Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 14 czerwca 2011 r.
I UK 415/10
Przyznanie salowej zatrudnionej w bezpośrednim kontakcie z pacjentami
oddziałów psychiatrycznych lub oddziałów leczenia uzależnień prawa do eme-
rytury pomostowej wymaga spełnienia ustawowych warunków, o których
mowa w art. 3 ust. 3 w związku z art. 4 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o eme-
ryturach pomostowych (Dz.U. Nr 237, poz. 1656 ze zm.), co oznacza, że nie
może być oparte na interpretacji nieobowiązujących aktów prawnych, które re-
gulowały uposażenia pracowników zakładów społecznych służby zdrowia i zali-
czały salowe do niższego personelu działalności podstawowej.
Przewodniczący SSN Roman Kuczyński, Sędziowie SN: Bogusław Cudowski,
Zbigniew Myszka (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 14 czerwca
2011 r. sprawy z odwołania Heleny M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w B. o emeryturę pomostową, na skutek skargi kasacyjnej organu
rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 21 września 2010 r.
[…]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w
Białymstoku do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania ka-
sacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 21 września 2010 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Białymstoku oddalił apelację Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziału w B. od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Spo-
łecznych w Białymstoku z dnia 27 maja 2010 r., zmieniającego decyzję organu ren-
towego o odmowie przyznania wnioskodawczyni Helenie M. prawa do emerytury
2
pomostowej, w ten sposób, że przyznał jej prawo do tego świadczenia od dnia 16
stycznia 2010 r.
W sprawie tej ustalono, że Samodzielny Publiczny Psychiatryczny ZOZ w C.
dnia 30 września 2009 r. zaświadczył, że wnioskodawczyni we wskazanych okresach
2009 r. stale wykonywała pracę w szczególnym charakterze jako salowa na oddziale
psychiatrycznym w bezpośrednim kontakcie z pacjentami. W kolejnym zaświadcze-
niu z dnia 26 października 2009 r. potwierdził, że wnioskodawczyni wykonywała
pracę niższego personelu medycznego oddziałów psychiatrycznych i leczenia uza-
leżnień w bezpośrednim kontakcie z pacjentami zgodnie z przepisami ustawy z dnia
19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. Nr 111, poz. 535 ze
zm.). W zaświadczeniu z tej samej daty SPP ZOZ podał, że wnioskodawczyni za-
trudniona na stanowisku salowej w oddziale psychiatrycznym „wykonywała prace
niższego personelu medycznego” w bezpośrednim kontakcie z pacjentami. Organowi
rentowemu doręczono też zakres obowiązków wnioskodawczyni oraz jej świadectwo
pracy, z którego wynikało, że była zatrudniona do dnia 15 stycznia 2010 r.
Zaskarżoną decyzją organ rentowy odmówił przyznania wnioskodawczyni
prawa do emerytury pomostowej na mocy ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o eme-
ryturach pomostowych (Dz.U. Nr 237, poz. 1656 ze zm.) oraz ustawy z dnia 17 grud-
nia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa o
emeryturach i rentach), ponieważ nie uznał zatrudnienia wnioskodawczyni na stano-
wisku salowej jako pracy wykonywanej w warunkach szczególnych, przyjmując, że
nie jest to zawód medyczny.
