Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 596/10
POSTANOWIENIE
Dnia 24 sierpnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
SSN Anna Kozłowska
w sprawie z wniosku Barbary M., Arkadiusza M., Jacka M. i Radosława
M.
przy uczestnictwie Gminy O., Mariusza S., Danuty N., Alicji S. i Włodzimierza S.
o rozgraniczenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 sierpnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni Barbary M.
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 14 czerwca 2010 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 23 lutego 2010 r. Sąd Rejonowy – który rozpoznał
sprawę ponownie z powodu uchylenia przez Sąd Okręgowy postanowienia Sądu
Rejonowego z dnia z dnia 3 lipca 2008 r., po uwzględnieniu skargi kasacyjnej
wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Okręgowego z dnia 28 października 2008
r. – dokonał rozgraniczenia położonych w O. przy ul. E. działki nr 119, stanowiącej
współwłasność wnioskodawców, i działki nr 193, będącej we współużytkowaniu
wieczystym uczestników postępowania, według stanu prawnego.
Sąd ustalił, że w wyniku dokonanego w 1974 r. podziału geodezyjnego
należącej do Skarbu Państwa działki nr 10, położonej w O. przy ul. E., powstały
m.in. dwie sąsiadujące ze sobą działki: nr 10/121, o powierzchni 344 m2
, położona
przy ul. E. 119, oraz nr 10/122, o powierzchni 375 m2
, położona przy ul. E. 117.
Granica między nimi przebiegała wzdłuż linii oznaczonej kolorem żółtym na szkicu
stanowiącym załącznik nr 5 do opinii biegłego geodety Waldemara O.
Postanowieniem z dnia 16 sierpnia 1974 r. została założona księga
wieczysta nr [...] dla nieruchomości położonej w O. przy ul. E., składającej z 42
działek, w tym wymienionych działek nr 10/121 i nr 10/122. W dniu 8 listopada 1974
r. w przytoczonej księdze wieczystej zostało wpisane jako użytkownik wieczysty
Spółdzielcze Zrzeszenie Budowy Domów Jednorodzinnych „W.” w O.
Józef M. i Mariusz S. byli członkami „W.”. Mariusz S. przekazał prawo do
budynku rodzicom – Janinie S. i Marianowi S. W 1974 r. „W.” ustanowiła prawo
spółdzielcze do działki nr 10/121 i budynku na rzecz Józefa M. oraz prawo
spółdzielcze do działki nr 10/122 i budynku na rzecz Mariana S. Granica między
wymienionymi działkami przebiegała wzdłuż żółtej linii, wyznaczonej między
punktami 543-544-71-606 na szkicu znajdującym się na k. 177 akt sprawy.
Przy budowie domu bliźniaczego na rozgraniczanych działkach została
przekroczona między nimi granica w ten sposób, że budynek wznoszony na działce
nr 10/122 został częściowo postawiony na działce nr 10/121. Na przełomie roku
1979 i 1980 Janina S. i Marian S. postawili płot po obu stronach budynku. Na
początku lat 80. ubiegłego wieku na wniosek Józefa M. toczyło się przed Społeczną
Komisją Pojednawczą w O. postępowanie w sprawie granicy między działkami nr
10/121 i nr 10/122, zakończone podpisaniem protokołu. Strony zaakceptowały
przebieg istniejącego ogrodzenia, z wyjątkiem przedostatniego słupka, który Marian
3
S. zobowiązał się usunąć, a Józef M. – postawić drugą połowę ogrodzenia. W
połowie lat 90. ubiegłego wieku Józef M. i Barbara M. postawili od strony działki
10/121 – obok istniejącego płotu – drugi płot przebiegający wzdłuż linii oznaczonej
kolorem niebieskim na szkicu sytuacyjnym, stanowiącym załącznik do opinii
biegłego Waldemara O.
