Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 598/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 czerwca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
w sprawie z powództwa E. Spółki z o.o. w W.
przeciwko Skarbowi Państwa – Prezydentowi Miasta W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 21 czerwca 2011 r.,
skarg kasacyjnych strony powodowej i strony pozwanej od wyroku
Sądu Apelacyjnego
z dnia 8 kwietnia 2010 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok w części dotyczącej oddalenia
apelacji strony powodowej i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania apelacyjnego i w tym zakresie przekazuje
sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego;
2. oddala skargę kasacyjną strony pozwanej.
Uzasadnienie
2
Powód – E. Spółka z o.o. wnosiła o zasądzenie od pozwanego Skarbu
Państwa – Prezydenta Miasta W. odszkodowania w wysokości 16.791.172,05 z
odsetkami. Odszkodowanie to obejmowało koszty poniesione na przygotowanie
inwestycji (damnum emergens) oraz utracone korzyści w związku
z uniemożliwieniem powodowi wzniesienia i eksploatowania gospodarczego
budynków w okresie trwania dzierżawy nieruchomości (lucrum cessans).
Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 491.172,05
zł stanowiącą koszty poniesione na przygotowanie inwestycji i oddalił powództwo
w pozostałym zakresie. Zasadnicze elementy stanu faktycznego są następujące.
Nieruchomość przy ul. O. […] w W. jest własnością Skarbu Państwa. Na
podstawie umowy z dnia 8 października 2001 r. „T. H. P.” Spółka z o.o. przeniosła
na powoda ogół praw i zobowiązań wynikającej z zawartej wcześniej ze Skarbem
Państwa umowy dzierżawy nieruchomości z dnia 7 grudnia 1998 r. W dniu 12
lutego 2002 r. sporządzono aneks do tej umowy dzierżawy. Przewidziano czas
trwania dzierżawy do grudnia 2030 r.; w § 3 umowy postanowiono, że
wydzierżawioną nieruchomość przeznacza się na prowadzenie działalności
gospodarczej; zagospodarowanie jej zgodnie z planem zagospodarowania
przestrzennego, z prawem likwidacji istniejących naniesień oraz zabudowy gruntu
nowymi obiektami budowlanymi. W dacie zawierania umowy dzierżawy działka była
zabudowana dwukondygnacyjnym budynkiem biurowym i infrastrukturą techniczną.
W decyzji Prezydenta m. W. z dnia 14 listopada 2003 r. ustalono warunki zabudowy
i zagospodarowania dla planowanej przez powoda inwestycji na działce nr 8,
polegającej na budowie kompleksu obiektów użyteczności publicznej (budynków
biurowych z garażami podziemnymi); następnie odmówiono powodowi zgody na
rozbiórkę budynku (pismo z dnia 2 lipca 2004 r.). W lipcu 2006 r. między powodem
a wykonawcą robót zawarto umowę o realizacji inwestycji, tj. budowy kompleksu
budynków biurowych z garażami podziemnymi. Decyzją z dnia 21 grudnia 2006 r.
odmówiono powodowi zatwierdzenia projektu budowlanego i udzielenia pozwolenia
na rozbiórkę budynków biurowych położonych na gruncie i wykonanie wspomnianej
inwestycji. Odmowę tę podtrzymano w kolejnych decyzjach administracyjnych. Na
3
zlecenie powoda został opracowany projekt budowlany – kompleks budynków
biurowych na działce nr 8.
Sąd Okręgowy ustalił (w oparciu o faktury), że wysokość poniesionej przez
powoda szkody w postaci damnum emergens wynosi 491.175,05 zł i obejmuje
wydatki na przygotowanie projektu architektoniczno-budowlanego obiektu.
Odmawiając zgody na rozbiórkę budynku, pozwany nie wywiązał się z umowy
dzierżawy (art. 471 k.c.). Między taką odmową a szkodą powoda zachodzi
adekwatny związek przyczynowy. Powód nie przyczynił się do powstania tej
szkody, nie można bowiem przyjąć, że brak zgody na dokonanie rozbiórki
przesądzony został ostatecznie w piśmie z dnia 2 lipca 2004 r. Oddalono natomiast
powództwo w zakresie żądania odszkodowania w postaci lucrum cessans.
Z przygotowanych przez powoda faktów i twierdzeń wynika to, że powód
wskazywał nie na realnie utracony zysk (w postaci braku wpływów z czynszu
najmu), ale jedynie na szansę uzyskania korzyści, która nie może być uważana za
szkodę w rozumieniu art. 361 § 2 k.c. W przedstawionej ekspertyzie prywatnej
powód nie uwzględnił ponadto konieczności poniesienia nakładów na
nieruchomości w celu otrzymania późniejszego zysku.