Rozpoznając apelację organu rentowego, Sąd Apelacyjny w pełni podzielił
ocenę Sądu Okręgowego, że po dniu 31 grudnia 2008 r. wnioskodawczyni wykony-
wała pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, w rozumieniu
art. 3 ust. 1 i 3 ustawy o emeryturach pomostowych. W pkt 23 załącznika nr 2 do tej
ustawy, zawierającego wykaz prac o szczególnym charakterze, zostały wymienione
prace personelu medycznego oddziałów psychiatrycznych i leczenia uzależnień w
bezpośrednim kontakcie z pacjentami, zgodnie z przepisami ustawy o ochronie
zdrowia psychicznego. Sąd Apelacyjny podkreślił, że nie istnieje regulacja ustawowa
wskazująca zawody, które stricte wchodzą w skład personelu medycznego. Nato-
miast powołany w apelacji art. 18d ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 1991 r. o
zakładach opieki zdrowotnej (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 14 poz. 89 ze zm.,
3
zwanej dalej ustawą o zoz) określa jedynie „osobę wykonującą zawód medyczny”,
która z pewnością należy do personelu medycznego, jednak pojęcia tego nie wy-
czerpuje. Bez wątpienia wnioskodawczyni nie jest osobą wykonującą zawód me-
dyczny, ta bowiem „na podstawie odrębnych przepisów uprawniona jest do udziela-
nia świadczeń zdrowotnych oraz legitymuje się nabyciem fachowych kwalifikacji do
udzielania świadczeń zdrowotnych w określonym zakresie lub w określonej dziedzi-
nie medycyny”. Oznaczało to, że wnioskodawczyni „nie mogła należeć do osób wy-
konujących zawód medyczny”. Jednakże nie można przyjąć, że wnioskodawczyni nie
należała do personelu medycznego zgodnie z pkt 23 powołanego załącznika nr 2 do
ustawy o emeryturach pomostowych, skoro pracowała na oddziale psychiatrycznym i
leczenia uzależnień, pozostając nieustannie w bezpośrednim kontakcie z pacjentami,
stwarzającymi zagrożenie dla jej zdrowia. Określenie „niższego personelu medycz-
nego”, użyte przez pracodawcę w zaświadczeniu z dnia 26 października 2009 r., wy-
stępowało w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 1 marca 1982 r. w sprawie upo-
sażenia pracowników zakładów społecznych służby zdrowia, zakładów pomocy spo-
łecznej i zakładów rehabilitacji zawodowej inwalidów (Dz.U. Nr 8 poz. 65), które
przestało obowiązywać po 31 grudnia 2008 r. Przepis § 2 pkt 3 tego rozporządzenia
obejmował niższy personel działalności podstawowej, a w tym wymieniał między in-
nymi salowe. Analogiczny przepis zawierało również aktualnie nieobowiązujące roz-
porządzenie Rady Ministrów z dnia 2 marca 1984 r. w sprawie uposażenia pracowni-
ków zakładów społecznych służby zdrowia, zakładów pomocy społecznej i zakładów
rehabilitacji zawodowej inwalidów (Dz.U. Nr 18 poz. 86). Uchylenie tych aktów nie ma
żadnego wpływu na sytuację wnioskodawczyni w kwestii ustalenia, że pełnione przez
nią obowiązki salowej po dniu 31 grudnia 2008 r. powinny być zaliczone do prac per-
sonelu medycznego wykonywanych w warunkach szczególnych, gdyż w jej przypad-
ku istotne było, że pracowała w bezpośrednim kontakcie z pacjentami szpitala psy-
chiatrycznego.
W skardze kasacyjnej organ rentowy zarzucił naruszenie przepisów prawa
materialnego, w szczególności: 1) art. 4 ustawy o emeryturach pomostowych, przez
jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że wnioskodawczyni spełnia warunki
do przyznania jej emerytury pomostowej w sytuacji, gdy nie udowodniła, że po 31
grudnia 2008 r. wykonywała pracę o szczególnym charakterze w rozumieniu art. 3
ust. 3 tej ustawy, 2) art. 3 ust. 3 ustawy o emeryturach pomostowych w związku z pkt
23 załącznika nr 2 do tej ustawy, przez ich błędną wykładnię i przyjęcie, że wniosko-
4
dawczyni zatrudniona jako salowa wykonywała pracę o szczególnym charakterze
personelu medycznego oddziału psychiatrycznego w bezpośrednim kontakcie z pa-
cjentami, zgodnie z przepisami ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia
psychicznego. W skardze zarzucono też naruszenie art. 385 k.p.c. przez oddalenie
apelacji skarżącego pomimo zaistnienia podstaw do jej uwzględnienia w świetle ca-
łokształtu zebranego w sprawie materiału dowodowego potwierdzającego, że wnio-
skodawczyni nie udowodniła wykonywania pracy o szczególnym charakterze.
