Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 159/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 września 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Jan Górowski (sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z powództwa Małgorzaty Z. i Marii K.
przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Prezydenta Miasta
K. i Spółdzielni Mieszkaniowej "Z. " w K.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 8 września 2011 r.,
skargi kasacyjnej powódek od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 3 grudnia 2008 r.,
oddala skargę kasacyjną i odstępuje od obciążenia powódek
kosztami postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powódki Małgorzata Z. i Maria K. w pozwie przeciwko Skarbowi Państwa -
Prezydentowi Miasta K. i Spółdzielni Mieszkaniowej Z. domagały się uzgodnienia
treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym przez wpisanie w dziale
drugim KW [...] prawa własności na swoją rzecz w miejsce dotychczas wpisanego
Skarbu Państwa. Wniosły też o wykreślenie z tej księgi wieczystej prawa
wieczystego użytkowania wpisanego na rzecz Spółdzielni Z.
W uzasadnieniu podniosły, że są spadkobierczyniami Edmunda R.,
właściciela nieruchomości wchodzących w skład tzw. „Majątku C.”, który został
bezprawnie przejęty na cele reformy rolnej, choć ze względów obszarowych nie
podpadał pod dekret o przeprowadzeniu reformy rolnej, co zostało potwierdzone
decyzją Wojewody M. z dnia 13.08.2004 r.
Pozwany - Skarb Państwa wniósł o oddalenie powództwa, zarzucając brak
weryfikacji zaświadczenia Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego z dnia 21.11.1946 r.,
które było tytułem wpisania własności na rzecz Skarbu Państwa. Ponadto podniósł,
że nabył on własność przedmiotowej nieruchomości na podstawie art. 9 ust. 1
ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych
oraz uporządkowaniu niektórych spraw związanych z przeprowadzeniem reformy
rolnej i osadnictwa rolnego (t.j. Dz.U. z 1989 r. Nr 58, poz. 348).
Strona pozwana Spółdzielnia Mieszkaniowa Z. wniosła o oddalenie
powództwa zarzucając, że zaświadczenie z dnia 21.11.1946 r. Wojewódzkiego
Urzędu Ziemskiego nie zostało dotąd uchylone i funkcjonuje nadal w obrocie
prawnym. Podniosła też, że nabyła prawo użytkowania wieczystego spornych
nieruchomości w oparciu o rękojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych, skoro
nabyła to prawo od Akademii Rolniczej w K., a prawo to było ujawnione w księdze
wieczystej.
Wyrokiem z dnia 29 kwietnia 2008 r. Sąd Rejonowy w K. uwzględnił
powództwo w całości i zasądził od pozwanych na rzecz powódek koszty procesu.
Ustalił, że na podstawie zaświadczenia Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego w K. z
dnia 21 listopada 1946 r., w miejsce poprzedniego właściciela objętych Lwh 553 -
3
parcel katastralnych nr [...] wchodzących w skład „Majątku C." - Edmunda R., został
wpisany Skarb Państwa jako podmiot uprawniony z tytułu przejęcia na potrzeby
reformy rolnej tych nieruchomości na podstawie art. 2 ust. 1 lit. e Dekretu Polskiego
Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 roku o przeprowadzeniu
reformy rolnej (Dz. U. z 1945, Nr 3, poz. 13).
Majątek ziemski C., którego właścicielem był Edmund R., w dniu 1 września
1939 r. posiadał obszar 47,6216 ha powierzchni ogólnej, w tym 44,2804 ha użytków
rolnych. Spadek po Edmundzie R. odziedziczył w całości Zbigniew Z., po którym to
spadkobierczyniami są powódki Małgorzata Z. i Maria K. W księdze wieczystej nr
[...] jako właściciel nieruchomości w dziale II ujawniony jest Skarb Państwa,
natomiast jako użytkownik wieczysty wpisana jest Spółdzielnia Mieszkaniowa Z.
w K.