W ocenie Sądu Okręgowego, nietrafny okazał się zarzut przedawnienia
roszczenia odszkodowawczego.
Apelacje obu stron zostały oddalone. W ocenie Sądu Apelacyjnego, powód
bezpodstawnie kwestionował oddalenie jego roszczenia w zakresie dotyczącym
utraconego zysku. Odszkodowanie może obejmować utracony zysk powstały także
po wydaniu wyroku. Sąd Okręgowy trafnie uznał, że istniało zbyt małe
prawdopodobieństwo osiągnięcia określonych przez powoda korzyści i to nawet
przy założeniu, iż zostałaby udzielona zgoda na rozbiórkę starego budynku.
Osiągnięcie korzyści majątkowych pozostaje w związku z wieloma jeszcze
elementami, niezależnymi od działań i zaniechań pozwanego.
Sąd Apelacyjny podzielił ocenę Sądu Okręgowego odnośnie do wystąpienia
przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej pozwanego (wydzierżawiającego)
w zakresie dotyczącym damnum emergens. Odmowa zgody na rozbiórkę budynku
oznaczała niewywiązanie się pozwanego z umowy. Przygotowując odpowiednią
4
dokumentację projektową, powód mógł liczyć na to, że kontrahent prawidłowo
wywiąże się z umowy dzierżawy nieruchomości. Powód nie przyczynił się do
powstania szkody w rozumieniu art. 362 k.c., ponieważ wyłączną jej przyczyną było
nieudzielenie zgody na rozbiórkę budynków posadowionych na dzierżawionym
gruncie.
W skardze kasacyjnej powoda podniesiono zarzuty naruszenia prawa
procesowego, tj. zarzut naruszenia art. 227 k.p.c. w zw. z art. 217 § 1 i § 2 k.p.c.
i w zw. z art. 386 § 4 k.p.c.; art. 278 § 1 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c. Podniesiono
także zarzuty naruszenia art. 361 § 1 i § 2 k.c. Skarżący domagał się uchylenia
zaskarżonego wyroku w części oddalającej apelację powoda i przekazanie sprawy
Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
W skardze kasacyjnej pozwanego Skarbu Państwa podnoszono zarzuty
naruszenia art. 361 § 1 k.c., art. 362 k.c. w zw. z art. 471 k.c., a także zarzut
naruszenia art. 471 .c. w zw. z art. 56 k.c. i w zw. z art. 65 § 1, § 2 k.c. w zw. z art.
5 k.c. i art. 705 k.c. Pozwany wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku w części
dotyczącej rozstrzygnięcia w pkt 1 zaskarżonego wyroku w zakresie oddalenia
apelacji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Strony sporu łączyła długoterminowa umowa dzierżawy nieruchomości
gruntowej, a dla określenia jej treści podstawowe znaczenie miał aneks do tej
umowy z 12 lutego 2002 r., określający przeznaczenie przedmiotu dzierżawy (§ 3 i
§ 6 ust. 1 – 2 aneksu). W oparciu o taką treść umowy dzierżawy (w dodatku –
długoterminowej) powód mógł podjąć przedsięwzięcia inwestycyjne i liczyć na
odpowiednią współpracę ze stroną wydzierżawiającego (art. 354 k.c.) Sądy meriti
trafnie przyjęły, że stronie pozwanej można przypisać spowodowanie stanu
niewykonania lub nienależytego wykonania umowy dzierżawy w rozumieniu
art. 471 k.c., skoro dzierżawca nie mógł kontynuować rozpoczętego
przedsięwzięcia inwestycyjnego, ponieważ odmówiono mu zgody na rozbiórkę
budynku znajdującego się na dzierżawionym gruncie. Nie ma przy tym znaczenia
fakt, że odmowa taka nastąpiła na podstawie decyzji administracyjnej, której
ostatecznie nie zakwestionowano w odpowiednim postępowaniu. Nie sposób
5
bowiem zakładać, aby dzierżawca ponosił ryzyko uniemożliwienia mu wykonywania
uprawnień wynikających z umowy dzierżawy w wyniku podjęcia określonych decyzji
administracyjnych, jeżeli dzierżawca ten nie narusza obowiązków umownych lub
obowiązków o charakterze ogólnym. Przy ocenie tego, czy dzierżawca jest
uprawniony do naruszenia substancji przedmiotu dzierżawy zasadnicze znaczenie
ma właśnie treść umowy przy uwzględnieniu również czasu trwania stosunku
obligacyjnego. Brak zgody ze strony wydzierżawiającego na rozbiórkę budynku na
gruncie nie może być też skutecznie usprawiedliwiany nieuregulowaniem w umowie
dzierżawy kwestii wynagrodzenia za zniszczenie dotychczasowego mienia.
