Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 16 czerwca 2011 r.
I UK 18/11
Osobami prowadzącymi działalność w zakresie wolnego zawodu w rozu-
mieniu art. 5a ust. 10 ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubez-
pieczeniu społecznym rolników oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U.
Nr 91, poz. 873 ze zm.), są osoby wykonujące wolne zawody wymienione w art.
4 ust. 1 pkt 11 ustawy z dnia 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku do-
chodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne (Dz.U.
Nr 144, poz. 930 ze zm.), które nie podlegają opodatkowaniu na podstawie jej
przepisów, lecz na zasadach ogólnych.
Przewodniczący SSN Małgorzata Gersdorf, Sędziowie SN: Zbigniew Hajn
(sprawozdawca), Jolanta Strusińska-Żukowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 16 czerwca 2011 r.
sprawy z odwołania Agnieszki B. przeciwko Prezesowi Kasy Rolniczego Ubezpie-
czenia Społecznego z udziałem zainteresowanego F.X.B. o ustalenie podlegania
ubezpieczeniu społecznemu rolników oraz ustalenie, że nie istnieje nadpłata składki
na ubezpieczenie społeczne rolników, na skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonej od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 8 września 2010 r. […]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w
Białymstoku do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania ka-
sacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Organ rentowy decyzją z 28 grudnia 2009 r., stwierdził ustanie ubezpieczenia
społecznego rolników w stosunku do Agnieszki B. od 1 lipca 2007 r., a decyzją z 14
stycznia 2010 r. organ ten stwierdził na jej koncie nadpłatę składek na ubezpieczenie
społeczne rolników w kwocie 4.842 zł. Agnieszka B. wniosła o zmianę tych decyzji i
ustalenie, że od 1 lipca 2007 r. nadal podlegała ubezpieczeniom społecznym rolni-
2
ków oraz że nie istnieje na jej koncie nadpłata składek na ubezpieczenie społeczne
rolników.
Wyrokiem z 21 kwietnia 2010 r. Sąd Okręgowy w Olsztynie oddalił odwołania.
Apelację ubezpieczonej od tego wyroku oddalił Sąd Apelacyjny w Białymstoku
wyrokiem z 8 września 2010 r., zaskarżonym rozpoznawaną obecnie skargą kasa-
cyjną Agnieszki B. Zgodnie z ustaleniami faktycznymi przyjętymi w podstawie tego
wyroku, Agnieszka B. prowadzi działalność rolniczą i z tego tytułu od 5 stycznia 2001
r. podlega ubezpieczeniu społecznemu rolników. W dniu 22 listopada 2004 r. odwo-
łująca się rozpoczęła prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej na pod-
stawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej, o czym 23 listopada 2004 r.
poinformowała organ rentowy. Przedmiot jej działalności obejmował doradztwo w
zarządzaniu i kierowaniu działalnością gospodarczą. Z dniem 4 czerwca 2007 r.
Agnieszka B. została wpisana na listę radców prawnych Okręgowej Izby Radców
Prawnych w O. i od tego dnia wykonuje zawód radcy prawnego w kancelarii radcy
prawnego „A.” - Agnieszka B. W dniu 1 października 2007 r. odwołująca się zawarła
umowę o świadczenie usług prawnych na rzecz Wojewódzkiego Inspektoratu Roślin i
Nasiennictwa w O. Oprócz tego, świadczyła usługi prawnicze, między innymi na
rzecz „P.” - Spółki z o.o. w P., Wspólnoty Mieszkaniowej w K. oraz osób fizycznych.
O fakcie prowadzenia działalności prawniczej nie poinformowała organu rentowego,
który po otrzymaniu pisma Okręgowej Izby Radców Prawnych w O. z 21 grudnia
2009 r. wydał zaskarżone w niniejszej sprawie decyzje.
Spór prawny, jaki powstał w sprawie, dotyczy kwestii, czy skarżąca, będąca
rolnikiem i objęta społecznym ubezpieczeniem rolniczym, może nadal podlegać temu
ubezpieczeniu po podjęciu pozarolniczej działalności gospodarczej w charakterze
radcy prawnego prowadzącego kancelarię radcy prawnego. Spór ten dotyczy wy-
kładni art. 5a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników.
Przepis art. 5a ust. 1 umożliwia, na warunkach w nim określonych, dalsze podleganie
ubezpieczeniu rolniczemu rolnikowi, który podejmie pozarolniczą działalność gospo-
darczą. Jednocześnie jednak art. 5a ust. 10, definiujący działalność pozarolniczą,
wyłącza z tego pojęcia prowadzenie działalności w zakresie wolnego zawodu: 1) w
rozumieniu przepisów o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przy-
chodów osiąganych przez osoby fizyczne; 2) z której przychody są przychodami z
działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób
fizycznych. W tej sytuacji istotną sporną kwestią, jak uznał Sąd Apelacyjny, było roz-
3
strzygnięcie, czy radca prawny jest wolnym zawodem w rozumieniu wskazanego art.