Umową z dnia 28 listopada 1989 r. „W.” przeniosła na rzecz Józefa i Barbary
małż. M. prawo użytkowania działki nr 10/121, o powierzchni 344 m2
i własność
wzniesionego na niej budynku. W dniu 15 grudnia 1989 r. dokonano w założonej
dla tej nieruchomości księdze wieczystej nr [...] odpowiednich wpisów. Również
umową z dnia 28 listopada 1989 r. „W.” przeniosła na rzecz Janiny i Mariana małż.
S. prawo użytkowania wieczystego działki nr 10/122, o powierzchni 375 m2
i
własność wybudowanego na niej domu. W dniu 18 grudnia 1992 r. dokonano w
założonej dla tej nieruchomości księdze wieczystej nr [...] odpowiednich wpisów.
Podstawą wpisów w księgach wieczystych były opisy i mapy sporządzone
w dniu 15 kwietnia 1988 r. przez Okręgowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-
Kartograficzne w O. W wymienionych dokumentach zostały ujawnione pierwotne
granice działek, nie ujawniono w nich przekroczenia granicy między działkami przy
budowie domu na działce nr 10/122.
W 1993 r. w ewidencji gruntów ujawniono powierzchnie rozgraniczanych
działek, ustalone na podstawie pomiarów dokonanych według istniejących granic
w terenie. Ustalona w ten sposób powierzchnia działki nr 10/121 wynosiła 355 m2
,
a działki nr 10/122 – 341 m2
. Jednocześnie dokonano zmiany numerów działek.
Działka nr 10/121 otrzymała nr 192, działka nr 10/122 – nr 193.
Spadkobiercami zamarłego w dniu 20 sierpnia 2001 r. Józefa M. są jego
żona Barbara M. i synowie Jacek M., Arkadiusz M. i Radosław M. Decyzją Urzędu
Miasta z dnia 24 sierpnia 2005 r. orzeczono nabycie przez wnioskodawców
współwłasności działki nr 192. Spadkobiercami zmarłej w dniu 22 stycznia 1990 r.
Janiny S. są mąż Marian S. i synowie Mariusz S. i Włodzimierz S. Danuta N. nabyła
od Włodzimierza S. jego udział w prawie użytkowania wieczystego. Spadek po
zmarłym w dniu 18 marca 2002 r. Marianie S. nabyli jego syn Włodzimierz S. i
wnuczka Alicja S.
4
W dniu 1 czerwca 2006 r. zostało wszczęte przez Prezydenta Miasta z
urzędu postępowanie o rozgraniczenie działek nr 192 i nr 193 r. Protokołu
przebiegu granic nie podpisali wnioskodawcy.
Sąd Rejonowy uznał, że różnica między ustalonym przez biegłego
Waldemara O. przebiegiem granicy między działkami nr 192 i 193, oznaczonej na
szkicu stanowiącym załącznik nr 5 do opinii kolorem czerwonym, a wyznaczoną
geodezyjnie granicą między tymi działkami, oznaczoną na wspomnianym szkicu
kolorem żółtym, jest konsekwencją przekroczenia granicy między działkami przy
budowie domu bliźniaczego na rozgraniczanych działkach. Na skutek tego
przekroczenia granicy we władaniu uczestników postępowania znalazł się
określony przez biegłego przygraniczny pas gruntu należący do działki nr 192.
Zdaniem Sądu, władanie tym pasem gruntu miało charakter trwającego od końca
stycznia 1980 r. posiadania samoistnego w złej wierze. Są zatem podstawy do
stwierdzenia, że uczestnicy postępowania nabyli – jak trafnie podnieśli – prawo
własności wspomnianego przygranicznego pasa gruntu w drodze zasiedzenia
z końcem stycznia 2010 r. Uwzględniając zmianę stanu prawnego spowodowaną
zasiedzeniem przygranicznego pasa gruntu, Sąd Rejonowy uznał, że należy
rozgraniczyć działki według stanu prawnego i ustalić przebieg granicy między nimi
według linii oznaczonej kolorem czerwonym na szkicu stanowiącym załącznik nr
5 do opinii biegłego Waldemara O.
