III SK 6/11
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Jednostka obsługująca sprawę:
-
Forma orzeczenia:
-
Typ składu:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Informacje o źródle orzeczenia:
- Link do źródła orzeczenia
-
Data publikacji:14-11-2012
Dodatkowe informacje:
Pełny tekst orzeczenia
Wyrok z dnia 14 lipca 2011 r.
III SK 6/11
We wzorcu umowy o warunkach odpłatności za studia uczelnia prowa-
dząca studia niestacjonarne powinna określić wysokość opłat za powtarzanie
zajęć, semestru lub roku z powodu niezadowalających wyników w nauce oraz
za zajęcia nieobjęte planem studiów.
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Zbigniew
Korzeniowski, Jerzy Kwaśniewski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 14 lipca
2011 r. sprawy z powództwa Politechniki W. w W. przeciwko Prezesowi Urzędu
Ochrony Konkurencji i Konsumentów o naruszenie zbiorowych interesów konsu-
mentów i nałożenie kary pieniężnej, na skutek skargi kasacyjnej strony pozwanej od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 29 lipca 2010 r. […]
1. u c h y l i ł zaskarżony wyrok w pkt I.1.1) w części dotyczącej opłat pobie-
ranych na podstawie art. 99 ust. 1 Prawa o szkolnictwie wyższym za powtarzanie
zajęć, semestru lub roku z powodu niezadowalających wyników w nauce i za zajęcia
nieobjęte planem studiów, oraz w pkt I.1.3), w pkt I.2 i w pkt II i w tym zakresie prze-
kazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Warszawie do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego;
2. w pozostałej części oddalił skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów decyzją z dnia 8 wrześ-
nia 2008 r. […] uznał w pkt I za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumen-
tów w rozumieniu art. 24 ust. 2 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkuren-
cji i konsumentów (Dz.U. Nr 50, poz. 331, ze zm., dalej jako ustawa o ochronie
konkurencji i konsumentów) stosowanie przez Politechnikę W. w W. (powód) wzorca
umownego „Umowa o warunkach odpłatności za studia” w zakresie w jakim wbrew
2
dyspozycji art. 160 ust. 3 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. - Prawo o szkolnictwie wyż-
szym (Dz.U. Nr 164, poz. 1365 ze zm., dalej jako ustawa) wzorzec ten nie określa
warunków odpłatności za studia pobieranych na podstawie art. 99 ust. 1 ustawy za
powtarzanie zajęć, semestru lub roku z powodu niezadowalających wyników w nau-
ce, za zajęcia nieobjęte planem studiów oraz opłat pobieranych na podstawie § 20
rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 2 listopada 2006 r. w
sprawie dokumentacji przebiegu studiów (Dz.U. Nr 164, poz. 1365 ze zm., dalej jako
rozporządzenie) za wydanie wymienionych w nim dokumentów. Ponadto Prezes
Urzędu nałożył na powoda karę pieniężną (pkt IV decyzji).
Powód zaskarżył powyższą decyzję odwołaniem domagając się stwierdzenia,
w zakresie dotyczącym jej pkt I, że opisane powyżej zachowanie nie stanowi prak-
tyki, o której mowa w art. 24 ust. 2 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów.
Zaskarżonej decyzji zarzucił naruszenie art. 160 ust. 3 w związku z art. 99 ust. 1
ustawy oraz § 20 rozporządzenia.
Sąd Okręgowy w Warszawie wyrokiem z dnia 16 września 2009 r. […] oddalił
odwołanie uznając, że Prezes Urzędu prawidłowo zakwalifikował zachowanie powo-
da opisane w pkt I decyzji jako naruszające zbiorowe interesy konsumentów. W oce-
nie Sądu Okręgowego stosowany przez powoda wzorzec nie określa warunków od-
płatności za studia w zakresie opłat pobieranych na podstawie art. 99 ust. 1 ustawy i
§ 20 rozporządzenia. Cywilnoprawny charakter stosunku prawnego łączącego stu-
denta z uczelnią zakłada prawo studenta do pełnej informacji o warunkach zawiera-
nego kontraktu, w tym odpłatności za studia. Posługiwanie się zatem wzorcem, który
nie zawiera stosownych informacji, narusza słuszne interesy konsumentów i jest
sprzeczne z mającą konotacje unijne i konstytucyjne zasadą szczególnej ochrony
konsumenta jako słabszej strony stosunku prawnego łączącego go z przedsiębiorcą.
Zdaniem Sądu Okręgowego pojęcie odpłatności za studia obejmuje także opłaty, o
których mowa w art. 99 ust. 1 ustawy oraz § 20 rozporządzenia, ponieważ ustawa
posługuje się szerokim pojęciem „warunków odpłatności za studia”, przy czym zna-
czenie pojęciowe odpłatności nie jest tożsame z pojęciem „opłaty za świadczone
usługi edukacyjne”. Usługi edukacyjne są elementem składowym studiów. Z kolei
opłaty za wydawanie różnych dokumentów, chociaż nie stanowią usług edukacyj-
nych, z całą pewnością mieszczą się w zakresie znaczeniowym pojęcia studiów. Do
wykonania usługi jaką są studia konieczne jest wydanie indeksu lub dyplomu. Dla-
3
tego opłaty z tego tytułu stanowią według Sądu Okręgowego odpłatność za studia w
rozumieniu art. 160 ust. 3 ustawy.
Powód zaskarżył wyrok Sądu Okręgowego apelacją w całości. W zakresie
dotyczącym problematyki odpłatności za studia zarzucił zaskarżonemu wyrokowi na-
ruszenie art. 160 ust. 3 w związku z art. 99 ust. 1 ustawy.