Sugestia ewentualnej nieracjonalności wydzierżawiającego w tym zakresie nie da
się bowiem pogodzić z odpłatnym charakterem umowy dzierżawy (§ 5 aneksu).
Zarzuty naruszenia art. 471 k.c. w zw. z art. 56 i w zw. z art. 65 § 1 i § 2 k.c.
muszą być zatem uznane za chybione.
Sąd Apelacyjny trafnie stwierdził, że niewyrażenie przez stronę pozwaną
zgody na dokonanie rozbiórki budynku na gruncie, wbrew wyraźnym
postanowieniom umowy, spowodowało szkodę powoda w postaci wydatków
poniesionych na przygotowanie odpowiedniej dokumentacji projektowej w celu
uzyskania pozwolenia na budowę. Szkoda ta (damnum emergens) pozostaje
w związku przyczynowym ze wspomnianą odmową (art. 36 § 1 k.c.).
Sądy meriti trafnie przyjęły, że brak zgody na dokonanie rozbiórki budynku
nie został jednak definitywnie i ostatecznie przesądzony w piśmie Biura Gospodarki
Nieruchomościami, Geodezji i Katastru z dnia 2 lipca 2004 r., świadczy o tym treść
tego pisma. Jednocześnie nie zmieniono postanowienia § 3 umowy dzierżawy
stron. W tej sytuacji nie można przypisywać powodowi przyczynienia się do
powstania szkody w postaci damnum emergens. Zarzut naruszenia art. 362 k.c.
należy zatem uznać za nieuzasadniony.
2. Strona powodowa dochodziła odszkodowania także w postaci lucrum
cessans (art. 361 § 2 k.c.) w związku z uniemożliwieniem jej przedsięwzięć
inwestycyjnych na dzierżawionej nieruchomości zgodnie z postanowieniami umowy
dzierżawy (§ 3 i § 6 umowy). Powód obejmował swym żądaniem utracone korzyści
(nieuzyskanie należności czynszowych) za okres przyszły (od 2009 r. do 2030 r.),
6
jakie uzyskałby – jego zdaniem – w związku z wybudowaniem budynków biurowych
i ich eksploatowaniem gospodarczym w okresie dzierżawy. Trafnie Sąd Apelacyjny
zauważył, że należy wyraźnie ograniczyć szkodę w postaci utraconego zysku, od
sytuacji, w której dochodzi jedynie do utraty samej szansy uzyskania określonej
korzyści majątkowej. O wystąpieniu szkody w postaci lucrum cessans decyduje
wysoki, graniczący z pewnością stopień prawdopodobieństwa uzyskania
określonych korzyści, gdyby nie wystąpiło zdarzenie uznane za przyczynę szkody.
Co więcej, wiele istotnych elementów może decydować o osiągnięciu przez
poszkodowanego wierzyciela określonego dochodu (zysku), a nie tylko sam fakt
niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika (art. 471
k.c.), zwłaszcza gdy w grę wchodzi dłuższy i skomplikowany proces inwestycyjny
podejmowany przez uprawnionego, połączony jeszcze z koniecznością dokonania
określonych nakładów w celu uzyskania dochodu. Przy założeniu, że na
poszkodowanym wierzycielu ciąży dowód wykazania szkody w postaci lucrum
cessans (art. 6 k.c. i art. 361 § 2 k.c.), należy stwierdzić, iż chodzi w tym wypadku
o wykazanie znacznego prawdopodobieństwa osiągnięcia sugerowanej korzyści
majątkowej, gdyby nie nastąpiło zdarzenie, które spowodowało taki uszczerbek
majątkowy poszkodowanego (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 czerwca
2008 r., V CSK 19/08, niepubl.). Wspomniany element prawdopodobieństwa
powinien w sposób zasadniczy determinować przebieg postępowania
dowodowego, a zwłaszcza – samą ocenę przez Sąd rozpoznawczy tego, czy
prezentowane przez powoda twierdzenia i dowody dotyczące utraconej korzyści
odnoszą się istotnie do szkody w postaci lucrum cessans w rozumieniu art. 361 § 2
k.c., czy jedynie do tzw. szkody ewentualnej (utraconej szansy niepodlegającej
kompensacji). Przy przyjęciu, że pozwany wydzierżawiający nie wykonał jednak
swoich obowiązków kontaktowych wynikających z § 3 umowy dzierżawy (art. 471