Już od 1947 r. poprzednik prawny powódek Zbigniew Z. czynił starania o
odzyskanie przedmiotowych nieruchomości powołując się na niespełnienie normy
obszarowej. Decyzją z dnia 24 marca 1986 r. nr G 8200 - 31/85 Kierownik Wydziału
Geodezji i Gospodarki Gruntami w K. przejął na własność Państwa w stanie
wolnym bez odszkodowania nieruchomości obejmujące „Majątek C." wskazując
jako jej podstawę art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o sprzedaży
państwowych nieruchomości rolnych oraz uporządkowaniu niektórych spraw
związanych z przeprowadzeniem reformy rolnej i osadnictwa rolnego. W dniu 13
maja 1996 r. decyzją Wojewody K. decyzja ta została uchylona. Wyrokiem z dnia 2
lipca 1997 r. Naczelny Sąd Administracyjny w W. Ośrodek Zamiejscowy w K.
oddalił skargę na decyzję z dnia 13 maja 1966 r. Wojewody M. nr GG IV -
6017/1/2/96/Ra.
W dniu 13 sierpnia 2003 r. została wydana decyzja Wojewody M. nr
RR.X.DS.7716/1-21/02 stwierdzająca, że działki objęte wykazem hipotecznym: Lwh
tab 553:,[...]; Lwh 364, oraz Lwh 377 nie podpadają pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e
Dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 roku
o przeprowadzeniu reformy rolnej. Została ona utrzymana w mocy ostateczną
i prawomocną decyzją Ministra Rozwoju Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 3 lutego
2004 r. nr GZrn-057-625-520/03.
4
Postanowieniem z dnia 22 grudnia 2004 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny
w W. umorzył postępowanie ze skargi Akademii Rolniczej w K. na decyzję Ministra
Rozwoju Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 3 lutego 2004 r. nr GZrn-057-625-520/03.
Wartość nieruchomości objętych żądaniem pozwu wynosi 2 075 500 zł (dwa miliony
siedemdziesiąt pięć tysięcy pięćset złotych).
Sąd pierwszej instancji ocenił, że Skarb Państwa nie nabył własności
przedmiotowej nieruchomości na podstawie dekretu o reformie rolnej.
Wpis w księdze wieczystej na podstawie zaświadczenia Urzędu Ziemskiego z dnia
21 listopada 1946 r. nie mógł wywołać żadnych skutków prawnych, albowiem
przejście własności nieruchomości objętych dekretem następowało z mocy prawa,
gdy spełnione były warunki przewidziane w dekrecie, a zaświadczenie stanowiło
jedynie podstawę wpisu. Skoro nieruchomość nie podpadała pod działanie dekretu
o reformie rolnej t o Skarb Państwa z mocy prawa nie nabył własności
nieruchomości, a dokonanie wpisu prawa własności w księdze wieczystej na jego
rzecz było pozbawione podstawy prawnej. Oceniając zaświadczenie
Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego powołał się Sąd na orzecznictwo Sądu
Najwyższego i sądów powszechnych stwierdzając, że zaświadczenie nie jest
uznawane za decyzję administracyjną i nie można było wymagać doprowadzenia
do jego wcześniejszego uchylenia jako przesłanki do rozstrzygnięcia w niniejszej
sprawie. Stwierdził ponadto, że Skarb Państwa nie nabył własności nieruchomości
na podstawie art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. bowiem decyzja
o przejęciu nieruchomości została uchylona.
Wyraził pogląd, że skutkiem wykreślenia wpisu prawa własności Skarbu
Państwa było wykreślenie ujawnionego wieczystego użytkownika, gdyż prawo
to nie może być ustanowione na nieruchomościach osób fizycznych choćby
nabywca działał w dobrej wierze, w zaufaniu do księgi wieczystej. Poddał przy tym
w wątpliwość dobrą wiarę nabywcy wieczystego użytkowania, skoro od lat
czterdziestych trwały starania właściciela nieruchomości o jej odzyskanie.