Sąd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 29 lipca 2010 r. […] uwzględnił
apelację powoda. W zakresie dotyczącym postępowania kasacyjnego Sąd Apelacyj-
ny zmienił zaskarżony wyrok w pkt I w ten sposób, że zmienił zaskarżoną decyzję
Prezesa Urzędu w pkt I, uznając, że stosowanie przez powoda wzorca umowy
„Umowa o warunkach odpłatności za studia” w zakresie w jakim nie określa opłat
pobieranych na podstawie art. 99 ust. 1 Prawa o szkolnictwie wyższym za powtarza-
nie zajęć, semestru lub roku z powodu niezadowalających wyników w nauce, za za-
jęcia nieobjęte planem studiów oraz opłat pobieranych na podstawie § 20 rozporzą-
dzenia nie stanowi praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów w rozumie-
niu art. 24 ust. 1 ustawy. Ponadto zmienił decyzję Prezesa Urzędu w pkt IV w ten
sposób, że odstąpił od nałożenia na powoda kary pieniężnej.
Zdaniem Sądu drugiej instancji pojęcie studiów jest oczywiście węższe od po-
jęcia usługi edukacyjnej. Z art. 99 ust. 1 ustawy wynika, że kształcenie studentów na
studiach niestacjonarnych jest jedną spośród wielu świadczonych przez uczelnie pu-
bliczne usług edukacyjnych. W konsekwencji zawierając umowę, o której mowa w
art. 160 ust. 3 ustawy, powód nie jest obowiązany objąć jej zakresem wszystkich od-
płatnych usług edukacyjnych wymienionych w art. 99 ust. 1 pkt 1-5, w szczególności
usług związanych z prowadzeniem zajęć nieobjętych planem studiów lub powtarza-
niem zajęć z powodu niezadowalających wyników w nauce, a jedynie usługi związa-
ne z kształceniem studentów na studiach niestacjonarnych, ponieważ tych usług
edukacyjnych dotyczy wzorzec zakwestionowany przez Prezesa Urzędu . Z brzmie-
nia art. 99 ust. 1 ustawy nie wynika zaś, by możliwe było pobieranie od studentów
studiów niestacjonarnych oddzielnej opłaty za powtarzanie określonych zajęć z po-
wodu niezadowalających wyników w nauce, ponieważ przepis art. 99 ust. 1 pkt 2
expressis verbis przewiduje taką możliwość jedynie w stosunku do studiów stacjo-
narnych. Na tej podstawie Sąd odwoławczy przyjął, że skoro zakwestionowany przez
Prezesa Urzędu wzorzec umowy znajduje zastosowanie wyłącznie w odniesieniu do
studiów niestacjonarnych, nie ma potrzeby odrębnej regulacji warunków odpłatności
4
w tym zakresie i zachowanie powoda było zgodne z art. 160 ust. 3 w związku z art.
99 ust. 1 ustawy.
Według Sądu Apelacyjnego przyjęta w art. 2 ust. 2 pkt 1 w związku z ust. 1 pkt
5 ustawy definicja pojęcia „studia” wyklucza również możliwość uznania, że określa-
jąc warunki odpłatności za studia niestacjonarne w stosowanym wzorcu umowy po-
wód powinien także doprecyzować wysokość opłat pobieranych na podstawie § 20
rozporządzenia. Warunki wnoszenia tych opłat nie wymagają odrębnej regulacji
umownej ponieważ unormowane są rozporządzeniem, a ponadto nie mogą być one
zaliczone do opłat za studia, ani do opłat za usługi edukacyjne. Jak bowiem wynika z
art. 98 ust. 1 pkt 3 i 5 ustawy, jednorazowe opłaty za wydanie dyplomu, świadectwa
oraz innego dokumentu związanego z tokiem studiów (pkt 5) nie należą do opłat za
usługi edukacyjne, do których wlicza się opłaty za kształcenie na studiach (pkt 3).
Opłaty te stanowią odrębne przychody uczelni publicznej i nie są objęte dyspozycją
art. 160 ust. 3 ustawy.
Prezes Urzędu zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego skargą kasacyjną w czę-
ści, to jest w zakresie 1) pkt I.1.1. zmieniającego decyzję Prezesa Urzędu w pkt I w
ten sposób, że uznaje się, iż stosowanie przez powoda wzorca umownego „Umowa o
warunkach odpłatności za studia” w zakresie, w jakim nie określa opłat pobieranych
na podstawie art. 99 ust. 1 ustawy za powtarzanie zajęć, semestru lub roku z powodu
niezadowalających wyników w nauce, za zajęcia nieobjęte planem studiów oraz opłat
pobieranych na podstawie § 20 rozporządzenia za wydanie legitymacji studenckiej i
jej duplikatu, indeksu i jego duplikatu, dyplomu ukończenia studiów, jego duplikatu
oraz dodatkowego odpisu dyplomu w tłumaczeniu na język obcy nie stanowi praktyki
naruszającej zbiorowe interesy konsumentów określonej w art. 24 ust. 2 ustawy o
ochronie konkurencji i konsumentów; 2) pkt I.1.3. zmieniającego decyzję Prezesa
Urzędu w pkt IV w ten sposób, że odstępuje się od nałożenia na powoda kary pie-
niężnej; 3) pkt I.2. zasadzającego od Prezesa Urzędu na rzecz powoda kwotę 1.360
zł tytułem zwrotu kosztów postępowania w I instancji oraz 4) pkt II zasądzającego od
Prezesa Urzędu na rzecz powoda kwotę 1.000 zł tytułem zwrotu kosztów postępo-
wania apelacyjnego.