5a ust. 10. W tej kwestii Sąd Apelacyjny, odwołując się do analogicznego określenia
wolnego zawodu w art. 8 ust. 6 pkt 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
oraz argumentacji zawartej w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie
z 17 października 2006 r., III AUa 488/2006 (OSA 2008 nr 6, s. 38), doszedł do wnio-
sku, że osoby prowadzące działalność w zakresie wolnego zawodu podlegają (po-
wszechnemu) ubezpieczeniu społecznemu niezależnie od tego, czy są objęte zry-
czałtowanym podatkiem dochodowym od osób fizycznych, czy też są opodatkowane
podatkiem od osób fizycznych na ogólnych zasadach. Sąd Apelacyjny uznał także,
że zawód radcy prawnego należy niewątpliwie do kategorii wolnych zawodów. Nie
przeczy temu to, że radcowie prawni nie zostali wymienieni w wyliczeniu wolnych
zawodów, zawartym w art. 4 ust. 1 pkt 11 ustawy z dnia 20 listopada 1998 r. o zry-
czałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez
osoby fizyczne. Mieszczą się oni bowiem w kategorii działalności w zakresie wolnego
zawodu, z której przychody są przychodami z działalności gospodarczej w rozumie-
niu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych, wskazanej w art. 5a ust.
10 pkt 2 ustawy rolniczej.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego Agnieszka B. wniosła skargę kasacyjną, w któ-
rej zaskarżyła ten wyrok w całości i wniosła o jego uchylenie, a także o uchylenie
wyroku Sądu Okręgowego, zniesienie postępowania w obu instancjach i przekazanie
sprawy Sądowi Okręgowemu w Olsztynie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnię-
cia o kosztach postępowania kasacyjnego.
W zakresie podstawy naruszenia prawa materialnego skarżąca zarzuciła: 1)
naruszenie art. 32 Konstytucji, przez nieuwzględnienie przez Sąd Apelacyjny
sprzeczności i niezgodnego z nim brzmienia przepisu art. 5a ust. 10 ustawy z dnia 20
grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. 2008 r.
Nr 50, poz. 291), podczas gdy art. 5a ust. 10 zakłada nierówne traktowanie rolników,
ze względu na rodzaj prowadzonej działalności gospodarczej; 2) sprzeczność art. 5a
ust. 10 z art. 2 Konstytucji, przez wadliwość tej regulacji w kontekście zakazu stoso-
wania nowych uregulowań do osób objętych ubezpieczeniem na podstawie poprzed-
nio obowiązujących przepisów, wynikającą ze złego operowania przez ustawodawcę
przepisami intertemporalnymi i wprowadzenia nowych zasad do osób, będących w
sytuacji powódki, objętej ubezpieczeniem od 2001 r., która działalność gospodarczą
nieprzerwanie prowadzi od 2004 r., w tym zastosowania wymogów na podstawie no-
4
welizacji ustawy z dnia 24 sierpnia 2005 r., co przejawia się w naruszeniu przez Sąd
zasady pewności prawa oraz zasady zakazu działania prawa wstecz; 3) pominięcie
art. 109 ustawy, zgodnie z którym do osób objętych ubezpieczeniem na podstawie
decyzji, stosuje się przepisy dotychczasowe, gdy brak jest regulacji przejściowych,
natomiast powódka objęta została ubezpieczeniem na mocy wydanej decyzji admini-
stracyjnej w 2001 r., stąd wznawianie sprawy czy wszczynanie postępowania i wy-
kreślenie jej z rejestru nie znajduje uzasadnienia prawnego, również w kontekście
art. 6 145 i 145a k.p.a., „gdzie organ administracyjny winien stać na straży prawo-
rządności”; 4) sprzeczność wewnętrzną przepisów samej ustawy, „gdzie powódka
podlegała i podlega ubezpieczeniu na podstawie art. 7 ustawy, prowadząc nieprze-
rwanie od 2001 r. gospodarstwo rolne, na dzień dzisiejszy obejmujące 350 hektarów,
z art. 5a ust. 10 ustawy”; 5) pominięcie art. 6 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników, zgodnie z którym powódka, jako rolnik, ma prawo podlegania ubezpie-
czeniu z mocy ustawy, a który pozostaje w sprzeczności z art. 5a ust. 10 tej ustawy;
6) naruszenie art. 5a ust. 10 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, zgodnie z