Wyrok ten zaskarżył apelacją Skarb Państwa, reprezentowany przez
Prezydenta Miasta K. zarzucając obrazę prawa materialnego i procesowego.
5
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 3 grudnia 2008 r. zmienił zaskarżony
wyrok i powództwo oddalił. Dodatkowo ustalił, że Spółdzielnia Mieszkaniowa Z.
nabyła prawo wieczystego użytkowania umowami z 1997 i 1998 r. od wpisanej -
jako wieczysty użytkownik - Akademii Rolniczej w K. W chwili zawierania tych
umów w księdze wieczystej brak było wpisów o roszczeniach następców prawnych
Edmunda R.
Wskazał, że nie jest uzasadniony zarzut niewyjaśnienia legitymacji czynnej,
gdyż Sąd Rejonowy ustalił, iż właścicielem nieruchomości był Edmund R., a jego
spadkobierczyniami są powódki, co wynika z postanowienia Sądu Powiatowego dla
m. K. z dnia 26.05.1955 r. oraz postanowień Sądu Rejonowego w K. z dnia
11.08.1986 r. i z dnia 15.12.1993 r., które są prawomocne. W całości podzielił
argumentację Sądu Rejonowego dotyczącą kwestii związanych z brakiem nabycia
własności przez Skarb Państwa na podstawie dekretu o reformie rolnej. Podzielił
także jego argumentację dotyczącą kwestii związanych ze stosowaniem ustawy z
dnia 12 maja 1958 r. Zgodził się również z poglądem, że nie doszło też do przejścia
własności na rzecz Skarbu Państwa w drodze tzw. przemilczenia.
Sąd Okręgowy uznał jednak, powództwo za nieuzasadnione ze względu na
istnienie prawa wieczystego użytkowania wpisanego w księdze wieczystej na rzecz
pozwanej Spółdzielni Z. Wyraził pogląd, że rękojmia wiarygodności ksiąg
wieczystych odnosi się także do użytkowania wieczystego. Skoro pozwana
spółdzielnia nabyła prawo wieczystego użytkowania od Akademii Rolniczej
wpisanej jako wieczysty użytkownik w księdze wieczystej, to w wyniku działania
rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych nabyła prawo użytkowania wieczystego
od osoby nieuprawnionej. Sam fakt, że art. 232 k.c. nie przewiduje możliwości
ustanowienia wieczystego użytkowania na gruncie niepaństwowym, nie może
wyłączać stosowania rękojmi. Skutkiem ochrony wieczystego użytkownika jest
zachowanie przez wieczystego użytkownika swego prawa, a także nabycie przez
Skarb Państwa własności nieruchomości oddanej w wieczyste użytkowanie.
Podkreślił, że z akt księgi wieczystej wynika brak jakichkolwiek wpisów,
które mogłyby świadczyć o wadliwym tytule Skarbu Państwa, czy też poprzedniego
wieczystego użytkownika. Wbrew stanowisku wyrażonemu przez Sąd Rejonowy
6
w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku poddającemu w wątpliwość dobrą wiarę
pozwanej Spółdzielni, doszedł do wniosku, że brak jest do tego podstaw.
Okoliczność, że właściciel (poprzednik prawny powódek) już od 1947 r. czynił
starania o odzyskanie nieruchomości nie powoduje, że pozwana Spółdzielnia
działała w złej wierze. Te działania właściciela nie znalazły bowiem żadnego
odzwierciedlenia w księdze wieczystej, gdzie brak na ten temat /w chwili nabycia
wieczystego użytkowania/ jakiegokolwiek śladu. Podkreślił, że z materiału
dowodowego zgromadzonego przez Sąd Rejonowy wynika, że starania właściciela
polegały na pismach do Rady Narodowej oraz Urzędu Wojewódzkiego i brak jest
dowodów na to, aby pozwana Spółdzielnia o tych działaniach wiedziała lub
z łatwością mogła się dowiedzieć. W tym stanie rzeczy przyjął, że w stosunku do
pozwanej Spółdzielni ma zastosowanie rękojmia wiary publicznej ksiąg
wieczystych. Skoro Spółdzielnia nabyła prawo użytkowania wieczystego, to
w konsekwencji własność nabył Skarb Państwa.