Zaskarżonemu wyrokowi Prezes Urzędu zarzuca naruszenie: 1) art. 2 ust. 1
pkt 5 w związku z art. 99 ust. 1 w związku z art. 160 ust. 3 ustawy, poprzez błędną
wykładnię i przyjęcie, że pojęcie „studia” zawiera się w pojęciu „usługa edukacyjna” a
w konsekwencji błędne przyjęcie, że powód był obowiązany do objęcia zakresem
5
umowy o warunkach odpłatności za studia jedynie wskazanych w art. 99 ust. 1 pkt 1
ustawy usług kształcenia studentów na studiach niestacjonarnych; 2) art. 99 ust. 1
pkt 1 w związku z art. 99 ust. 1 pkt 2 ustawy, poprzez błędną wykładnię i przyjęcie,
że uczelnia publiczna za świadczone usługi edukacyjne związane z kształceniem
studentów na studiach niestacjonarnych pobiera tylko jedną opłatę i nie jest upraw-
niona do pobierania odrębnych opłat za powtarzania zajęć, semestru lub roku z po-
wodu niezadowalających wyników w nauce oraz za zajęcia nieobjęte planem stu-
diów, mimo iż z brzmienia art. 99 ust. 1 pkt 1 ustawy wynika, że uczelnia publiczna
może pobierać opłaty za świadczone usługi edukacyjne związane z kształceniem
studentów na studiach niestacjonarnych, co oznacza, że uczelnia może również po-
bierać odrębne opłaty za wszelkie usługi edukacyjne związane z kształceniem stu-
dentów na studiach niestacjonarnych, w tym również opłaty za powtarzanie określo-
nych zajęć z powodu niezadowalających wyników w nauce oraz za zajęcia nieobjęte
planem studiów; 3) art. 160 ust. 3 ustawy w związku z § 20 rozporządzenia, poprzez
błędną wykładnię i przyjęcie, że wysokość opłat za wydanie legitymacji studenckiej i
jej duplikatu, indeksu i jego duplikaty, dyplomu ukończenia studiów, jego duplikatu
oraz dodatkowego odpisu dyplomu w tłumaczeniu na język obcy jest wystarczająco
uregulowana w rozporządzeniu i nie wymaga doprecyzowania w umowie między
uczelnią a studentem, podczas gdy przepis ten określa jedynie maksymalną wyso-
kość opłat za wydanie wyżej wymienionych dokumentów; 4) art. 2 ust. 1 pkt 5 w
związku z art. 99 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 98 ust. 1 pkt 3 i 5 w związku z art. 160
ust. 3 ustawy, poprzez błędną wykładnię i przyjęcie, że pojęcie „studia” zawiera się w
pojęciu „usługa edukacyjna”, a w konsekwencji błędne przyjęcie, iż jednorazowe
opłaty za wydanie dokumentów związanych z tokiem studiów nie stanowią opłat za
usługi edukacyjne i nie wymagają określenia w umowie o warunkach odpłatności za
studia.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Skarga kasacyjna Prezesa Urzędu jest częściowo zasadna. Zaskarżony wyrok
opiera się na głównym założeniu, zgodnie z którym pojęcie „studiów” w rozumieniu
ustawy ma węższy zakres od pojęcia „usługa edukacyjna”. W konsekwencji do wy-
pełnienia dyspozycji art. 160 ust. 3 ustawy nie jest konieczne, by w umowie określa-
jącej warunki odpłatności za studia niestacjonarne powód zobowiązany był określić
6
wszystkie odpłatne usługi edukacyjne wymienione w art. 99 ust. 1 ustawy. Zdaniem
Sądu Najwyższego powyższe założenie interpretacyjne jest wadliwe, nie znajduje
oparcia ani w treści, ani w systematyce przepisów ustawy. Przedmiotem sporu w
sprawie jest to, czy powód wywiązał się z ciążącego na nim na mocy art. 160 ust. 3
ustawy obowiązku określenia w umowie, zawieranej ze studentami studiów niesta-
cjonarnych, warunków odpłatności za te studia. Sąd Apelacyjny trafnie zauważa, że
ustawa posługując się pojęciem „studiów” nie nadaje temu sformułowaniu konkretne-
go znaczenia, ponieważ za takowe uważa różne formy kształcenia prowadzone
przez legitymowany do tego podmiot (studia stacjonarne, studia niestacjonarne, stu-
dia doktoranckie, studia podyplomowe). Skoro zatem przepis art. 160 ust. 3 ustawy
nakazuje uczelniom określić w umowie zawieranej ze studentem warunki odpłatności
za „studia”, to przepis ten należy interpretować w taki sposób, że umowa powinna
precyzować za jakie świadczenia ze strony uczelni, w jakich okolicznościach i w ja-
kiej wysokości student będzie zobowiązany ponosić opłaty. O tym za jakie świadcze-
nia opłaty będą pobierane decyduje zasadniczo rodzaj studiów. Jest to konsekwen-
cją konstytucyjnych i ustawowych ograniczeń odpłatności za niektóre usługi eduka-
cyjne. Określenie katalogu świadczeń podlegających opłatom, wysokości tych opłat
oraz zasad ich uiszczania należy do uczelni. Podejmując stosowne rozstrzygnięcia w
tej kwestii organy uczelni publicznej zobowiązane są respektować wymogi wynika-
jące z przepisów ustawy.
W tym kontekście należy interpretować przepis art. 99 ust. 1 ustawy, zawarty
w jej rozdziale 4 Mienie i finanse uczelni. Przepis ten wymienia w ust. 1 usługi eduka-
cyjne za jakie uczelnie publiczne mogą pobierać opłaty od studentów, w ust. 2 precy-
zuje zasady ustalania wysokości opłat za usługi, o których mowa w ust. 1, a w ust. 3
wskazuje organ uprawniony do określenia szczegółowych zasad pobierania tych
opłat. Z przepisu tego nie wynika jednak, za jakie konkretnie świadczenia na rzecz
studentów, udzielane w ramach poszczególnych form studiów, uczelnia publiczna
pobiera opłaty, ani na jakich zasadach opłaty te mają być uiszczane przez zaintere-
sowanych. Nie można zatem przepisu art. 99 ust. 1 pkt 1-5 ustawy traktować, jak
trafnie zaznacza Sąd Apelacyjny, jako wykazu usług edukacyjnych, który musi zostać
w całości lub części powielony w umowie, o której mowa w art. 160 ust. 3 ustawy.