którym za pozarolniczą działalność gospodarczą uważa się pozarolniczą działalność
gospodarczą prowadzoną na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez osoby fi-
zyczne na podstawie przepisów o swobodzie działalności gospodarczej, z wyłącze-
niem wspólników spółek prawa handlowego oraz osób prowadzących działalność w
zakresie wolnego zawodu: a) w rozumieniu przepisów o zryczałtowanym podatku do-
chodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne; b) której
przychody są przychodami z działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów o
podatku dochodowym od osób fizycznych, przez jego wadliwą wykładnię, „gdzie w
żadnej powyżej wskazanej ustawie zawód radca prawny nie jest wymieniony, po-
nadto wpis na listę radców prawnych nie oznacza faktycznego prowadzenia działal-
ności, gdyż na jego podstawie otrzymuje się status radcy prawnego, a sam wpis nie
potwierdza prowadzenia działalności; fakt bycia radcą prawnym nie stanowi w tym
przypadku okoliczności uzasadniającej wykluczenie z ubezpieczenia, gdyż zgodnie z
ustawą okolicznością uzasadniającą wykluczenie jest faktyczne prowadzenie osobi-
ście takiej działalności”; 7) naruszenie art. 4 ust. 1 pkt 11 ustawy o zryczałtowanym
podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne,
„gdzie pojęcie wolny zawód oznacza pozarolniczą działalność gospodarczą wykony-
waną osobiście przez lekarzy, lekarzy stomatologów, lekarzy weterynarii, techników
dentystycznych, felczerów, pielęgniarki, tłumaczy oraz nauczycieli w zakresie świad-
5
czenia usług edukacyjnych polegających na udzielaniu lekcji na godziny, jeśli działal-
ność ta nie jest wykonywana na rzecz osób prawnych oraz jednostek organizacyj-
nych nieposiadających osobowości prawnej albo na rzecz osób fizycznych dla po-
trzeb prowadzonej przez nie pozarolniczej działalności gospodarczej, z tym, że za
osobiste wykonywanie wolnego zawodu uważa się wykonywanie działalności bez
zatrudniania na podstawie umów o pracę, umów zlecenia, umów o dzieło oraz innych
umów o podobnym charakterze osób, które wykonują czynności związane z istotą
danego zawodu, w którym niewymieniony jest zawód radcy prawnego i wskazano, że
nie może mieć miejsce zatrudnienie na podstawie umowy, w tym także na podstawie
umowy o dzieło”; 8) naruszenie art. 8 ust. 1 ustawy o radcach prawnych, zgodnie z
którym radca prawny może wykonywać zawód w oparciu o umowę o pracę, co wy-
klucza powiązanie go bezpośrednio z zawodem adwokata; 9) naruszenie art. 88
k.s.h., przez jego błędne zastosowanie, podczas gdy ustawodawca w art. 5 a ust. 1
pkt 1 i 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, nie odnosi się do tego prze-
pisu, stąd nie powinien on znaleźć zastosowania w przypadku powódki.
W zakresie naruszenia przepisów postępowania skarżąca zarzuciła: narusze-
nie art. 233 § 1 k.p.c. i 232 k.p.c. w związku z art. 328 § 2 k.p.c. oraz art.16 § 1 w
związku z art. 391 § 1 k.p.c., a także art. 382 k.p.c., „w następstwie którego oraz nie-
przestrzegania kompetencji rozpoznawczych i kontrolnych sądu odwoławczego i nie-
spełnienia jego procesowej funkcji (art. 382 k.p.c.) doszło do pominięcia części mate-
riału zebranego w postępowaniu, braku wyczerpujących ustaleń - i z obrazą przyto-
czonych przepisów - pominięcia dowodów zawnioskowanych przez powódkę, doko-
nanych w postępowaniu pierwszoinstancyjnym ze skutkami wskazanymi”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga jest uzasadniona w stopniu uzasadniającym uchylenie zaskarżonego
wyroku. Bezpodstawne okazały się jednak zarzuty naruszenia przepisów postępo-
wania, tj. art. 233 § 1 i art. 232 k.p.c. w związku z art. 328 § 2 k.p.c. oraz art.16 § 1 w
związku z art. 391 § 1 k.p.c., a także art. 382 k.p.c. Jak wynika z uzasadnienia skargi,
sprowadzają się one do twierdzenia, że „Sąd I i II Instancji mylnie ustalił stan faktycz-
ny”, co nie podlega kontroli kasacyjnej (art. 3983
§ 3 k.p.c.).