Powódki w skardze kasacyjnej, wniosły o uchylenie zaskarżonego wyroku
w całości oraz przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Skarga ta
została oparta na podstawie określonej w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. W ramach
zarzutu naruszenia prawa materialnego skarżące podniosły: naruszenie art. 5
u.k.w.i.h. i art. 232 § 1 k.p.c.; art. 232 § 1 k.p.c.; art. 10 u.k.w.i.h. oraz art. 21 w zw.
z art. 31 i art. 64 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz art. 1 Protokołu Nr 1 do
Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 20 marca
1952 r. w zw. z art. 5 i 6 u.k.w.i.h.
W sprawie Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 12 marca 2010 r.
przedstawił do rozstrzygnięcia składowi powiększonemu zagadnienie prawne:
„Czy rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych chroni nabywcę
użytkowania wieczystego w przypadkach wadliwego wpisu w księdze wieczystej
Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego jako właściciela
nieruchomości?”
W wyniku jego rozpoznania skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
w dniu 16 lutego 2011 r. podjął uchwałę:
7
Rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych chroni nabywcę użytkowania
wieczystego także w razie wadliwego wpisu w księdze wieczystej Skarbu Państwa
lub jednostki samorządu terytorialnego jako właściciela nieruchomości.
W uzasadnieniu wskazał, że z przepisów ustawy o księgach wieczystych
i hipotece wynika zasada ochrony osób trzecich działających w obrocie
prawnym w dobrej wierze oraz zasada bezpieczeństwa obrotu prawnego.
Uzyskują one w określonych warunkach prymat nad konstytucyjną zasadą ochrony
prawa własności (art. 21 i art. 64 Konstytucji). W wyroku Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 21 lipca 2004 r., SK 57/03 (OTK-A 2004, nr 7, poz. 69)
wyjaśniono, że konstytucyjna ochrona prawa własności, unormowana w art. 21 i art.
64 Konstytucji, nie przekreśla możliwości takiego ukształtowania mechanizmów
prawa prywatnego, które prowadzą do zapewnienia dalej idącej ochrony pewnym
interesom prawnym względem innych. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego,
ukształtowane de lege lata zasady prawa ksiąg wieczystych uwzględniają właśnie
prymat ochrony praw osób trzecich działających w dobrej wierze oraz
bezpieczeństwo obrotu prawnego, przy czym ujęcie takie nie pozostaje
w sprzeczności z konstytucyjną zasadą ochrony własności, ponieważ zapewniono
właścicielom odpowiednie rozwiązania prawne, które pozwalają zapobiec
powstaniu dla nich negatywnych skutków prawnych.
W uzasadnieniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 kwietnia
2009 r., SK 55/08 (OTK-A 2009, nr 4, poz. 50) stwierdzono, że przepisy
naruszające zasadę rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych stawiają pewne
ograniczenia prawa własności służące ochronie wolności i praw innych osób
działających w zaufaniu do treści księgi wieczystej. Przepisy te jednocześnie tworzą
element porządku publicznego, stanowiący aksjologiczną podstawę systemu ksiąg
wieczystych i stosownych kompetencji organów państwa w tym zakresie.
W uzasadnieniu tego wyroku przedstawiono i przeanalizowano mechanizmy
efektywnej ochrony właścicieli nieruchomości przed skutkami działania rękojmi
wiary publicznej ksiąg wieczystych.
W judykaturze Sądu Najwyższego sformułowano przekonywające argumenty
na rzecz stanowiska, że zasada wiarygodności ksiąg wieczystych (art. 5 u.k.w.i.h.)