Jednakże dokonana przez Sąd drugiej instancji wykładnia art. 99 ust. 1 ustawy oka-
zała się wadliwa, w zakresie w jakim w zaskarżonym wyroku przyjęto, że uczelnia
publiczna nie może pobierać od studentów studiów niestacjonarnych oddzielnej
7
opłaty za powtarzanie określonych zajęć z powodu niezadowalających wyników w
nauce, ponieważ przepis art. 99 ust. 1 pkt 2 ustawy przewiduje możliwość pobierania
takiej opłaty wyłącznie na studiach stacjonarnych. Z przepisu art. 99 ust. 1 pkt 1 wy-
nika bowiem jednoznacznie, że w przypadku studiów niestacjonarnych - których do-
tyczy niniejsza sprawa - uczelnia publiczna może pobierać opłaty za wszystkie usługi
edukacyjne, jakie świadczy na rzecz słuchacza takich studiów. Wyartykułowaną jed-
noznacznie w treści tego przepisu zasadą dla studiów niestacjonarnych jest zatem
odpłatność za wszystkie świadczenia ze strony uczelni. Natomiast w przypadku stu-
diów stacjonarnych zasadą, wynikającą z Konstytucji RP, jest ich nieodpłatny cha-
rakter. Oznacza to, że opłaty mogą być wprowadzane tylko za niektóre usługi eduka-
cyjne świadczone przez uczelnie publiczne. Stąd konieczność wyraźnego upoważ-
nienia uczelni publicznych do pobierania opłat za powtarzanie zajęć w art. 99 ust. 1
pkt 2 ustawy. Brzmienie tego przepisu nie upoważnia jednak do przyjmowania zało-
żenia interpretacyjnego, na którym opiera się argumentacja Sądu drugiej instancji,
zgodnie z którym wyliczenie w art. 99 ust. 1 pkt 2 ustawy opłat za powtarzanie zajęć
przez studentów stacjonarnych, przy pominięciu studentów studiów niestacjonarnych,
oznacza że niedopuszczalne jest pobieranie takich opłat od tej ostatniej grupy stu-
dentów. Założenie to jest błędne, ponieważ przepis art. 99 ust. 1 pkt ustawy, adreso-
wany do uczelni publicznych organizujących studia niestacjonarne, jednoznacznie
rozstrzyga, że w przypadku tych studiów to uczelnia decyduje, za jakie świadczenia
będzie pobierała opłaty.
Zdaniem Sądu Najwyższego nieuprawnione jest również zestawianie zakresu
przedmiotowego pojęć „studia” oraz „usługa edukacyjna” na użytek rozstrzygnięcia
istoty niniejszego postępowania. Kierując się ustawowym rozumieniem słowa „stu-
dia”, któremu nadano bardzo ogólne i abstrakcyjne znaczenie formy kształcenia
przez uczelnię, należy przyjąć że obejmuje ono zestaw usług edukacyjnych. Jednak-
że, nie wszystkie usługi edukacyjne świadczone przez uczelnie wchodzą w skład
studiów, tak jak nie wszystkie studia wymagają świadczenia zestawu takich samych
usług edukacyjnych. Wadliwość rozumowania Sądu Apelacyjnego w zakresie wza-
jemnych relacji między pojęciami „studiów” oraz „usług edukacyjnych” nie prowadzi
jednak do naruszenia art. 160 ust. 3 ustawy w związku z § 20 rozporządzenia oraz
art. 2 ust. 1 pkt 5 w związku z art. 99 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 98 ust. 1 pkt 3 i 5 w
związku z art. 160 ust. 3 ustawy. Przepis § 20 rozporządzenia przyznaje uczelni
prawo do pobierania opłat za wydanie określonych dokumentów. Dokumenty te nie-
8
wątpliwie są wydawane w związku z prowadzeniem studiów, zaś bez ich wydania nie
można świadczyć usług edukacyjnych składających się na studia. Przepis § 20 roz-
porządzenia został jednak sformułowany w taki sposób, że realizuje funkcję analo-
giczną do tej, jaką ma pełnić określenie zasad odpłatności za studia w umowie łączą-
cej studenta z uczelnią. Po pierwsze, opłaty za wydanie dokumentów, których doty-
czy § 20, nie mogą być wyższe od kosztów ich wytwarzania poniesionych przez
uczelnię (§ 20 ust. 2). Po drugie, nie mogą być wyższe od stawek maksymalnych
wymienionych w § 20 ust. 2 pkt 1-6 rozporządzenia. W tym zakresie nie jest przeko-
nujący wywód skarżącego, jakoby we wzorcu umowy należało precyzować przed-
miotowe opłaty. W szczególności należy zwrócić uwagę, że określenie w umowie
zawieranej na progu studiów opłat za wydanie dokumentów, których potrzeba wyda-
nia aktualizuje się w późniejszym okresie (np. dyplomu ukończenia uczelni) może
nasuwać wątpliwości ze względu na zasadę dostosowania opłaty do „wysokości
zgodnej z poniesionymi kosztami ich wykonania”. W tych okolicznościach zawarte w
stosowanym przez powódkę wzorcu odesłanie do opłat przewidzianych w innych
przepisach prawa, w zakresie w jakim odnosi się do opłat wymienionych w § 20 ust.
2 pkt 1-6 rozporządzenia, należy uznać za wystarczające do zapewnienia ochrony
interesów konsumenta-studenta. Brak szczegółowego określenia wysokości przed-
miotowych opłat w umowie o warunkach odpłatności za studia nie narusza w konse-
kwencji dyspozycji art. 160 ust. 3 ustawy.
Zaskarżona skargą kasacyjną Prezesa Urzędu zmiana przez Sąd Apelacyjny
decyzji organu ochrony konsumentów, polegająca na odstąpieniu od nałożenia kary
pieniężnej, była konsekwencją założenia o braku bezprawności zachowania powoda.
Uznanie za zasadne zarzutów naruszenia części z powołanych w skardze przepisów
prawa materialnego uzasadnia zatem uchylenie zaskarżonego wyroku także w pkt
I.1.3.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy uznając, że rozpatrywana
skarga kasacyjna ma częściowo uzasadnione podstawy orzekł jak w sentencji na
podstawie art. 39815
k.p.c. i art. 39814
k.p.c.