Ocenę skargi w zakresie podstawy naruszenia prawa materialnego należy
rozpocząć od wstępnej charakterystyki prawnej regulacji odnoszącej się do przed-
6
miotowego sporu. Kwestię tę reguluje art. 5a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291
ze zm., powoływanej dalej, jako „ustawa”). Zgodnie z art. 5a ust. 1 ustawy, rolnik lub
domownik, który podlegając ubezpieczeniu w pełnym zakresie z mocy ustawy nie-
przerwanie przez co najmniej 3 lata, rozpocznie prowadzenie pozarolniczej działal-
ności gospodarczej lub rozpocznie współpracę przy prowadzeniu tej działalności,
podlega nadal temu ubezpieczeniu w okresie prowadzenia pozarolniczej działalności
gospodarczej lub współpracy przy prowadzeniu tej działalności, jeżeli spełnia jedno-
cześnie następujące warunki: 1) złoży w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecz-
nego oświadczenie o kontynuowaniu tego ubezpieczenia w terminie 14 dni od dnia
rozpoczęcia wykonywania pozarolniczej działalności gospodarczej lub współpracy
przy tej działalności, 2) jednocześnie nadal prowadzi działalność rolniczą lub stale
pracuje w gospodarstwie rolnym, obejmującym obszar użytków rolnych powyżej 1 ha
przeliczeniowego, lub w dziale specjalnym, 3) nie jest pracownikiem i nie pozostaje w
stosunku służbowym, 4) nie ma ustalonego prawa do emerytury lub renty albo do
świadczeń z ubezpieczeń społecznych, 5) kwota należnego podatku dochodowego
za poprzedni rok podatkowy od przychodów z pozarolniczej działalności gospodar-
czej nie przekracza 2.528 zł. Pojęcie pozarolniczej działalności gospodarczej na
użytek rozpatrywanej regulacji ustala art. 5a ust. 10. Według tego przepisu, za poza-
rolniczą działalność gospodarczą uważa się pozarolniczą działalność gospodarczą
prowadzoną na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez osoby fizyczne na pod-
stawie przepisów o swobodzie działalności gospodarczej, z wyłączeniem wspólników
spółek prawa handlowego oraz osób prowadzących działalność w zakresie wolnego
zawodu: 1) w rozumieniu przepisów o zryczałtowanym podatku dochodowym od nie-
których przychodów osiąganych przez osoby fizyczne, 2) z której przychody są przy-
chodami z działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów o podatku dochodo-
wym od osób fizycznych.
Ogólnie rzecz biorąc, z powyżej przytoczonych przepisów wynika, że rolnik,
który podjął prowadzenie innej (pozarolniczej) działalności gospodarczej, może po-
mimo to pozostać w ubezpieczeniu rolniczym (w KRUS), jeżeli spełni warunki okre-
ślone w art. 5a ust. 1, świadczące o tym, że chce w tym ubezpieczeniu pozostać oraz
że działalność rolnicza ma trwały charakter i stanowi podstawowe źródło jego docho-
du, natomiast pozarolnicza działalność gospodarcza ma niewielkie rozmiary (podatek
dochodowy nie przekracza rocznej kwoty granicznej 2.528 zł, podlegającej corocznej
7
waloryzacji - art. 5a ust. 8 ustawy) i jedynie wspomaga dochód z działalności rolni-
czej. Zgodnie z art. 5a ust. 10, reguła określona w art. 5a ust. 1 odnosi się, co do za-
sady, do rolnika podejmującego jakąkolwiek pozarolniczą działalność gospodarczą w
rozumieniu przepisów o swobodzie działalności gospodarczej, tj. w rozumieniu
ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 173,
poz. 1807 ze zm.), która w art. 2 uznaje, że „działalnością gospodarczą jest zarob-
kowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie,
rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wyko-
nywana w sposób zorganizowany i ciągły”. Z tak zakreślonego kręgu uprawnionych
ustawa, w rozważanym art. 5a ust.10, wyłącza jedynie wspólników spółek prawa
handlowego oraz określone w tym przepisie osoby prowadzące działalność w zakre-
sie wolnego zawodu. Oznacza to w odniesieniu do rolników podejmujących wykony-
wanie wolnego zawodu, że mogą oni korzystać z przywileju pozostania w KRUS,
jeżeli wykonują w sposób zorganizowany i ciągły działalność zawodową (której po-
stacią może być, zgodnie z powołanym wyżej art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o
swobodzie działalności gospodarczej, wykonywanie wolnego zawodu), chyba że jest
to taka postać gospodarczej (tj. zorganizowanej i ciągłej) działalności zawodowej,
która jest działalnością w zakresie wolnego zawodu: 1) w rozumieniu przepisów o
zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez
osoby fizyczne, 2) z której przychody są przychodami z działalności gospodarczej w
rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych.