Jako okoliczność uzasadniającą rozpoznanie skargi skarżący wskazał potrze-
bę wykładni: 1) art. 4 pkt 6 w związku z art. 3 ust. 3 ustawy o emeryturach pomosto-
wych, przez rozstrzygnięcie, czy praca wykonywana przez salową na oddziale psy-
chiatrycznym szpitala psychiatrycznego jest pracą w szczególnym charakterze, o
której mowa w załączniku nr 2 do ustawy o emeryturach pomostowych pod poz. 23 ,
2) art. 3 ust. 3 ustawy o emeryturach pomostowych, tj. doprecyzowania pojęcia „per-
sonelu medycznego" użytego w załączniku nr 2 do ustawy o emeryturach pomosto-
wych pod poz. 23. W sprawie występują też następujące zagadnienia prawne: 1) czy
dla oceny, że warunek pracy w szczególnym charakterze opisanej w pkt 23 załączni-
ka Nr 2 do ustawy o emeryturach pomostowych został spełniony, wystarczające jest
ustalenie wykonywania pracy na oddziale psychiatrycznym w bezpośrednim kontak-
cie z pacjentami, podobnie tak jak wymagały tego przepisy rozporządzenia z dnia 7
lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szcze-
gólnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8 poz. 43 ze zm.) w
Dziale XII pkt 1 wykazu A, czy też zasadne jest zbadanie również, czy wnioskodaw-
czyni należy do personelu medycznego oddziału psychiatrycznego, 2) czy w świetle
art. 4 pkt 6 w związku z art. 3 ust. 3 ustawy o emeryturach pomostowych przez poję-
cie „personelu medycznego" należy rozumieć niższy personel działalności podsta-
wowej, w skład którego wchodziły salowe, wymieniony w § 2 ust. 1 pkt 3 nieobowią-
zującego obecnie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 marca 1982 r. w sprawie
uposażenia pracowników zakładów społecznych służby zdrowia, zakładów pomocy
społecznej i zakładów rehabilitacji zawodowej inwalidów, czy też należy posłużyć się
pojęciem „osoby wykonującej zawód medyczny" w rozumieniu ustawy o zoz.
Zdaniem skarżącego, stanowisko salowej nie może być zaliczone do perso-
nelu medycznego. Ustawodawca zamieszczając pod poz. 23 załącznika nr 2 do
ustawy o emeryturach pomostowych pracę personelu medycznego oddziałów psy-
chiatrycznych i leczenia uzależnień w bezpośrednim kontakcie z pacjentami, zwrócił
5
„szczególną uwagę na krąg podmiotów wykonujących tę pracę, tj. na osoby dyspo-
nujące odpowiednim wykształceniem, doświadczeniem, czy też przeszkoleniem”.
Przyjął zatem odmienne rozwiązanie niż w rozporządzeniu z dnia 7 lutego 1983 r.
Dziale XII pkt 1 wykazu A, gdzie prace na oddziałach psychiatrycznych w bezpo-
średnim kontakcie z pacjentami były włączone do wykazu prac w szczególnych wa-
runkach bez wskazania kręgu podmiotów wykonujących te prace. Skarżący zauważył
też, że Sąd Apelacyjny bezpodstawnie nawiązał do rozporządzenia z dnia 1 marca
1982 r. i z dnia 1 marca 1982 r. Ich § 2 pod pojęciem pracowników działalności pod-
stawowej wyróżniał pracowników medycznych z wyższym wykształceniem, średni
personel medyczny, w tym pracowników medycznych i innych pracowników działal-
ności podstawowej oraz trzecią kategorię pracowników - niższy personel działalności
podstawowej. Pojęcia „niższego personelu działalności podstawowej” nie można
wprost utożsamiać z pojęciem personelu medycznego, użytego w załączniku do
ustawy o emeryturach pomostowych.