========================================
III SK 6/11
We wzorcu umowy o warunkach odpłatności za studia uczelnia prowa-
dząca studia niestacjonarne powinna określić wysokość opłat za powtarzanie
zajęć, semestru lub roku z powodu niezadowalających wyników w nauce oraz
za zajęcia nieobjęte planem studiów.
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Zbigniew
Korzeniowski, Jerzy Kwaśniewski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 14 lipca
2011 r. sprawy z powództwa Politechniki W. w W. przeciwko Prezesowi Urzędu
Ochrony Konkurencji i Konsumentów o naruszenie zbiorowych interesów konsu-
mentów i nałożenie kary pieniężnej, na skutek skargi kasacyjnej strony pozwanej od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 29 lipca 2010 r. […]
1. u c h y l i ł zaskarżony wyrok w pkt I.1.1) w części dotyczącej opłat pobie-
ranych na podstawie art. 99 ust. 1 Prawa o szkolnictwie wyższym za powtarzanie
zajęć, semestru lub roku z powodu niezadowalających wyników w nauce i za zajęcia
nieobjęte planem studiów, oraz w pkt I.1.3), w pkt I.2 i w pkt II i w tym zakresie prze-
kazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Warszawie do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego;
2. w pozostałej części oddalił skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów decyzją z dnia 8 wrześ-
nia 2008 r. […] uznał w pkt I za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumen-
tów w rozumieniu art. 24 ust. 2 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkuren-
cji i konsumentów (Dz.U. Nr 50, poz. 331, ze zm., dalej jako ustawa o ochronie
konkurencji i konsumentów) stosowanie przez Politechnikę W. w W. (powód) wzorca
umownego „Umowa o warunkach odpłatności za studia” w zakresie w jakim wbrew
2
dyspozycji art. 160 ust. 3 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. - Prawo o szkolnictwie wyż-
szym (Dz.U. Nr 164, poz. 1365 ze zm., dalej jako ustawa) wzorzec ten nie określa
warunków odpłatności za studia pobieranych na podstawie art. 99 ust. 1 ustawy za
powtarzanie zajęć, semestru lub roku z powodu niezadowalających wyników w nau-
ce, za zajęcia nieobjęte planem studiów oraz opłat pobieranych na podstawie § 20
rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 2 listopada 2006 r. w
sprawie dokumentacji przebiegu studiów (Dz.U. Nr 164, poz. 1365 ze zm., dalej jako
rozporządzenie) za wydanie wymienionych w nim dokumentów. Ponadto Prezes
Urzędu nałożył na powoda karę pieniężną (pkt IV decyzji).
Powód zaskarżył powyższą decyzję odwołaniem domagając się stwierdzenia,
w zakresie dotyczącym jej pkt I, że opisane powyżej zachowanie nie stanowi prak-
tyki, o której mowa w art. 24 ust. 2 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów.
Zaskarżonej decyzji zarzucił naruszenie art. 160 ust. 3 w związku z art. 99 ust. 1
ustawy oraz § 20 rozporządzenia.
Sąd Okręgowy w Warszawie wyrokiem z dnia 16 września 2009 r. […] oddalił
odwołanie uznając, że Prezes Urzędu prawidłowo zakwalifikował zachowanie powo-
da opisane w pkt I decyzji jako naruszające zbiorowe interesy konsumentów. W oce-
nie Sądu Okręgowego stosowany przez powoda wzorzec nie określa warunków od-
płatności za studia w zakresie opłat pobieranych na podstawie art. 99 ust. 1 ustawy i
§ 20 rozporządzenia. Cywilnoprawny charakter stosunku prawnego łączącego stu-
denta z uczelnią zakłada prawo studenta do pełnej informacji o warunkach zawiera-
nego kontraktu, w tym odpłatności za studia. Posługiwanie się zatem wzorcem, który
nie zawiera stosownych informacji, narusza słuszne interesy konsumentów i jest
sprzeczne z mającą konotacje unijne i konstytucyjne zasadą szczególnej ochrony
konsumenta jako słabszej strony stosunku prawnego łączącego go z przedsiębiorcą.
Zdaniem Sądu Okręgowego pojęcie odpłatności za studia obejmuje także opłaty, o
których mowa w art. 99 ust. 1 ustawy oraz § 20 rozporządzenia, ponieważ ustawa
posługuje się szerokim pojęciem „warunków odpłatności za studia”, przy czym zna-
czenie pojęciowe odpłatności nie jest tożsame z pojęciem „opłaty za świadczone
usługi edukacyjne”. Usługi edukacyjne są elementem składowym studiów. Z kolei
opłaty za wydawanie różnych dokumentów, chociaż nie stanowią usług edukacyj-
nych, z całą pewnością mieszczą się w zakresie znaczeniowym pojęcia studiów. Do
wykonania usługi jaką są studia konieczne jest wydanie indeksu lub dyplomu. Dla-
3
tego opłaty z tego tytułu stanowią według Sądu Okręgowego odpłatność za studia w
rozumieniu art. 160 ust. 3 ustawy.
Powód zaskarżył wyrok Sądu Okręgowego apelacją w całości. W zakresie
dotyczącym problematyki odpłatności za studia zarzucił zaskarżonemu wyrokowi na-
ruszenie art. 160 ust. 3 w związku z art. 99 ust. 1 ustawy.