Wprowadzony w art. 5a ust. 10 in fine wyjątek od zasady z ust. 1 tego artykułu
musi podlegać ścisłej wykładni już ze względu na niedopuszczalność dokonywania
rozszerzającej wykładni wyjątków (zasadę exceptiones not sunt extendendae). Poza
tym nakaz ścisłej wykładni tego przepisu wynika z podstawowych założeń i celu art.
5a, ustalonych w toku jego kolejnych nowelizacji, spowodowanych także orzecze-
niami Trybunału Konstytucyjnego. W ich świetle, ubezpieczenie rolnicze powinno
obejmować tylko tych rolników, dla których praca w gospodarstwie stanowi zasadni-
cze źródło utrzymania. Mogą oni prowadzić pozarolniczą działalność gospodarczą
bez utraty prawa do pozostania w ubezpieczeniu rolniczym, jeśli jej znaczenie w do-
chodach rolnika jest uzupełniające, marginalne. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego
o marginalnym charakterze działalności gospodarczej nie świadczy rodzaj opodatko-
wania (opodatkowanie zryczałtowanym podatkiem dochodowym od osób fizycznych),
ale wysokość uzyskiwanych dochodów. Tym samym wyłączenie z rolniczego ubez-
8
pieczenia społecznego rolników, którzy prowadzili jednocześnie pozarolniczą działal-
ność gospodarczą, opodatkowaną na zasadach ogólnych, ale uzyskiwali dochód
nieprzekraczający granicznej kwoty rocznej, nosi znamiona dyskryminacji, sprzecznej
z art. 32 Konstytucji (zob. uzasadnienie wyroku TK z dnia 13 marca 2006 r., P 8/05,
OTK-A 2006 nr 3, poz. 28, w szczególności pkt III.3; uzasadnienie wyroku z dnia 18
lipca 2006 r., P 6/05, OTK-A 2006 nr 7, poz. 81, w szczegółności pkt III.7; zob. też
uzasadnienie projektu ustawy z dnia 1 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw, druk sejmowy nr 3684/IV).
Zdaniem Sądu Najwyższego postulat wykładni odpowiadającej takim wyma-
ganiom realizuje jedynie interpretacja, zgodnie z którą w art. 5a ust. 10 chodzi o
osoby fizyczne spełniające jednocześnie wymagania wskazane pkt 1 i 2 tego przepi-
su. Z łącznie odczytanych przesłanek wskazanych w pkt 1 i 2 rozważanego przepisu
wynika, że osobami prowadzącymi działalność w zakresie wolnego zawodu są tylko
osoby wykonujące wolne zawody wymienione w ustawie o zryczałtowanym podatku
dochodowym, które nie podlegają opodatkowaniu na podstawie jej przepisów, lecz
na zasadach ogólnych (czyli płacą podatek dochodowy od osób fizycznych z tytułu
prowadzonej działalności gospodarczej). Przepis art. 5a ust. 10 ustawy nie ma nato-
miast zastosowania do osób wykonujących wolny zawód w rozumieniu przyjętym w
innych przepisach bądź też w poglądach doktryny lub orzecznictwa, który nie został
wymieniony w ustawie o zryczałtowanym podatku dochodowym. Wskazana wykład-
nia oddaje intencję ustawodawcy, z jednej strony, dokładnego określenia kręgu osób
objętych art. 5a ust. 10, z drugiej zaś, ograniczenia kręgu osób wykonujących wolny
zawód, pozbawionych prawa kontynuacji ubezpieczenia rolniczego, do osób podle-
gających opodatkowaniu na zasadach ogólnych, a więc z założenia osiągających
wyższe dochody. Należy przy tym przypomnieć, że art. 5a ust. 10 w rozważanym
brzmieniu został wprowadzony ustawą nowelizującą z 1 lipca 2005 r., a więc przed
powołanym wyżej wyrokiem TK z dnia 13 marca 2006 r., P 8/05, w którym Trybunał
uznał za sprzeczne z Konstytucją dzielenie rolników wykonujących pozarolniczą
działalność gospodarczą według kryterium formy opodatkowania podatkiem docho-
dowym od osób fizycznych. Wynika więc stąd, że z przywileju wynikającego z art. 5a
nie mogą skorzystać osoby wykonujące wolne zawody wymienione w ustawie o zry-
czałtowanym podatku dochodowym, które nie podlegają opodatkowaniu na podsta-
wie jej przepisów, lecz na zasadach ogólnych. Stosownie do art. 4 ust. 1 pkt 11
ustawy z dnia 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku dochodowym od nie-