W konsekwencji skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości
oraz poprzedzającego go wyroku i oddalenie odwołania wnioskodawczyni, ewentual-
nie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpo-
znania Sądowi Apelacyjnemu oraz o zasądzenie od wnioskodawczyni na rzecz skar-
żącego kosztów procesu przed Sądem Najwyższym, w tym kosztów postępowania
według norm przepisanych, a w przypadku uwzględnienia skargi kasacyjnej skarżący
wniósł, na podstawie art. 415 k.p.c., o orzeczenie obowiązku zwrotu „nadpłaconej” na
podstawie prawomocnego orzeczenia Sądu Apelacyjnego w Białymstoku emerytury
pomostowej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna ma usprawiedliwione podstawy, ponieważ Sąd drugiej in-
stancji mógł dokonać wadliwej wykładni art. 3 ust. 3 oraz art. 4 ustawy o emeryturach
pomostowych w związku pkt 23 załącznika nr 2 do tej ustawy, posiłkując się przy za-
liczeniu ubezpieczonej okresów pracy salowej na oddziale psychiatrycznym w bez-
pośrednim kontakcie z pacjentami jako umożliwiających nabycie prawa do emerytury
pomostowej, przepisami zawartymi w nieobowiązujących (nieaktualnych) aktach
prawnych, które regulowały zupełnie odmienną kategorię spraw, tj. „uposażenia” pra-
cowników zakładów społecznej służby zdrowia. Sąd Apelacyjny argumentował, że §
6
2 pkt 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 marca 1982 r. w sprawie uposażenia
pracowników zakładów społecznych służby zdrowia, zakładów pomocy społecznej i
zakładów rehabilitacji zawodowej inwalidów (Dz.U. Nr 8, poz. 65), a także „analo-
giczny przepis” zawarty w nieobowiązującym rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia
2 marca 1984 r. w sprawie uposażenia pracowników zakładów społecznej służby
zdrowia zakładów pomocy społecznej i zakładów rehabilitacji zawodowej inwalidów
(Dz.U. Nr 18, poz. 86) zaliczały salowe do „niższego personelu działalności podsta-
wowej”. Na tych podstawach oraz w związku z wystawieniem przez pracodawcę
ubezpieczonej dokumentów, z których wynikało, że wykonywała ona „pracę w szcze-
gólnych warunkach lub w szczególnym charakterze salowej w oddziale psychiatrycz-
nym we wskazanych w tym świadectwie okresach oraz prace personelu medycznego
oddziałów psychiatrycznych i leczenia uzależnień w bezpośrednim kontakcie z pa-
cjentami, zgodnie z przepisami ustawy o ochronie zdrowia psychicznego”, Sąd Ape-
lacyjny przyjął, że wskazane obowiązki salowej po dniu 31 grudnia 2008 r. powinny
być zaliczone do „prac personelu medycznego, oddziałów psychiatrycznych i lecze-
nia uzależnień w bezpośrednim kontakcie z pacjentami, zgodnie z przepisami ustawy
z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (pkt 23 załącznika Nr 2
do ustawy z dnia 19.12.2008 r. o emeryturach pomostowych)”. Tymczasem nastąpiła
jakościowo istotna zmiana normatywna w porównaniu do poprzedniego stanu praw-
nego, w którym wszystkie prace, bez względu na rodzaj pracy, wykonywane na od-
działach psychiatrycznych w bezpośrednim kontakcie z pacjentami były uznawane za
prace w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze z powodu ich
znacznej uciążliwości, wymagającej pozostawania w wysokiej sprawności psychicz-
nej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia (por. § 1 ust. 1 rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pra-
cowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
w związku z pkt 1 Działu XII Wykazu A prac w służbie zdrowia i opiece społecznej,
których wykonywanie uprawniało do niższego wieku emerytalnego). Nastąpiło to
przez przedmiotowe i podmiotowe ograniczenie dopuszczalności dalszego uznawa-
nia szczególnego charakteru tylko do „prac personelu medycznego oddziałów psy-
chiatrycznych i leczenia uzależnień w bezpośrednim kontakcie z pacjentami, zgodnie
z przepisami ustawy o ochronie zdrowia psychicznego (pkt 23 załącznika nr 2 do
ustawy o emeryturach pomostowych)”. Kontestowane przez skarżący organ rentowy
stanowisko zaskarżonego wyroku nie jest trafne już dlatego, że celem przepisów
7
ustawy o emeryturach pomostowych było ograniczenie i zracjonalizowanie dopusz-
czalności przyznania „wcześniejszego” prawa do długoterminowych świadczeń z
ubezpieczenia społecznego, w tym przyznanie prawa do emerytury pomostowej, wy-
łącznie z tytułów: prac związanych z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z du-
żym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia, wykonywa-
nych w szczególnych warunkach środowiska pracy, determinowanych siłami natury