Sąd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 29 lipca 2010 r. […] uwzględnił
apelację powoda. W zakresie dotyczącym postępowania kasacyjnego Sąd Apelacyj-
ny zmienił zaskarżony wyrok w pkt I w ten sposób, że zmienił zaskarżoną decyzję
Prezesa Urzędu w pkt I, uznając, że stosowanie przez powoda wzorca umowy
„Umowa o warunkach odpłatności za studia” w zakresie w jakim nie określa opłat
pobieranych na podstawie art. 99 ust. 1 Prawa o szkolnictwie wyższym za powtarza-
nie zajęć, semestru lub roku z powodu niezadowalających wyników w nauce, za za-
jęcia nieobjęte planem studiów oraz opłat pobieranych na podstawie § 20 rozporzą-
dzenia nie stanowi praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów w rozumie-
niu art. 24 ust. 1 ustawy. Ponadto zmienił decyzję Prezesa Urzędu w pkt IV w ten
sposób, że odstąpił od nałożenia na powoda kary pieniężnej.
Zdaniem Sądu drugiej instancji pojęcie studiów jest oczywiście węższe od po-
jęcia usługi edukacyjnej. Z art. 99 ust. 1 ustawy wynika, że kształcenie studentów na
studiach niestacjonarnych jest jedną spośród wielu świadczonych przez uczelnie pu-
bliczne usług edukacyjnych. W konsekwencji zawierając umowę, o której mowa w
art. 160 ust. 3 ustawy, powód nie jest obowiązany objąć jej zakresem wszystkich od-
płatnych usług edukacyjnych wymienionych w art. 99 ust. 1 pkt 1-5, w szczególności
usług związanych z prowadzeniem zajęć nieobjętych planem studiów lub powtarza-
niem zajęć z powodu niezadowalających wyników w nauce, a jedynie usługi związa-
ne z kształceniem studentów na studiach niestacjonarnych, ponieważ tych usług
edukacyjnych dotyczy wzorzec zakwestionowany przez Prezesa Urzędu . Z brzmie-
nia art. 99 ust. 1 ustawy nie wynika zaś, by możliwe było pobieranie od studentów
studiów niestacjonarnych oddzielnej opłaty za powtarzanie określonych zajęć z po-
wodu niezadowalających wyników w nauce, ponieważ przepis art. 99 ust. 1 pkt 2
expressis verbis przewiduje taką możliwość jedynie w stosunku do studiów stacjo-
narnych. Na tej podstawie Sąd odwoławczy przyjął, że skoro zakwestionowany przez
Prezesa Urzędu wzorzec umowy znajduje zastosowanie wyłącznie w odniesieniu do
studiów niestacjonarnych, nie ma potrzeby odrębnej regulacji warunków odpłatności
4
w tym zakresie i zachowanie powoda było zgodne z art. 160 ust. 3 w związku z art.
99 ust. 1 ustawy.
Według Sądu Apelacyjnego przyjęta w art. 2 ust. 2 pkt 1 w związku z ust. 1 pkt
5 ustawy definicja pojęcia „studia” wyklucza również możliwość uznania, że określa-
jąc warunki odpłatności za studia niestacjonarne w stosowanym wzorcu umowy po-
wód powinien także doprecyzować wysokość opłat pobieranych na podstawie § 20
rozporządzenia. Warunki wnoszenia tych opłat nie wymagają odrębnej regulacji
umownej ponieważ unormowane są rozporządzeniem, a ponadto nie mogą być one
zaliczone do opłat za studia, ani do opłat za usługi edukacyjne. Jak bowiem wynika z
art. 98 ust. 1 pkt 3 i 5 ustawy, jednorazowe opłaty za wydanie dyplomu, świadectwa
oraz innego dokumentu związanego z tokiem studiów (pkt 5) nie należą do opłat za
usługi edukacyjne, do których wlicza się opłaty za kształcenie na studiach (pkt 3).
Opłaty te stanowią odrębne przychody uczelni publicznej i nie są objęte dyspozycją
art. 160 ust. 3 ustawy.
Prezes Urzędu zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego skargą kasacyjną w czę-
ści, to jest w zakresie 1) pkt I.1.1. zmieniającego decyzję Prezesa Urzędu w pkt I w
ten sposób, że uznaje się, iż stosowanie przez powoda wzorca umownego „Umowa o
warunkach odpłatności za studia” w zakresie, w jakim nie określa opłat pobieranych
na podstawie art. 99 ust. 1 ustawy za powtarzanie zajęć, semestru lub roku z powodu
niezadowalających wyników w nauce, za zajęcia nieobjęte planem studiów oraz opłat
pobieranych na podstawie § 20 rozporządzenia za wydanie legitymacji studenckiej i
jej duplikatu, indeksu i jego duplikatu, dyplomu ukończenia studiów, jego duplikatu
oraz dodatkowego odpisu dyplomu w tłumaczeniu na język obcy nie stanowi praktyki
naruszającej zbiorowe interesy konsumentów określonej w art. 24 ust. 2 ustawy o
ochronie konkurencji i konsumentów; 2) pkt I.1.3. zmieniającego decyzję Prezesa
Urzędu w pkt IV w ten sposób, że odstępuje się od nałożenia na powoda kary pie-
niężnej; 3) pkt I.2. zasadzającego od Prezesa Urzędu na rzecz powoda kwotę 1.360
zł tytułem zwrotu kosztów postępowania w I instancji oraz 4) pkt II zasądzającego od
Prezesa Urzędu na rzecz powoda kwotę 1.000 zł tytułem zwrotu kosztów postępo-
wania apelacyjnego.
