obowiązkowe, nawet gdy wartość przedmiotu
sprawy przewyższa kwotę 1 000 000 zł. Zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy z dnia
19 marca 2009 r. o zmianie ustawy o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa,
sprawy wszczęte przed właściwym sądem, trybunałem lub innym organem
orzekającym przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, w których zgodnie
z przepisami ustawy wymienionej w art. 1, w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą,
po dniu jej wejścia w życie, zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przez
Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa jest obowiązkowe, prowadzi się na
dotychczasowych zasadach. Powstaje zatem pytanie, czy w niniejszej sprawie,
która została wszczęta przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 19 marca
2009 r., zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przez Prokuratorię Generalną było
obowiązkowe. Odpowiedź na to pytanie jest oczywiście przecząca, istota bowiem
sprawy o stwierdzenie nabycia spadku powoduje, że nie oznacza się w niej
wartości przedmiotu sporu. Sąd Najwyższy wyjaśnił w postanowieniu z dnia
26 maja 1998 r., III CZ 68/98 (OSNC 1999, nr 2, poz. 26), że wymaganie
oznaczenia wartości przedmiotu zaskarżenia w skardze kasacyjnej (art. 3933
w związku z art. 13 § 2 k.p.c.) nie ma zastosowania w sprawie o stwierdzenie
nabycia spadku, w której – z jej istoty – nie da się określić wartości przedmiotu
postępowania (zaskarżenia) i w której – w konsekwencji – wartość ta nie ma
znaczenia dla wysokości opłaty sądowej lub opłat za czynności adwokackie oraz
radców prawnych.
5
Podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 380 w związku
z art. 13 § 2 k.p.c. sprowadza się do tego, że Sąd Okręgowy nie rozpoznał
postanowienia Sądu Rejonowego w kwestii oddalenia wniosku o dopuszczenie
dowodu akt sprawy o ustalenie ojcostwa E. W. i akt sprawy o zaprzeczenie
ojcostwa J. M. Sąd Okręgowy w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku wyjaśnił, że
dla takiego postanowienia konieczne jest wpisanie stosownego zastrzeżenia do
protokołu, zgodnie z art. 162 k.p.c., pod rygorem utraty uprawnienia do złożenia
wniosku na podstawie art. 380 k.p.c. Zgodnie z art. 380 k.p.c., sąd drugiej instancji,
na wniosek strony, rozpoznaje również te postanowienia sądu pierwszej instancji,
które nie podlegają zaskarżeniu w drodze zażalenia, a miały wpływ na
rozstrzygnięcie sprawy. Według zaś art. 162 k.p.c., strony mogą w toku
posiedzenia, a jeżeli nie były obecne, na najbliższym posiedzeniu zwrócić uwagę
sądu na uchybienia przepisom postępowania, wnosząc o wpisanie zastrzeżenia do
protokołu. Stronie, która zastrzeżenia nie zgłosiła, nie przysługuje prawo
powoływania się na takie uchybienia w dalszym toku postępowania, chyba że
chodzi o przepisy postępowania, których naruszenie sąd powinien wziąć pod
rozwagę z urzędu, albo że strona uprawdopodobni, iż nie zgłosiła zastrzeżeń bez
swojej winy. W związku z zarzutem naruszenia art. 380 k.p.c. należy podkreślić, że
art. 162 k.p.c. ma odpowiednie zastosowanie w postępowaniu nieprocesowym (art.
13 § 2 k.p.c.). Wbrew odmiennemu stanowisko skarżącego, nie ma generalnej
zasady działania sądu z urzędu w postępowaniu nieprocesowym. Sąd może
wszcząć postępowanie nieprocesowe także z urzędu (a więc nie tylko na wniosek)
w wypadkach wskazanych w ustawie (art. 506 k.p.c.). Wprawdzie sąd spadku bada
z urzędu, kto jest spadkobiercą (art. 670 k.p.c.), nie ma to jednak związku z
uchybieniami, które sąd powinien wziąć pod rozwagę z urzędu (art. 162 k.p.c.).
Poza tym oddalenie przez Sąd Rejonowy wniosku o dopuszczenie dowodu z akt
spraw o ustalenie ojcostwa i zaprzeczenie ojcostwa oraz nierozpoznanie
postanowienia w tym zakresie przez Sąd Okręgowy pozostaje bez wpływu na
rozstrzygnięcie niniejszej sprawy (art. 380 i art. art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.). Sąd
orzekający w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku z oczywistych względów nie
może bowiem samodzielnie ustalać pochodzenia Ł. W.
6
Nie jest trafny zarzut naruszenia art. 1059 pkt 3 k.c. i § 7 ust. 1 pkt 2 rozp.
RM. z 1964 r. w związku z art. 24 ust. 3 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r.
o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Dokonana przez Sąd
Okręgowy ocena, że Z. W., który od dziecka był niewidomy i utrzymywał się z
pracy jako muzyk, był trwale niezdolny do pracy w rozumieniu tych przepisów, jest
w pełni prawidłowa. Przeciwna bowiem wykładnia, w wyniku której osoba dotknięta
tak poważnym kalectwem nie dziedziczyłaby gospodarstwa rolnego tylko dlatego,
że pracowała, w sposób oczywisty naruszałaby poczucie słuszności. Taka ocena
jest tym bardziej uzasadniona z tego powodu, że art. 1059 k.c. i przepisy rozp. RM
z 1964 r. zostały uznane za niezgodne z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 21 ust. 1
i art. 31 ust. 3 Konstytucji, chociaż Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 31
stycznia 2001 r., P 4/99 (OTK 2001, nr 1, poz. 5) wyłączył w tym zakresie moc
wsteczną swojego orzeczenia.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
orzekł, jak w sentencji.