Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 533/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 czerwca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
w sprawie z powództwa Y. Spółki z o.o. w W.
przeciwko Miastu W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 21 czerwca 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku
Sądu Apelacyjnego
z dnia 5 lutego 2010 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza od powoda na rzecz strony pozwanej kwotę 3600
(trzy tysiące sześćset) zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Strona powodowa – „Y.” – Spółka z o.o. w W. domagała się od strony
pozwanej –Miasta W. zapłaty kwoty 210.309,79 zł jako nienależnie uzyskanej przez
pozwaną (właściciela nieruchomości) opłaty rocznej za użytkowanie wieczyste
nieruchomości gruntowej opisanej bliżej w pozwie. W wyniku wielu decyzji
administracyjnych powód (użytkownik wieczysty) nie mógł bowiem wykonywać
przysługującego mu w tym czasie prawa użytkowania wieczystego.
Sąd Okręgowy oddalił powództwo. Zasadnicze elementy stanu faktycznego
są następujące.
Powód nabył prawo użytkowania wieczystego w dniu 16 grudnia 2003 r. od
użytkownika wieczystego, z którym strona pozwana –Miasto W. zawarła w dniu 16
maja 2002 r. umowę o oddaniu gruntu w użytkowanie wieczyste wraz z prawem
zabudowy. Właścicielem nieruchomości jest strona pozwana. W umowie z dnia 16
maja 2002 r. przewidziano m. in. to, że nieruchomość była przeznaczona pod
zabudowę i istniała możliwość wydania decyzji o warunkach zabudowy
i zagospodarowania terenu dla realizacji obiektu administracyjno-usługowego
w najwyższym standardzie śródmiejskim. Grunt oddano w użytkowanie wieczyste
z przeznaczeniem na cele mieszkaniowo-usługowe, a jego zabudowa miała
nastąpić w ciągu 5 lat, tj. do 2007 r. W § 3 umowy z dnia 16 grudnia 2003 r.
stwierdzono, że nieruchomość w chwili nabycia stanowiła grunt oznaczony
symbolem BZ – tereny rekreacyjno-wypoczynkowe, a termin dokonania zabudowy
przedłużono ostatecznie (w umowie z dnia 25 sierpnia 2005 r.) do maja 2010 r.
W roku 2008 wydano kilka decyzji, w których – z różnych powodów – odmawiano
ustalenia warunków zabudowy nieruchomości budynkiem mieszkalnym
wielorodzinnym, budynkiem usługowym z centrum kulturalno-konferencyjnym
z galerią fotograficzną oraz budynkiem mieszkalnym z usługami na parterze.
Powód uiścił opłatę roczną w kwocie objętej pozwem.
Według Sądu Okręgowego, powództwo okazało się bezzasadne i nie
uzasadniały go przepisy o nienależnym świadczeniu (art. 410 § 2 k.c.). W umowie
o nabycie użytkowania wieczystego przez stronę powodową (w 2003 r.)
i w umowie zawartej przez jego poprzednika prawnego (w 2002 r.) nie zostało
3
określone, jakie budynki mają być wybudowane na gruncie. Strona powodowa
(zawierając w dniu 25 sierpnia 2005 r. kolejną umowę) miała świadomość tego, że
uległ zmianie plan zagospodarowania przestrzennego i teren figuruje w rejestrze
zabytków (jego zabudowa wymagała zgody Konserwatora Zabytków). Celem
umowy użytkowania wieczystego było wyłącznie wybudowanie budynku, prawo to
przyznano następcy prawnemu powojennego właściciela na skutek rozpoznania
wniosku o przyznanie prawa własności czasowej. Poza tym nastąpiła utrata mocy
poprzedniego planu zagospodarowania przestrzennego po dniu 31 grudnia 2003 r.