k.c.), Sądy meriti – po analizie twierdzeń powoda i złożonych przez niego wniosków
dowodowych – stwierdziły, że zgłoszone przez powoda roszczenie
odszkodowawcze nie obejmuje w istocie lucrum cessans, a jedynie odnosi się do
tzw. utraconej szansy. Jeżeli oba Sądy, wbrew sugestii powoda, nie dopuściły
dowodu z opinii biegłego w tym zakresie i przesądziły – nie prowadząc
odpowiedniego postępowania dowodowego – charakter utraconych przez powoda
7
korzyści (utraconego dochodu), to taką ocenę uznać należy na pewno za
przedwczesną, a w dodatku – dokonaną niejako en bloc w odniesieniu do
wszystkich elementów zgłoszonego roszczenia odszkodowawczego
(przedmiotowych i czasowych). Należy bowiem zwrócić uwagę na to, że
zasadnicze elementy roszczenia powoda były już formułowane w pozwie, w tym
także – w załączonej do pozwu opinii, analizującej m. in. możliwy harmonogram
planowanego przez powoda procesu inwestycyjnego, nastawionego na uzyskanie
dochodu (k. 19-20 tej opinii). W skardze kasacyjnej powód wyraźnie akcentuje
dochodowy aspekt podjętej inwestycji, powołując się na status spółki celowo
założonej dla uzyskania dzierżawy nieruchomości, jej zagospodarowywania
nowymi budynkami i czerpania pożytków z eksploatacji tych budynków (s. 13
skargi). W umowie dzierżawy (aneksie nr 1/2002) wyraźnie jest widoczny
inwestycyjno-handlowy aspekt wykonywania prawa dzierżawy przez powoda (por.
nr § 8 ust. 2 i 3, § 10 ust. 1). W pozwie wspomniano m. in. o podjętej przez powoda
odpowiedniej akcji marketingowej wśród kontrahentów zainteresowanych
uzyskaniem najmu powierzchni biurowej, aczkolwiek nie przedstawiono, np.
odpowiednich dokumentów świadczących o zainteresowaniu lokalami biurowymi
planowanymi przez powoda w określonej perspektywie inwestycyjnej. Należy też
zwrócić uwagę na to, że nieprawidłowe byłoby wstępne dyskwalifikowanie
roszczenia odszkodowawczego jako lucrum cessans w rozumieniu art. 361 § 2 k.c.
jedynie z powodu znacznego wydłużenia okresu nieuzyskiwania odpowiedniego
dochodu, nawet przy trafnym założeniu Sądu Apelacyjnego, iż utrata korzyści
objętym kompensatą mogłaby wystąpić także po wydaniu wyroku (s. 14
uzasadnienia zaskarżonego wyroku). Kryterium dużego prawdopodobieństwa
uzyskania dochodu (zysku) oznacza konieczność brania pod uwagę nie tylko
elementów natury przedmiotowej (rodzaj dochodów), funkcjonalnej (związku tych
dochodów z określoną działalnością handlową wyrażającą się w możliwości
zawarcia określonych umów), ale także czasowej (wysokie prawdopodobieństwo
zysku w określonym okresie). Odpowiednia opinia biegłych w tym zakresie
pozwoliłaby na stosowne zweryfikowanie żądania strony powodowej. Jest bowiem
faktem, że powód – zawierając umowę o realizacji inwestycji w dniu 27 lipca 2006 r.
i powierzając opracowanie projektu budowlanego kompleksu budynków biurowych -
8
rozpoczął określony, realny cykl inwestycyjny, kreując się postanowieniami umowy
dzierżawy.
Skoro skarga kasacyjna strony pozwanej okazała się nieuzasadniona
(pkt 1 uzasadnienia), natomiast trafnie w skardze kasacyjnej strony powodowej
wskazano na naruszenie art. 278 § 1 k.p.c., poprzez nieuzasadnione
niedopuszczenie dowodu z opinii biegłego, należało uchylić zaskarżony
wyrok w części dotyczącej oddalenia apelacji strony powodowej i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania apelacyjnego i w tym zakresie – przekazać sprawę
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
Natomiast skarga kasacyjna pozwanego ulega oddaleniu jako nieuzasadniona
(art. 39814
k.p.c.).