Zaskarżonym wyrokiem, Sąd Okręgowy oddalił apelację wnioskodawczyni
Barbary M. Uznał, że postanowienie Sądu Rejonowego jest prawidłowe, ale z
innych przyczyn niż wskazane w jego uzasadnieniu. Zdaniem Sądu odwoławczego,
ujawnione w ewidencji gruntowej granice działek podlegających rozgraniczeniu nie
mogą stanowić podstawy do ustalenia przebiegu granicy między działkami według
stanu prawnego. Wynikająca z niej różnica powierzchni działki nr 193, wynosząca
ponad 30 m2
, nie może być uznana za korektę wcześniej dokonanych pomiarów.
Wątpliwości co do przebiegu granicy nie mogą też być usunięte przez odszukanie
znaków granicznych z powodu zasypania części piwnic podczas budowy domu. W
tej sytuacji Sąd dokonał rozgraniczenia według ostatniego stanu spokojnego
posiadania. Jednocześnie uznał, że zbędne jest rozpatrywanie zarzutu
5
apelacyjnego kwestionującego prawidłowość stwierdzenia nabycia własności
przygranicznego pasa gruntu przez zasiedzenie.
W skardze kasacyjnej, opartej na pierwszej podstawie, pełnomocnik
wnioskodawczyni zarzucił naruszenie art. 153 k.c. przez niewłaściwe jego
zastosowanie i wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia i rozgraniczenie
działek zgodnie z wnioskiem albo o uchylenie postanowienia i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 153 k.c. rozgraniczenie nieruchomości następuje na
podstawie przewidzianych w tym przepisie kryteriów w postaci stanu prawnego,
ostatniego spokojnego stanu posiadania i wszystkich okoliczności. W doktrynie
i judykaturze przyjmuje się zgodnie, że wymienione kryteria rozgraniczenia
nieruchomości maja zastosowanie w takiej kolejności, w jakiej zostały wymienione
w art. 153 k.c., tzn. kryterium następne bierze się pod rozwagę wtedy, gdy
poprzedzające nie daje dostatecznych podstaw do wyznaczenia granicy
(postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 września 1981 r., III CRN 171/81,
OSNC 1982, nr 4, poz. 153). W stanowiącym podsumowanie wypowiadanych na
ten temat poglądów postanowieniu z 10 lipca 1980 r., III CRN 103/80 (niepubl.) Sąd
Najwyższy stwierdził, że waga kolejnych przewidzianych w art. 153 k.c. kryteriów i
ich wzajemne wyłączanie się wyklucza stanowisko, żeby przy rozgraniczaniu
według stanu prawnego, wbrew temu stanowi, posiadanie czy wszelkie okoliczności
mogły uzasadniać korekturę przebiegu granic. Także z punktu widzenia zasady
samodzielnego rozstrzygania przez sąd o przesłankach swego orzeczenia, nie jest
dopuszczalne inne ustalenie granic od ustalenia, które wynika ze stanu prawnego.
Wzmianka w art. 153 k.c. o ugodzie pozostaje bez wpływu na kolejność kryteriów
rozgraniczenia przewidzianych w tym przepisie. Interes samych uczestników
postępowania, ich stanowisko w toku postępowania, jeżeli nie znalazło wyrazu w
oświadczeniach złożonych w wymaganej formie, nie wystarcza do odstąpienia od
rozgraniczenia według stanu prawnego. Nie ma też wątpliwości, że przez stan
prawny, według którego przede wszystkim ustala się granice między
nieruchomościami rozumie się także zasiedzenie przygranicznych pasów ziemi
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 1967 r., III CR 424/66,
6
OSNC 1967, nr 11, poz. 206). W orzecznictwie Sąd Najwyższego zostało również
wyjaśnione, że okoliczność, iż stan prawny nieruchomości jest wątpliwy nie
uzasadnia jeszcze dokonania rozgraniczenia nieruchomości według kryterium
ostatniego spokojnego stanu posiadania, albowiem sama wspomniana wątpliwość
nie wystarczy do stwierdzenia, że stanu prawnego nie można ustalić (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 maja 1974 r., III CRN 81/74, OSNCP
1975, nr 4, poz. 65).