9
których przychodów osiąganych przez osoby fizyczne, Dz.U. Nr 144, poz. 930 ze
zm.) do kręgu tego należy zaliczyć: lekarzy, lekarzy stomatologów, lekarzy weteryna-
rii, techników dentystycznych, felczerów, położne, pielęgniarki, tłumaczy oraz nau-
czycieli w zakresie świadczenia usług edukacyjnych polegających na udzielaniu lekcji
na godziny. Zdaniem Sądu Najwyższego, powyższa wykładnia, pozostając w zgodzie
z literalnym brzmieniem i wymaganiem spójnej interpretacji art. 5a ust. 10 ustawy,
pozwala zminimalizować negatywne w sferze zasady równego traktowania rolników i
przedsiębiorców (o czym niżej) efekty wyłączania z przywileju ubezpieczenia w
KRUS rolników spełniających wymagania z art. 5a ust. 1, a więc rolników, dla których
dochód z działalności rolniczej jest podstawowy, a z pozarolniczej działalności go-
spodarczej niewielki i uzupełniający, tylko dlatego, że ich pozarolnicza działalność
gospodarcza ma postać wolnego zawodu. Nie można natomiast uznać za poprawną
wykładni, opierającej się na przyjętym przez Sąd Apelacyjny założeniu, że punkty 1 i
2 art. 5a ust. 10 ustawy określają dwie grupy osób podlegających wyłączeniu z
uprawnienia określonego w art. 5a ust. 1, tj.: po pierwsze, osoby prowadzące działal-
ność w zakresie wolnego zawodu w rozumieniu przepisów o zryczałtowanym po-
datku dochodowym oraz po drugie, osoby niewymienione w przepisach o zryczałto-
wanym podatku dochodowym, których przychody są przychodami z działalności
gospodarczej w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych.
Zdaniem Sądu Najwyższego, na gruncie tej wykładni dokładne określenie drugiej z
wymienionych wyżej grup osób nie jest możliwe. Ustawa o podatku dochodowym od
osób fizycznych nie definiuje wolnego zawodu, ani nawet nie posługuje się tym poję-
ciem (jak czyniły to jej uchylone już przepisy, tj. art. 14a - nieobowiązujący od 1
stycznia 2001 r. i art. 13 pkt. 1 nieobowiązujący od 1 stycznia 1995 r.). W tym więc
sensie art. 5a ust. 10 pkt 2 ustawy trafia w próżnię. Nie zasługuje też na uznanie
twierdzenie, że przez art. 5a ust. 10 ustawy ustawodawca zamierzał wyłączyć z
przywileju możliwości kontynuacji ubezpieczenia rolniczego wszystkie osoby prowa-
dzące pozarolniczą działalność gospodarczą w postaci wolnego zawodu w szerokim
doktrynalnym znaczeniu. Gdyby tak było, to nie formułowałby tego przepisu w tak
skomplikowany sposób, dobitnie świadczący o dążeniu do dokładnego określenia
kręgu adresatów tego unormowania. Należy dodać, że za przyjętą przez Sąd Apela-
cyjny wykładnią nie przemawia też pewna zbieżność treści art. 5a ust. 10 ustawy z
regulacją zawartą w art. 8 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Prze-
pisy te służą różnym celom. Przepis art. 8 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń
10
społecznych ma na celu, w związku z art. 6 ust. 1 pkt 5 tej ustawy, określenie kręgu
osób prowadzących pozarolniczą działalność oraz osób z nimi współpracujących,
podlegających obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym, a w związku
z art. 11 i 12 tej ustawy, kręgu osób prowadzących pozarolniczą działalność oraz
osób z nimi współpracujących, podlegających obowiązkowo lub dobrowolnie ubez-
pieczeniom chorobowemu lub wypadkowemu. Natomiast art. 5a ust. 10 ustawy usta-
nawia autonomiczne, odmienne od wynikającego art. 8 ust. 6 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, pojęcie pozarolniczej działalności gospodarczej, w celu
wskazania, które osoby podlegające, w myśl art. 8 ust. 6 w związku z art. 6 ust. 1 pkt
5 i art. 11 oraz 12 tej ustawy, ubezpieczeniom z systemu powszechnego (w ZUS),
mogą pozostać w społecznym ubezpieczeniu rolniczym ze względu na podstawowy
w strukturze ich dochodów charakter dochodu uzyskiwanego z działalności rolniczej.