lub procesami technologicznymi, które mimo zastosowania środków profilaktyki tech-
nicznej, organizacyjnej i medycznej stawiają przed pracownikami wymagania prze-
kraczające poziom ich możliwościom w stopniu utrudniającym ich pracę na dotych-
czasowym stanowisku, a wykaz prac wykonywanych w takich szczególnych warun-
kach określa załącznik nr 1 do ustawy (art. 3 ust. 1 tej ustawy); lub prac o szczegól-
nym charakterze, którymi są prace wymagające szczególnej odpowiedzialności oraz
szczególnej sprawności psychofizycznej, których możliwość należytego wykonywania
w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu i życiu innych
osób, zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia
sprawności psychofizycznej, związanego z procesem starzenia się: wykaz takich
pracy określa załącznik nr 2 do ustawy (jej art. 3 ust. 4). Tak ustawowo określone
przesłanki i uwarunkowania tytułów nabycia prawa do emerytury pomostowej, a nie
przepisy nieobowiązujących „uposażeniowych” aktów prawnych lub sporne świa-
dectwa pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, powinny
uwzględniać sądy ubezpieczeń społecznych przy osądzaniu (rozstrzyganiu) sporu o
dopuszczalność i zasadność uznania pracy salowej za pracę w szczególnym cha-
rakterze personelu medycznego oddziałów psychiatrycznych i leczenia uzależnień w
bezpośrednim kontakcie z pacjentami, zgodnie z przepisami ustawy o ochronie
zdrowia psychicznego w rozumieniu pkt 23 załącznika nr 2 do ustawy o emeryturach
pomostowych. Dla dopuszczalności zaliczenia okresów pracy salowej do okresów
zatrudnienia w wyżej opisanym szczególnym charakterze znaczenie mają następują-
ce ustawowe okoliczności. Po pierwsze, możliwość i zasadność zaliczenia salowej
do personelu medycznego, która prima facie jest kwestyjna, zważywszy że do tej
kategorii należą osoby wykonujące zawody medyczne w rozumieniu art. 18d ust. 1
pkt 1 ustawy o zoz, uprawnione do udzielania świadczeń zdrowotnych polegających
na podejmowaniu działań służących zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu i poprawie
zdrowia oraz inne działania medyczne wynikające z procesu leczenia oraz zasad ich
wykonywania. Po drugie, w ocenie Sądu Najwyższego, „precedensowe” i pierwszo-
8
razowe rozstrzygnięcie wątpliwości co do dopuszczalności kwalifikacji prac salowych,
pracujących w bezpośrednim kontakcie z pacjentami oddziałów psychiatrycznych lub
leczenia uzależnień, które nie mogą udzielać świadczeń zdrowotnych, bo do tego
uprawnione są wyłącznie osoby wykonujące zawód medyczny (art. 10 ust. 1 ustawy
o zoz), do okresów o szczególnym charakterze wymaganych do nabycia prawa do
emerytury pomostowej, wymaga zasięgnięcia opinii adekwatnego biegłego, który
oceni pracę wnioskodawczyni pod kątem wyczerpania ustawowo określonych prze-
słanek wykonywania prac personelu medycznego oddziałów psychiatrycznych i le-
czenia uzależnień w bezpośrednim kontakcie z pacjentami, zgodnie z przepisami
ustawy o ochronie zdrowia psychicznego (por. odpowiednio wyrok Sądu Najwyższe-
go z dnia 22 kwietnia 2011 r., I UK 360/10). Wymagałoby to stwierdzenia szczególnej
odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej wymaganych do
wykonywania obowiązków salowej zatrudnionej „w bezpośrednim kontakcie z pa-
cjentami oddziałów psychiatrycznych lub leczenia uzależnień”, które ze względu na
nieprzewidywalność zachowań pacjentów potencjalnie zagrażają bezpieczeństwu
publicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób, co zmniejsza możliwość należy-
tego wykonywania pracy salowej przed osiągnięciem wieku emerytalnego wskutek
pogorszenia się jej sprawności psychofizycznej, związanego z procesem starzenia
się (art. 3 ust. 3 ustawy o emeryturach pomostowych w związku z pkt 23 załącznika
nr 2 do tej ustawy). Inaczej rzecz ujmując, przyznanie prawa do emerytury pomosto-
wej salowej, zatrudnionej w bezpośrednim kontakcie z pacjentami oddziałów psy-
chiatrycznych lub leczenia uzależnień, wymaga spełnienia ustawowych warunków, o
których mowa w art. 3 ust. 3 w związku z art. 4 ustawy o emeryturach pomostowych,
co oznacza, że nie może być oparte na interpretacji aktualnie nieobowiązujących
aktów prawnych, które regulowały uposażenia pracowników zakładów społecznych
służby zdrowia i zaliczały salowe do ich niższego personelu działalności podstawo-
wej.
Powyższe wymaga ponownego rozpoznania sprawy i w tym celu Sąd Najwyż-
szy wyrokował na podstawie art. 39815
k.p.c.
========================================