(art. 87 ust. 3 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu
przestrzennym; Dz.U. Nr 80, poz. 717 ze zm.). Zmiana ta powinna obligować
nabywcę do sprawdzenia zgodności zamierzonej inwestycji z planem, skoro
nieruchomość była wykorzystana na cele rekreacyjne i była położona w miejscu o
znaczeniu historycznym. Z treści orzeczeń Konserwatora Zabytków nie wynika to,
że sprzeciwiał się on jakiejkolwiek zabudowie terenu, lecz tylko – dokonywaniu
zabudowy budynkami stanowiącymi konkretną inwestycję zgodnie z przedłożonymi
projektami. Nie odpadła zatem podstawa prawna świadczenia powoda w postaci
uiszczenia opłaty rocznej (za 2006 r.), skoro odnosiła się ona do gruntu
niezabudowanego, z którego użytkownik może korzystać nadal. Zgodnie działania
Konserwatora Zabytków nie mogą być traktowana jako nadużywanie prawa
podmiotowego przez pozwanego właściciela gruntu (art. 5 k.c.).
Apelacja strony powodowej została oddalona. W uwzględnieniu wniosku tej
strony Sąd Apelacyjny dopuścił dowód z decyzji Konserwatora Zabytków z dnia 3
września 2009 r. (nr [...]) na okoliczność odmowy wydania stronie powodowej
pozwolenia na ogrodzenie działki przy ul. P. […] (k. 173-173). Pozwoliło to na
ustalenie, że przyczyną odmowy wydania tego pozwolenia była niecelowość
ogrodzenia gruntu, stanowiącego część zadrzewionego skweru i wchodzącego w
skład terenów parku o charakterze publicznym. Na gruncie nie znajdują się
elementy, które mogłyby być szczególnie narażone na zniszczenie, toteż
przeprowadzenie inwestycji (w postaci ogrodzenia terenu) wpłynęłoby negatywnie
na walory zabytkowe terenu. Inne ustalenia Sądu Okręgowego zostały uznane za
prawidłowe. Sąd drugiej instancji trafnie ustalił treść umów obejmujących
4
użytkowanie wieczyste gruntu przy ul,. P. […] i treść decyzji wydawanych w
związku z zamiarem powoda dokonywania zabudowy tego gruntu (art. 65 § 2 k.c.).
W ocenie Sądu Apelacyjnego, nie było podstaw do zastosowania w danej
sprawie art. 410 § 2 k.c. Uiszczona przez stronę powodową na rzecz strony
pozwanej kwota (dochodzona w pozwie) tytułem opłaty rocznej za 2006 r. nie była
świadczeniem nienależnym z tej racji, że cel jej wniesienia nie został osiągnięty
z przyczyn obciążających pozwanego właściciela gruntu. Wspomniane
świadczenie strony powodowej nie spełnia bowiem kryteriów takiego świadczenia,
eksponowanych w literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego. Miało ono swoją
podstawę prawną w umowie z dnia 16 grudnia 2003 r., zgodnie z którą strona
powodowa stała się użytkownikiem wieczystym nieruchomości. Użytkownik
wieczysty uiszcza przez czas trwania użytkowania wieczystego opłatę roczną
(art. 238 k.c.) i obowiązek jej zapłaty obciąża każdego nabywcę tego prawa. Dzieje
się tak niezależnie od tego, czy faktycznie korzysta on z gruntu. Powód (użytkownik
wieczysty) nabył użytkowanie wieczyste ze świadomością tego, że wszelka jego
działalność kształtująca przestrzeń, wymagać będzie – z uwagi na charakter
nieruchomości – uzgodnień z konserwatorem zabytków. Użytkownik wieczysty
może korzystać ze swego prawa w granicach określonych w art. 233 k.c.
Podejmowane przez powoda starania, zmierzające do wykonania obowiązku za
budowy gruntu (do dnia 16 maja 2010 r.) nie powiodły się, ponieważ powód nie
uzyskał stosownych decyzji umożliwiających wykonanie tego obowiązku.