Z tego względu oparcie przez Sąd Apelacyjny, zasadniczej dla treści zaskarżonego
wyroku, konkluzji, że osoby prowadzące działalność w zakresie wolnego zawodu
podlegają powszechnemu, a nie rolniczemu, ubezpieczeniu społecznemu
niezależnie od tego, czy są objęte zryczałtowanym podatkiem dochodowym od osób
fizycznych, czy też są opodatkowane podatkiem od osób fizycznych na ogólnych
zasadach, na wykładni art. 8 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i
uznanie wyniku tej wykładni za przesądzający o wykładni art. 5a ust. 10 ustawy, jest
nietrafne. Sąd Apelacyjny nie wziął też pod uwagę istnienia zasadniczych
rozbieżności dotyczących wykładni samego art. 8 ust. 6 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych (zob. R. Spyt: Znaczenie formy prowadzenia pozarolniczej
działalności gospodarczej i pozarolniczej działalności w systemie ubezpieczeń
społecznych, PiZS 2009 nr 1, s. 25 i n.; B. Gudowska [w:] Ustawa o systemie
ubezpieczeń społecznych, pod. red. B. Gudowskiej i J. Strusińskiej-Żukowskiej,
Warszawa 2011, s. 214 i nast.).
W świetle powyższych uwag należy uznać za trafne kasacyjne zarzuty naru-
szenia art. 5a ust. 10 ustawy oraz art. 4 ust. 1 pkt 11 ustawy o zryczałtowanym po-
datku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne.
Wynika z nich również, że powódka nie należy do grupy wskazanej w art. 5a ust. 10
ustawy, co przesądza o zasadności skargi kasacyjnej. Pozwala to pozostawić poza
zakresem niezbędnych rozważań zarzut sprzeczności art. 5a ust. 10 ustawy z art. 32
Konstytucji, ponieważ w świetle dokonanej wykładni art. 5a ust. 10 ustawy nie ma on
znaczenia dla rozstrzygnięcia o żądaniu skarżącej. W szczególności od wyjaśnienia
11
tej kwestii nie zależy rozstrzygnięcie niniejszej sprawy w rozumieniu art. 193 Kon-
stytucji RP. Jednakże, mając na uwadze pełniejsze uzasadnienie niniejszego wyroku,
Sąd Najwyższy na marginesie wskazuje, że uważa ten zarzut za uzasadniony.
Ubezpieczona zarzuca naruszenie art. 32 Konstytucji, przez nieuwzględnienie przez
Sąd Apelacyjny sprzeczności i niezgodnego z nim brzmienia art. 5a ust. 10 ustawy,
jako zakładającego nierówne traktowanie rolników ze względu na rodzaj prowadzonej
działalności gospodarczej. Z orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego wynika, że
również w sferze prawa do zabezpieczenia społecznego art. 32 ust. 1 Konstytucji jest
źródłem zasady równości wobec prawa, rozumianej jako nakaz, aby wszystkie pod-
mioty prawa (adresaci norm prawnych), charakteryzujące się daną cechą istotną
(relewantną) w równym stopniu, były traktowane równo - bez dyskryminowania i fa-
woryzowania (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 18 listopada 2008 r., P 47/07, z
odwołaniem się do wyroków TK: z 21 czerwca 2001 r., SK 6/01, OTK ZU 2001 nr 5,
poz. 121; z 24 października 2005 r., P 13/04, OTK ZU 2005 nr 9/A, poz. 102 i z 11
grudnia 2006 r., SK 15/06, OTK ZU 2006 nr 11/A, poz. 170). Tak rozumiana zasada
równości nie ma bezwzględnego charakteru, gdyż Trybunał Konstytucyjny dopuszcza
od niej wyjątki. Powinny one jednak odpowiadać pewnym wymaganiom. Zaliczono do
nich: 1) relewantność, oznaczającą, że muszą pozostawać w bezpośrednim związku
z celem i zasadniczą treścią przepisów, w których zawarta jest kontrolowana norma,
oraz służyć realizacji tego celu i treści; 2) proporcjonalność, oznaczającą że waga
interesu, któremu ma służyć różnicowanie sytuacji adresatów normy, musi pozosta-
wać w odpowiedniej proporcji do wagi interesów, które zostaną naruszone w wyniku
nierównego potraktowania podmiotów podobnych; 3) związek z innymi wartościami
konstytucyjnymi uzasadniającymi odmienne traktowanie podmiotów podobnych. Try-
bunał przyjmuje, że ustawodawca dysponuje szerokim zakresem swobody regulowa-
nia życia społeczno-gospodarczego. W ramach tego zakresu może dokonywać wy-
boru kryteriów różnicowania. Ponieważ kryteria te mają charakter ocenny, stosowa-
nie zasady równości do ich oceny przez sąd konstytucyjny wymaga zachowania