Zaskarżonemu wyrokowi Prezes Urzędu zarzuca naruszenie: 1) art. 2 ust. 1
pkt 5 w związku z art. 99 ust. 1 w związku z art. 160 ust. 3 ustawy, poprzez błędną
wykładnię i przyjęcie, że pojęcie „studia” zawiera się w pojęciu „usługa edukacyjna” a
w konsekwencji błędne przyjęcie, że powód był obowiązany do objęcia zakresem
5
umowy o warunkach odpłatności za studia jedynie wskazanych w art. 99 ust. 1 pkt 1
ustawy usług kształcenia studentów na studiach niestacjonarnych; 2) art. 99 ust. 1
pkt 1 w związku z art. 99 ust. 1 pkt 2 ustawy, poprzez błędną wykładnię i przyjęcie,
że uczelnia publiczna za świadczone usługi edukacyjne związane z kształceniem
studentów na studiach niestacjonarnych pobiera tylko jedną opłatę i nie jest upraw-
niona do pobierania odrębnych opłat za powtarzania zajęć, semestru lub roku z po-
wodu niezadowalających wyników w nauce oraz za zajęcia nieobjęte planem stu-
diów, mimo iż z brzmienia art. 99 ust. 1 pkt 1 ustawy wynika, że uczelnia publiczna
może pobierać opłaty za świadczone usługi edukacyjne związane z kształceniem
studentów na studiach niestacjonarnych, co oznacza, że uczelnia może również po-
bierać odrębne opłaty za wszelkie usługi edukacyjne związane z kształceniem stu-
dentów na studiach niestacjonarnych, w tym również opłaty za powtarzanie określo-
nych zajęć z powodu niezadowalających wyników w nauce oraz za zajęcia nieobjęte
planem studiów; 3) art. 160 ust. 3 ustawy w związku z § 20 rozporządzenia, poprzez
błędną wykładnię i przyjęcie, że wysokość opłat za wydanie legitymacji studenckiej i
jej duplikatu, indeksu i jego duplikaty, dyplomu ukończenia studiów, jego duplikatu
oraz dodatkowego odpisu dyplomu w tłumaczeniu na język obcy jest wystarczająco
uregulowana w rozporządzeniu i nie wymaga doprecyzowania w umowie między
uczelnią a studentem, podczas gdy przepis ten określa jedynie maksymalną wyso-
kość opłat za wydanie wyżej wymienionych dokumentów; 4) art. 2 ust. 1 pkt 5 w
związku z art. 99 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 98 ust. 1 pkt 3 i 5 w związku z art. 160
ust. 3 ustawy, poprzez błędną wykładnię i przyjęcie, że pojęcie „studia” zawiera się w
pojęciu „usługa edukacyjna”, a w konsekwencji błędne przyjęcie, iż jednorazowe
opłaty za wydanie dokumentów związanych z tokiem studiów nie stanowią opłat za
usługi edukacyjne i nie wymagają określenia w umowie o warunkach odpłatności za
studia.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Skarga kasacyjna Prezesa Urzędu jest częściowo zasadna. Zaskarżony wyrok
opiera się na głównym założeniu, zgodnie z którym pojęcie „studiów” w rozumieniu
ustawy ma węższy zakres od pojęcia „usługa edukacyjna”. W konsekwencji do wy-
pełnienia dyspozycji art. 160 ust. 3 ustawy nie jest konieczne, by w umowie określa-
jącej warunki odpłatności za studia niestacjonarne powód zobowiązany był określić
6
wszystkie odpłatne usługi edukacyjne wymienione w art. 99 ust. 1 ustawy. Zdaniem
Sądu Najwyższego powyższe założenie interpretacyjne jest wadliwe, nie znajduje
oparcia ani w treści, ani w systematyce przepisów ustawy. Przedmiotem sporu w
sprawie jest to, czy powód wywiązał się z ciążącego na nim na mocy art. 160 ust. 3
ustawy obowiązku określenia w umowie, zawieranej ze studentami studiów niesta-
cjonarnych, warunków odpłatności za te studia. Sąd Apelacyjny trafnie zauważa, że
ustawa posługując się pojęciem „studiów” nie nadaje temu sformułowaniu konkretne-
go znaczenia, ponieważ za takowe uważa różne formy kształcenia prowadzone
przez legitymowany do tego podmiot (studia stacjonarne, studia niestacjonarne, stu-
dia doktoranckie, studia podyplomowe). Skoro zatem przepis art. 160 ust. 3 ustawy
nakazuje uczelniom określić w umowie zawieranej ze studentem warunki odpłatności
za „studia”, to przepis ten należy interpretować w taki sposób, że umowa powinna
precyzować za jakie świadczenia ze strony uczelni, w jakich okolicznościach i w ja-
kiej wysokości student będzie zobowiązany ponosić opłaty. O tym za jakie świadcze-
nia opłaty będą pobierane decyduje zasadniczo rodzaj studiów. Jest to konsekwen-
cją konstytucyjnych i ustawowych ograniczeń odpłatności za niektóre usługi eduka-
cyjne. Określenie katalogu świadczeń podlegających opłatom, wysokości tych opłat
oraz zasad ich uiszczania należy do uczelni. Podejmując stosowne rozstrzygnięcia w
tej kwestii organy uczelni publicznej zobowiązane są respektować wymogi wynika-
jące z przepisów ustawy.
W tym kontekście należy interpretować przepis art. 99 ust. 1 ustawy, zawarty
w jej rozdziale 4 Mienie i finanse uczelni. Przepis ten wymienia w ust. 1 usługi eduka-
cyjne za jakie uczelnie publiczne mogą pobierać opłaty od studentów, w ust. 2 precy-
zuje zasady ustalania wysokości opłat za usługi, o których mowa w ust. 1, a w ust. 3
wskazuje organ uprawniony do określenia szczegółowych zasad pobierania tych
opłat. Z przepisu tego nie wynika jednak, za jakie konkretnie świadczenia na rzecz
studentów, udzielane w ramach poszczególnych form studiów, uczelnia publiczna
pobiera opłaty, ani na jakich zasadach opłaty te mają być uiszczane przez zaintere-
sowanych. Nie można zatem przepisu art. 99 ust. 1 pkt 1-5 ustawy traktować, jak
trafnie zaznacza Sąd Apelacyjny, jako wykazu usług edukacyjnych, który musi zostać
w całości lub części powielony w umowie, o której mowa w art. 160 ust. 3 ustawy.