Zebrany materiał dowodowy nie upoważniał do twierdzenia, że właściciel
gruntu (działając przez swoje organy administracyjne) celowo uniemożliwiał
powodowi korzystanie z gruntu w sposób przewidziany w umowie. Brak też
podstaw do wniosku, że właściciel nieruchomości oddał nieruchomość
w użytkowanie wieczyste z obowiązkiem dokonania jego zabudowy, wiedząc, iż cel
ten nie mógł być osiągnięty. Sąd Apelacyjny podzielił ocenę Sądu Okręgowego,
że treść dotychczas wydanych decyzji odmownych nie prowadzi do wniosku,
iż jakakolwiek zabudowa gruntu jest co do zasady niemożliwa. Przepisy prawa nie
przewidują de lege lata możliwości zwrotu użytkownikowi wieczystemu opłaty
uiszczonej za użytkowanie wieczyste w okresie trwania umowy, nawet w sytuacji,
5
w której z przyczyn od niego niezależnych umowa o oddanie gruntu w użytkowanie
wieczyste ulegnie rozwiązaniu.
W skardze kasacyjnej powoda podniesiono naruszenie art. 385 k.p.c. w zw.
z art. 382 k.p.c.. Wskazywano także na naruszenie przepisów prawa materialnego,
tj. art. 410 § 2 k.c., art. 238 k.c., art. 71 ust. 1 i art. 4 ustawy z dnia 21 sierpnia
1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tj. Dz. U. 2010 r. Nr 102, poz. 651; dalej
„u.g.n.”), art. 65 § 1 i § 2 k.c., art. 31 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie
gminnym (Dz. U. z 2001 r., poz. 1591 ze zm.) w zw. z art. 2, art. 7., art. 20 oraz
art. 64 ust. 2 i 3 Konstytucji RP. Skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku
(ewentualnie też – wyroku Sądu Okręgowego) i przekazanie sprawy odpowiednio
jednemu z Sądów meriti do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. W apelacji strony powodowej powoływano się m.in. na treść prawomocnej
decyzji Prezydenta m. W. z dnia 6 marca 2009 r. w ramach podniesionego zarzutu
naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. W ocenie strony apelującej, treść tej decyzji
wskazywała na niemożliwość faktycznej „realizacji funkcji mieszkaniowej na
nieruchomości przy ul. P.[…]”. Jeżeli Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia Sądu
Okręgowego, że z treści dotychczas wydanych decyzji administracyjnych (a więc
także - decyzji z 6 marca 2009 r.) nie wynika niemożliwość jakiejkolwiek zabudowy
gruntu, to za bezzasadny należało uznać zarzut kasacyjny, iż nastąpiło pominięcie
przy orzekaniu dowodu ze wspomnianej decyzji. Zarzut naruszenia art. 382 k.p.c.
w zw. z art. 385 k.p.c. pozostaje zatem nieuzasadniony. Niezależnie od tego
należy wyjaśnić, że okoliczności podnoszone w tym fragmencie skargi kasacyjnej
nie mają istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia, skoro strona powodowa opierała
swe roszczenie na podstawie art. 410 § 2 k.c. i konsekwentnie powoływała się na
zarzut naruszenia tego właśnie przepisu także w skardze kasacyjnej (zob. pkt 2
uzasadnienia). Z tego też powodu nie ma znaczenia i to, czy Sąd Apelacyjny
właściwie zinterpretował postanowienia umowy z dnia 16 maja 2002 r. o oddaniu
gruntu w użytkowanie wieczyste w odniesieniu do celu ustanowienia tego prawa.
Nie może być zatem brany pod uwagę zarzut naruszenia art. 65 §1 i § 2 k.c.