8
obejmuje także prawo użytkowania wieczystego. Trafnie podkreślono, że zasada ta
nie powinna ustępować przed regułą wyrażoną w art. 232 k.c. Nieruchomość może
zmienić swój status prawny w określonym czasie, a wadliwe postępowanie Skarbu
Państwa prowadzące do zmiany tego statusu (w postaci przejęcia nieruchomości
m.in. w wyniku nacjonalizacji), nie może pozbawiać użytkownika wieczystego
ochrony prawnej nawet wobec właściciela gruntu. Użytkownika tego nie można
zatem traktować jedynie jako posiadacza cudzej nieruchomości bez tytułu
prawnego. Odrzucenie zastosowania zasady rękojmi wiary publicznej ksiąg
wieczystych wobec użytkowania wieczystego może budzić zastrzeżenia przede
wszystkim w świetle koncepcji ujmującej użytkowanie wieczyste jako konstrukcję
pośrednią między własnością a ograniczonymi prawami rzeczowymi, co uzasadnia
stosowanie do ochrony użytkowania wieczystego odpowiednio przepisów
o ochronie własności (por. np. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia
9 października 1989 r., III CRN 298/98, niepubl.). Do użytkowania wieczystego
stosuje się także odpowiednio przepisy o przeniesieniu własności nieruchomości
(art. 234, 237 k.c.), które umożliwiają nabycie prawa rzeczowego od osoby
nieuprawnionej, wpisanej do księgi wieczystej jako właściciel. Przepis art. 5
u.k.w.i.h. w określonym zakresie sankcjonuje pierwszeństwo stanu prawnego
ujawnionego w księdze wieczystej; nabywców prawa użytkowania wieczystego
chroni rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych także wówczas, gdy uznane
zostały za nieważne decyzje administracyjne (art. 156 k.p.a.), na podstawie których
Skarb Państwa nabył grunt od właściciela i oddał go nabywcom w użytkowanie
wieczyste (tak np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 1997 r., II CKU
64/96, niepubl.).
W piśmiennictwie również sformułowano istotne argumenty w obronie tezy
o aktualności zasady rękojmi publicznej wiary ksiąg wieczystych także
w odniesieniu do prawa użytkowania wieczystego. Przy przyjęciu potrzeby
zapewnienia takiej ochrony w sposób generalny, a nie jedynie ad casum,
dostrzeżono jednak konieczność rozstrzygnięcia kilku kwestii prawnych
o charakterze konstrukcyjnym w sposób dający się pogodzić z samą istotą rękojmi,
w tym m.in. kwestię odpowiedniego układu stosunków prawnorzeczowych jako
efektu działania rękojmi.
9
Utrwalone jest ogólne stanowisko, że zastosowanie rękojmi nie może
doprowadzić do nabycia prawa, które w ogóle ab initio nie mogłoby powstać
w określonym kształcie prawnym. Jeżeli zatem rękojmia zakłada jedynie ochronę
przed skutkami nabycia prawa od podmiotu nieuprawnionego, a nie chroni przed
skutkami sprzeczności czynności prawnych z ustawą (tak np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 24 stycznia 2002 r., III CKN 405/99, OSNC 2002, nr 11, poz.
142), to niemożliwe byłoby obciążenie gruntu innego niż określony w art. 232 k.c.
prawem użytkowania wieczystego. W związku z tym powstaje kwestia
odpowiedniego zharmonizowania reguły wyrażonej w art. 232 k.c. z ujęciem
skutków prawnych nabycia użytkowania wieczystego w wyniku działania rękojmi
określonej w art. 5 u.k.w.i.h.