Sąd pierwszej instancji ustalił sporną granicy między nieruchomościami –
co jednoznacznie wynika z akt sprawy – według stanu prawnego, uwzględniającego
zasiedzenie przez uczestników postępowania przygranicznego pasa ziemi.
Tymczasem Sąd odwoławczy rozgraniczył nieruchomości, nie rozpoznając zarzutu
apelacyjnego wnioskodawczyni, że stwierdzenie zasiedzenia spornego pasa ziemi
nastąpiło z naruszenie art. 172 § 2 w związku z art. 336 k.c., na podstawie
kryterium ostatniego spokojnego posiadania. Mając na względzie wagę
przewidzianych w art. 153 k.c. kryteriów rozgraniczenia i ich wzajemne wyłączanie
się, nie można odmówić racji skarżącej, że zaskarżone postanowienie zostało
wydane z naruszeniem art. 153 k.c., albowiem Sąd drugiej instancji zastosował
kolejne z przewidzianych w tym przepisie kryteriów rozgraniczenia bez wyjaśnienia
poprzedzającego je. Nie ulega bowiem wątpliwości, że w sytuacji, w której
w rozumieniu art. 153 k.c. stan prawny obejmuje także stan powstały na skutek
zasiedzenia przygranicznego pasa ziemi, wyłączenie pierwszego z kryteriów
rozgraniczenia wymagało przesądzenia spornej w sprawie kwestii, czy doszło do
zasiedzenia przygranicznego pasa ziemi.
Jednakże w okolicznościach sprawy stwierdzenie, że nie doszło do
zasiedzenia spornego przygranicznego pasa ziemi nie oznaczałoby automatycznie,
iż zachodzą podstawy do zastosowania kryterium rozgraniczenia nieruchomości
według ostatniego spokojnego posiadania. Rozważenia wymagałaby bowiem
możliwość ustalenia granicy między nieruchomościami zgodnie z żądaniem
wnioskodawczyni. Wskazując na uniemożliwiającą uwzględnienie tego żądania
przeszkodę w postaci spowodowanych brakiem znaków granicznych wątpliwości co
do przebiegu granicy, Sąd pominął, że nie tylko wspomniane znaki stanowią
podstawę do ustalenia przebiegu granicy. Zgodnie bowiem z art. 31 ust. 2 ustawy
7
z dnia 17 maja 1989 r. – Prawo geodezyjne i kartograficzne (Dz. U. Nr 30, poz. 163
ze zm.; dalej: „Pr.g.k.”) przy ustalaniu przebiegu granic bierze się pod uwagę –
poza znakami, śladami granicznymi – także mapy i inne dokumenty oraz punkty
osnowy geodezyjnej. Ponadto przytoczony przepis nie wyczerpuje wszystkich
dowodów. W postępowaniu sądowym można posłużyć się również – jak wyjaśniono
w orzecznictwie – innymi przewidzianymi w Kodeksie postępowania cywilnego
dowodami, np. opinią biegłego czy dowodami osobowymi (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 28 marca 2000 r., II CKN 912/98, niepubl.). Uszło też uwagi
Sądu odwoławczego, że opierając się na opinii biegłego, Sąd pierwszej instancji
stwierdził, iż oznaczony w złączniku nr 5 do opinii znak graniczny oznaczony
punktem 606, stanowiący jeden ze znaków wytyczających pierwotną granicę
między nieruchomościami, został wznowiony w 2005 r. i zatwierdzony decyzją
Urzędu Miasta z dnia 23 listopada 2005 r., Nr [...]. Nie wiadomo również dlaczego
Sąd drugiej instancji zdeprecjonował – rozważając możliwość rozgraniczenia
nieruchomości według stanu prawnego – dokumenty dotyczące przebiegu granic,
zwłaszcza zgromadzone w księgach wieczystych nieruchomości. Sama różnica w
powierzchni działki nr 193 przed i po modernizacji nie stanowi – jak trafnie zarzuciła
skarżąca – wystarczającej podstawy do wyłączenia kryterium rozgraniczenia w
postaci stanu prawnego.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji
postanowienia (art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
i art.
391 § 1 k.p.c.).