2 .W skardze kasacyjnej storna powodowa dostrzega podstawę prawną
zgłoszonego roszczenia w art. 410 § 2 k.c i stara się umotywować stanowisko,
6
że uiszczone świadczenie pieniężne w postaci opłaty rocznej za użytkowanie
wieczyste może być uznane za nienależne świadczenie w związku
z nieosiągnięciem celu takiego świadczenia. Akcentuje przy tym cywilnoprawny
charakter opłaty rocznej należnej wierzycielowi i jej cechę ekwiwalentności,
wyrażającej się w możliwości korzystania z nieruchomości w sposób określony
przez tego właściciela, m.in. w umowie o ustanowieniu prawa użytkowania
wieczystego. Oznacza to, że – w cenie strony powodowej – zaktualizowało się
roszczenie kondycyjnej powoda w postaci conditio causa data causa non secuta, tj.
nieosiągnięcie zamierzonego celu świadczenia.
W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego typizuje się podstawowe
sytuacje, które uzasadniają powstanie takiego roszczenia kondykcyjnego.
Skarżącemu chodzi niewątpliwie o taki wariant omawianej kondykcji, który
określany jest w literaturze jako „składanie przyjmującego (accipiensa) do
zachowań oczekiwanych przez świadczącego (solvensa)” . Stale akcentuje on
bowiem cel zawartej przez strony umowy, który - jak wywodzi - był w umowie
„jednoznacznie określony pomiędzy stronami” i nie został ostatecznie osiągnięty
(s. 13-15 skargi). Nie pojawiła się tu natomiast sytuacja, w której świadczenie
powoda (uiszczenie opłaty rocznej) nastąpiło na poczet niezawartej jeszcze
umowy i w przekonaniu zawarcia takiej umowy, a także - sytuacja celowego użycia
przedmiotu świadczenia przez jego odbiorcę (właściciela nieruchomości).
Należy stwierdzić, że w rozpoznawanej sprawie nie było podstaw do
konstruowania conditio causa data causa non secuta w postaci skłonienia odbiorcy
świadczenia (właściciela) do zachowania się oczekiwanego przez świadczącego
z następujących przyczyn.
Po pierwsze, strony sporu łączyła (w 2006 r.) i łączy obecnie skuteczna
umowa o ustanowienie użytkowania wieczystego gruntu. Umowa ta stanowi
właściwe uzasadnienie prawne dla dokonanego przez stronę powodową
świadczenia (uiszczenia opłaty rocznej na rzecz właściciela gruntu). Nie ma
znaczenia to, że chodzi tu o umowę, która wywiera skutki prawne w sferze prawa
rzeczowego. Także takie kategorie umów mogą stanowić odpowiednią podstawę
prawną skutecznego transferu rozporządzeń majątkowych, eliminujących stan
bezpodstawnego wzbogacenia (nienależnego świadczenia).
7
Po drugie, jeżeli skarżący eksponuje fakt nieosiągnięcia celu umowy dnia 16
maja 2002 r. (tj. celu ustanowienia prawa użytkowania wieczystego), to chodzi tu
już o kwestię właściwego wykonania tej umowy w rozumieniu art. 354 § 1 k.c. w
zw. z art. 232 i n. k.c. W ten sposób pojawia się zagadnienie niewykonania lub
nienależytego wykonania umowy wiążącej obie strony w ogóle w lub
w odpowiednim jej okresie trwania (art. 471 k.c.). Należy zwrócić uwagę na to, że
w pozwie powód - uzasadniając swoje żądanie - wyjaśniał, iż właściciel
nieruchomości nie wywiązuje się z umowy o ustanowieniu użytkowania
wieczystego, a jednocześnie przyjmuje wnoszone opłaty roczne (s. 9 akt sprawy).