Eksponowanie w obecnym obrocie prawnym zasady ochrony osób trzecich
działających w dobrej wierze i zasady bezpieczeństwa tego obrotu sprzyja
postulatowi intensyfikacji ochrony prawnej użytkownika wieczystego działającego
w zaufaniu dla treści księgi wieczystej. Wyrazem takiej intensyfikacji jest przyjęcie
koncepcji, która zakłada wystąpienie dwóch zasadniczych skutków prawnych
działania rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych, tj. nabycia prawa użytkowania
wieczystego od nieuprawnionego (skutek podstawowy) i nabycia prawa własności
tej nieruchomości przez Skarb Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego
(skutek wtórny). Należy podkreślić, że takiej interpretacji nie sprzeciwia się treść
i cel art. 5 u.k.w.i.h., w którym zaakcentowano jedynie fakt nabycia określonego
prawa rzeczowego w razie wystąpienia przewidzianych w nim przesłanek tego
nabycia. W tej sytuacji konstrukcja użytkowania wieczystego, zdeterminowana m.in.
zasadą określoną w art. 232 k.c., powinna znaleźć odzwierciedlenie w odpowiednio
szerokim ujęciu podmiotowego i przedmiotowego zasięgu działania zasady rękojmi
przy zachowaniu jej podstawowego skutku konstytutywnego w postaci nabycia
prawa rzeczowego. Podstawowe znaczenie przywiązywać należy zatem do treści
wpisu do księgi wieczystej, a więc do tego, czy wskazuje ona podmiot, którego
nieruchomość mogłaby być obciążona użytkowaniem wieczystym, gdyby był on jej
właścicielem. Rękojmia powinna chronić osobę trzecią (nabywcę prawa)
działającego w zaufaniu do treści wpisu do księgi wieczystej. W odniesieniu do
prawa użytkowania wieczystego ochrona udzielona osobie trzeciej powinna
10
prowadzić nie tylko do nabycia prawa użytkowania wieczystego od osoby
nieuprawnionej (podstawowy skutek konstytutywnego działania rękojmi).
Należy jeszcze przyjąć, że nabycie to ma nastąpić w takim kształcie jurydycznym
i konfiguracji podmiotowej (użytkownik – Skarb Państwa), w jakim prawo
użytkowania wieczystego występuje w obrocie prawnym de lege lata (dalszy skutek
konstytutywnego działania rękojmi). Uzyskanie własności przez Skarb Państwa
stanowi zatem wtórny i niesamodzielny (bo pochodny) skutek służący zapewnieniu
jak najpełniejszej ochrony prawnej osobie trzeciej (nabywcy użytkowania
wieczystego), działającego w zaufaniu do treści wpisu do księgi wieczystej.
Prawny sens takiej ochrony wyraża się też w odpowiednim ukształtowaniu
stosunku prawnorzeczowego: użytkownik wieczysty – Skarb Państwa, zgodnie
z treścią aktualnego wpisu do księgi wieczystej przy uwzględnieniu ogólnego
i szczegółowego reżimu prawnego tego stosunku.
Taka interpretacja art. 5 u.k.w.i.h. może wywołać zastrzeżenia natury
aksjologicznej i systemowej. W niektórych sytuacjach może ona prowadzić do
„legalizowania” ex post bezprawnych działań Skarbu Państwa, skierowanych na
odjęcie prawa własności gruntu właścicielom, skoro chroniony rękojmią użytkownik
wieczysty ma pozostawać w odpowiedniej relacji prawnorzeczowej ze Skarbem
Państwa (jednostką samorządu terytorialnego). Dzieje się tak nawet w sytuacji,
w której doszło do ustanowienia użytkowania wieczystego, a następnie wydano
np. nadzorczą decyzję administracyjną korzystną dla właściciela przejętego gruntu.
Należy jednak stwierdzić, że zastrzeżenia te nie mają decydującego znaczenia
de lege lata.