szczególnej powściągliwości (wyroki TK: z 18 listopada 2008 r., P 47/07; z 30 paź-
dziernika 2007 r., P 36/06, OTK ZU 2007 nr 9/A, poz. 110). Dla stwierdzenia, że do-
szło do naruszenia art. 32 Konstytucji RP konieczne jest zidentyfikowanie „wspólnej
cechy istotnej” łączącej podmioty, w odniesieniu do których doszło do zróżnicowania
ich sytuacji prawnej (wyrok TK z 18 listopada 2008 r., P 47/07). W świetle dotychcza-
sowego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, nie mają takiej wspólnej cechy
12
osoby, które „nie mają ustalonego prawa do świadczenia” oraz osoby, które „mają
ustalone świadczenie z zabezpieczenia społecznego” (wyrok TK z 18 listopada 2008
r., P 47/07). Za odrębne sytuacje uznano „podleganie ubezpieczeniu społecznemu
rolników” i „podleganie powszechnemu systemowi ubezpieczeń społecznych” (wyrok
TK z 5 października 2010 r., K 16/08). Taką istotną, wspólną cechą jest natomiast,
jak wynika z wyroku Trybunału z 13 marca 2006 r., P 8/05, posiadanie gospodarstwa
rolnego oraz prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej. Posiadanie go-
spodarstwa rolnego jest podstawową przesłanką podlegania ubezpieczeniu rolni-
czemu. Z uwagi na cechy systemu ubezpieczenia rolniczego oraz skalę partycypacji
władzy publicznej w jego finansowaniu, ustawa z dnia 2 kwietnia 2004 r., na mocy
której wprowadzono do ustawy art. 5a, w tym ust. 10, wprowadziła ograniczenia w
przedmiocie dalszego podlegania ubezpieczeniu rolniczemu tych rolników, którzy
rozpoczęli prowadzenie działalności gospodarczej. Ratio legis ustawy była ograni-
czenie kręgu osób podlegających przedmiotowemu ubezpieczeniu do tych osób (rol-
ników), dla których praca w gospodarstwie stanowi „zasadnicze źródło utrzymania”.
Za dozwolone kryterium różnicowania rolników prowadzących pozarolniczą działal-
ność gospodarczą, Trybunał Konstytucyjny uznał, jak już wcześniej wskazano, „mar-
ginalny charakter działalności gospodarczej”, mierzony kryterium wysokości podatku.
Za niedozwolone kryterium różnicujące w ramach tej grupy uznano natomiast rodzaj
(formę opodatkowania). Powyższe rozumowanie przeniesione do stanu faktycznego i
prawnego niniejszej sprawy prowadzi do konkluzji, że wyłączenie w art. 5a ust. 10
ustawy z możliwości dalszego podlegania ubezpieczeniu rolniczemu tych rolników
prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą, którzy wykonują wolny zawód
lub są wspólnikami spółek prawa handlowego, prowadzi do zróżnicowania sytuacji
tych podmiotów względem pozostałych rolników prowadzących działalność gospo-
darczą w oparciu o niekonstytucyjne kryterium różnicujące. Z „dobrodziejstwa” art. 5a
ust. 1 ustawy wyłączono bowiem pewną kategorię rolników-przedsiębiorców w opar-
ciu o kryterium formalne (rodzaj prowadzonej działalności gospodarczej oraz formę
opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych), a w oderwaniu od
uznanego za dozwolone kryterium „zasadniczego źródła utrzymania” („marginalnego
charakteru działalności gospodarczej”).
Pozostałe zarzuty naruszenia przepisów prawa materialnego podniesione w
rozpoznawanej skardze kasacyjnej są nieuzasadnione lub są bezprzedmiotowe.
Nieuzasadniony jest zarzut naruszenia art. 88 k.s.h., ponieważ, jak wyjaśnił wprost
13
Sąd Apelacyjny, przepis ten nie został zastosowany w sprawie, lecz jedynie posłużył
Sądowi pierwszej instancji jako argument na rzecz twierdzenia, iż zawód radcy praw-
nego należy do wolnych zawodów. Natomiast zarzuty naruszenia art. 2 Konstytucji
oraz art. 6 ust. 1, art. 7 i art. 109 ustawy zostały sformułowane na wypadek uznania
przez Sąd Najwyższy, że art. 5a ust. 10 ustawy obejmuje powódkę. Wobec przyjętej
wyżej wykładni art. 5a ust. 10, wykluczającej takie założenie, rozpoznawanie tych
zarzutów jest bezprzedmiotowe. Zwalnia to też Sąd Najwyższy od oceny ich popraw-
ności i zasadności.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego - na podstawie art. 108
§ 2 k.p.c. w związku z 39821
k.p.c.
========================================