Jednakże dokonana przez Sąd drugiej instancji wykładnia art. 99 ust. 1 ustawy oka-
zała się wadliwa, w zakresie w jakim w zaskarżonym wyroku przyjęto, że uczelnia
publiczna nie może pobierać od studentów studiów niestacjonarnych oddzielnej
7
opłaty za powtarzanie określonych zajęć z powodu niezadowalających wyników w
nauce, ponieważ przepis art. 99 ust. 1 pkt 2 ustawy przewiduje możliwość pobierania
takiej opłaty wyłącznie na studiach stacjonarnych. Z przepisu art. 99 ust. 1 pkt 1 wy-
nika bowiem jednoznacznie, że w przypadku studiów niestacjonarnych - których do-
tyczy niniejsza sprawa - uczelnia publiczna może pobierać opłaty za wszystkie usługi
edukacyjne, jakie świadczy na rzecz słuchacza takich studiów. Wyartykułowaną jed-
noznacznie w treści tego przepisu zasadą dla studiów niestacjonarnych jest zatem
odpłatność za wszystkie świadczenia ze strony uczelni. Natomiast w przypadku stu-
diów stacjonarnych zasadą, wynikającą z Konstytucji RP, jest ich nieodpłatny cha-
rakter. Oznacza to, że opłaty mogą być wprowadzane tylko za niektóre usługi eduka-
cyjne świadczone przez uczelnie publiczne. Stąd konieczność wyraźnego upoważ-
nienia uczelni publicznych do pobierania opłat za powtarzanie zajęć w art. 99 ust. 1
pkt 2 ustawy. Brzmienie tego przepisu nie upoważnia jednak do przyjmowania zało-
żenia interpretacyjnego, na którym opiera się argumentacja Sądu drugiej instancji,
zgodnie z którym wyliczenie w art. 99 ust. 1 pkt 2 ustawy opłat za powtarzanie zajęć
przez studentów stacjonarnych, przy pominięciu studentów studiów niestacjonarnych,
oznacza że niedopuszczalne jest pobieranie takich opłat od tej ostatniej grupy stu-
dentów. Założenie to jest błędne, ponieważ przepis art. 99 ust. 1 pkt ustawy, adreso-
wany do uczelni publicznych organizujących studia niestacjonarne, jednoznacznie
rozstrzyga, że w przypadku tych studiów to uczelnia decyduje, za jakie świadczenia
będzie pobierała opłaty.
Zdaniem Sądu Najwyższego nieuprawnione jest również zestawianie zakresu
przedmiotowego pojęć „studia” oraz „usługa edukacyjna” na użytek rozstrzygnięcia
istoty niniejszego postępowania. Kierując się ustawowym rozumieniem słowa „stu-
dia”, któremu nadano bardzo ogólne i abstrakcyjne znaczenie formy kształcenia
przez uczelnię, należy przyjąć że obejmuje ono zestaw usług edukacyjnych. Jednak-
że, nie wszystkie usługi edukacyjne świadczone przez uczelnie wchodzą w skład
studiów, tak jak nie wszystkie studia wymagają świadczenia zestawu takich samych
usług edukacyjnych. Wadliwość rozumowania Sądu Apelacyjnego w zakresie wza-
jemnych relacji między pojęciami „studiów” oraz „usług edukacyjnych” nie prowadzi
jednak do naruszenia art. 160 ust. 3 ustawy w związku z § 20 rozporządzenia oraz
art. 2 ust. 1 pkt 5 w związku z art. 99 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 98 ust. 1 pkt 3 i 5 w
związku z art. 160 ust. 3 ustawy. Przepis § 20 rozporządzenia przyznaje uczelni
prawo do pobierania opłat za wydanie określonych dokumentów. Dokumenty te nie-
8
wątpliwie są wydawane w związku z prowadzeniem studiów, zaś bez ich wydania nie
można świadczyć usług edukacyjnych składających się na studia. Przepis § 20 roz-
porządzenia został jednak sformułowany w taki sposób, że realizuje funkcję analo-
giczną do tej, jaką ma pełnić określenie zasad odpłatności za studia w umowie łączą-
cej studenta z uczelnią. Po pierwsze, opłaty za wydanie dokumentów, których doty-
czy § 20, nie mogą być wyższe od kosztów ich wytwarzania poniesionych przez
uczelnię (§ 20 ust. 2). Po drugie, nie mogą być wyższe od stawek maksymalnych
wymienionych w § 20 ust. 2 pkt 1-6 rozporządzenia. W tym zakresie nie jest przeko-
nujący wywód skarżącego, jakoby we wzorcu umowy należało precyzować przed-
miotowe opłaty. W szczególności należy zwrócić uwagę, że określenie w umowie
zawieranej na progu studiów opłat za wydanie dokumentów, których potrzeba wyda-
nia aktualizuje się w późniejszym okresie (np. dyplomu ukończenia uczelni) może
nasuwać wątpliwości ze względu na zasadę dostosowania opłaty do „wysokości
zgodnej z poniesionymi kosztami ich wykonania”. W tych okolicznościach zawarte w
stosowanym przez powódkę wzorcu odesłanie do opłat przewidzianych w innych
przepisach prawa, w zakresie w jakim odnosi się do opłat wymienionych w § 20 ust.
2 pkt 1-6 rozporządzenia, należy uznać za wystarczające do zapewnienia ochrony
interesów konsumenta-studenta. Brak szczegółowego określenia wysokości przed-
miotowych opłat w umowie o warunkach odpłatności za studia nie narusza w konse-
kwencji dyspozycji art. 160 ust. 3 ustawy.
Zaskarżona skargą kasacyjną Prezesa Urzędu zmiana przez Sąd Apelacyjny
decyzji organu ochrony konsumentów, polegająca na odstąpieniu od nałożenia kary
pieniężnej, była konsekwencją założenia o braku bezprawności zachowania powoda.
Uznanie za zasadne zarzutów naruszenia części z powołanych w skardze przepisów
prawa materialnego uzasadnia zatem uchylenie zaskarżonego wyroku także w pkt
I.1.3.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy uznając, że rozpatrywana
skarga kasacyjna ma częściowo uzasadnione podstawy orzekł jak w sentencji na
podstawie art. 39815
k.p.c. i art. 39814
k.p.c.
========================================