Zgodnie z tą interpretacją art. 5 u.k.w.i.h., przyjęcie nabycia własności gruntu
przez Skarb Państwa stanowi jedynie wtórny skutek prawny działania zasady
rękojmi przy założeniu jednak potrzeby stworzenia właściwej ochrony prawnej dla
użytkownika wieczystego. Ochrona taka aktualizuje się nie tylko w płaszczyźnie
samego nabycia prawa użytkowania wieczystego, ale także w sferze odpowiednio
ukształtowanej konfiguracji stosunku prawnorzeczowego między użytkownikiem
wieczystym i aktualnym - w chwili nabycia prawa w dobrej wierze - właścicielem
gruntu. W konsekwencji taka interpretacja art. 5 u.k.w.i.h., przewidująca „dwa skutki
prawne, determinuje także sposób ochrony byłego właściciela gruntu, pozostaje mu
11
bowiem roszczenie odszkodowawcze przeciwko Skarbowi Państwa (jednostce
samorządu terytorialnego) z racji definitywnej utraty prawa własności gruntu
w odpowiednim czasie, tj. w chwili uzyskania przez te podmioty statusu właścicieli
gruntu; skutek wtórny działania zasady rękojmi nie eliminuje stanu bezprawności
działania Skarbu Państwa w związku z przejęciem gruntu byłego właściciela.
Uchwała Sądu Najwyższego rozstrzygająca zagadnienie prawne wiąże
w sprawie (art. 390 § 3 k.p.c.), a zatem musiała zaważyć na ocenie braku
zasadności skargi kasacyjnej. W świetle wyrażonego w niej stanowiska przesłanką
nabycia w drodze rękojmi wpisanych w księdze wieczystej praw była dobra wiara
pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej Z. a nie pozwanego Skarbu Państwa.
Dokonane przez Sąd drugiej instancji dodatkowe ustalenia i rozważenia dotyczące
dobrej wiary pozwanej Spółdzielni nie budzą zastrzeżeń. Poza tym, jeśli ustawa
uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, to domniemywa się istnienie
dobrej wiary (art. 5 k.c.). To więc na powódkach spoczywał ciężar obalenia tego
domniemania, czego nie zdołały dokonać.
Wobec „zadziałania rękojmi’ stan księgi wieczystej był zgodny
z rzeczywistym stanem prawnym i z tego względu Sąd Okręgowy nie dopuścił się
obrazy naruszenia art. 10 ust. 1 u.k.w.h.
Z zawartego w przytoczonej wyżej uchwale wywodu prawnego wynika,
że Sąd Najwyższy stanął przed wyborem, bądź ochrony interesów właścicieli
bezprawnie naruszonych kilkadziesiąt lat temu, w pewnym sensie
„przystosowanych” już do skutków poprzedniej rzeczywistości, bądź ochrony
interesów użytkowników wieczystych, których pozbawienie wywołałoby kolejne
perturbacje społeczne na skutek pozbawienia ich własności odrębnych lokali i w ten
sposób zwielokrotnieniu uległyby skutki pierwotnego bezprawia. Ze względów
wskazanych w uchwale w omawianym wypadku należało dać priorytet nad
konstytucyjną zasadą ochrony własności, ochronie wolności i praw innych osób
działających w zaufaniu do treści księgi wieczystej. Nie dopuścił się więc Sąd
Okręgowy naruszenia art. 21 w zw. z art. 31 i art. 64 Konstytucji.
Artykuł pierwszy Protokołu Nr 1 do Konwencji o ochronie Praw Człowieka
o podstawowych wolności chroni prawo do szeroko rozumianego mienia, a więc nie
12
tylko własności w sensie ścisłym, ale także interesów majątkowych. W uchwale
ta ochrona została przewidziana, skoro Sąd Najwyższy wyraźnie stwierdził,
że byłemu właścicielowi pozostaje roszczenie odszkodowawcze przeciwko
Skarbowi Państwa z racji definitywnej utraty prawa własności gruntu
w odpowiednim czasie, tj. w chwili uzyskania przez ten podmiot statusu właściciela
gruntu. Podkreślił jednocześnie, że skutek wtórny rękojmi nie eliminuje stanu
bezprawności działania Skarbu Państwa w związku z bezpodstawnym przejęciem
gruntu byłego właściciela.
Ze wskazanych względów skarga kasacyjna uległa oddaleniu
(art. 39814
k.p.c.).