Po trzecie, w literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego bliżej określa
się zasadnicze elementy konstrukcyjne omawianej kondykcji: 1) istnienie
odpowiedniej, podmiotowej konfiguracji świadczenia (świadczący - odbiorca
świadczenia); 2) cel świadczenia w postaci skłonienia odbiorcy do określonego
(legalnego) zachowania się (świadczenia); 3) odbiorcę i świadczącego nie łączy
stosunek obligacyjny, z którego wynikałby obowiązek świadczenia; 4) odbiorca
świadczenia nie był zobowiązany do oczekiwanego od niego zachowania się
(ani przed przyjęciem ani po przyjęciu świadczenia); zachowanie się odbiorcy
świadczenia) może nastąpić poza stosunkiem prawnym; 5) istnieje porozumienie
(zgoda) stron odnośnie do tego zachowania się odbiorcy i porozumienie to stanowi
podstawę świadczenia przez świadczącego (odbiorca zna cel świadczenia i go
aprobuje); 6) porozumienie to nie stanowi czynności prawnej mającej kreować
odpowiednie roszczenie między stronami; 7) cel świadczenia nie został
ostatecznie osiągnięty (odbiorca tego świadczenia nie zachował się w oczekiwany
sposób). Odnośnie do tych przesłanek omawianego roszczenia kondycyjnego- zob.
np. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2006 r., II CSK
342/05, OSNC 2006, z. 10, poz. 17; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia
2002 r., III CKN 1500/00, OSDNC 2002, z, 11, poz. 140. W tym drugim wyroku
trafnie stwierdzono, że porozumienie stron, stanowiące przesłankę żądania zwrotu
świadczenia w związku z nieosiągnięciem zamierzonego celu, dotyczyć może tylko
samej podstawy świadczenia, a nie jego ewentualnego zwrotu (art. 410 § 2 k.c.).
Gdyby porozumienie to miało stanowić czynność prawną, z której wynika
obowiązek spełnienia świadczenia, to w razie nieosiągnięcia celu świadczenia,
8
zastosowanie powinny znaleźć przepisy o odpowiedzialności za niewykonanie
istniejącego zobowiązania.
Prawna motywacja podstaw kasacyjnych skłania do wniosku, że skarżący
wyraźnie wiąże nieosiągnięcie celu spełnionego świadczenia (uiszczenia opłaty
rocznej za 2006 r.) z faktem nieosiągnięcia celu umowy z dnia 16 maja 2002 r.,
tj. celu wcześniej ustanowionego użytkowania wieczystego. Tymczasem czym
innym pozostaje cel umowy (nawet tworzącej skutki rzeczowej, art. 354 § 1 k.c.)
a czym innym - cel świadczenia spełnionego przez świadczącego na rzecz jego
odbiorcy, którego zindywidualizowane, oczekiwanie zachowanie się (świadczenie
wzajemne) następuje nie w ramach określonego stosunku prawnego, ale właśnie
poza takim stosunkiem. Kontaktowe ramy obu świadczeń (świadczącego
i odbiorcy) przesądzają o charakterze i konstrukcji ewentualnych roszczeń stron
(art. 471 i n. k.c.). Roszczenie o zwrot nienależytego świadczenia (condicto causa
data causa non secuta) powstaje natomiast wówczas, gdy odbiorca otrzymał
świadczenie poza ramami określonego stosunku obligacyjnego (pkt 4) i nastąpiły
także inne, wcześniej wskazane, konstrukcyjne przesłanki tego roszczenia.
W konsekwencji należy przyjąć, że jeżeli użytkownik wieczysty powołuje się
na fakt nieuzyskania celu umowy o ustanowieniu użytkowania wieczystego
z przyczyn leżących po stronie właściciela nieruchomości (gminy), nie powstaje
w takiej sytuacji roszczenie kondykcyjne w postaci causa data causa non secuta
(art. 410 § 2 k.c.).
Z przedstawionych względów zarzut naruszenia art. 410 § 2 k.c. okazał się
nieuzasadniony. W związku z oparciem roszczenia strony powodowej na tym
przepisie bezprzedmiotowe pozostają zarzuty naruszenia innych przepisów
prawa materialnego. Bezzasadność skargi kasacyjnej powoduje konieczność jej
oddalenia (art. 39814
k.p.c.). i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego (art. 98 § 1 k.p.c., art. 108 § 1 k.p.c).