Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 21 września 2011 r.
II UK 32/11
Przepis art. 13 ust. 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r.
Nr 153, poz. 1227 ze zm.) w związku z art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 27 czerwca
2003 r. o rencie socjalnej (Dz.U. Nr 135, poz. 1268 ze zm.), w odniesieniu do
osób ubiegających się o rentę socjalną obejmuje orzeczenie o trwałej niezdol-
ności do pracy.
Przewodniczący SSN Małgorzata Gersdorf, Sędziowie SN: Józef Iwulski,
Zbigniew Hajn (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 21 wrześ-
nia 2011 r. sprawy z wniosku Magdaleny G. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziałowi w W. o rentę socjalną na stałe, na skutek skargi kasacyjnej
wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 21 lipca 2010
r. […]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 29 września 2009 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych oddalił odwołanie Magdaleny G. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziału w W. z 26 września 2008 r., którą organ rentowy przyznał wnio-
skodawczyni rentę socjalną na okres od 22 lipca 2008 r., tj. od dnia ukończenia 18-
go roku życia, do 31 sierpnia 2013 r.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że odwołująca się Magdalena G., urodzona 22
lipca 1990 r., złożyła 4 lipca 2008 r. wniosek o rentę socjalną. Lekarz orzecznik ZUS
w orzeczeniu z 4 sierpnia 2008 r. rozpoznał u niej mózgowe porażenie dziecięce z
upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym, osobowość infantylną, wyco-
fanie społeczne, niedorozwój mowy, objawy nieznacznego niedowładu prawostron-
2
nego, skoliozę odcinka TH kręgosłupa znacznego stopnia, niedowidzenie obu oczu.
Lekarz orzecznik, ustalając niezdolność Magdaleny G. do jakiejkolwiek pracy spo-
wodowaną przede wszystkim stanem psychicznym i poziomem intelektualnym, orzekł
jej niezdolność do pracy na okres 5 lat. Stwierdził, że rokowania poprawy są wątpli-
we, niemniej z uwagi na wiek wnioskodawczyni (18 lat), nie można wykluczyć popra-
wy. Wnioskodawczyni wniosła sprzeciw od powyższego orzeczenia, domagając się
zmiany okresu, na jaki ustalono całkowitą niezdolność do pracy z 5 lat na trwałą nie-
zdolność. Komisja lekarska ZUS, po zapoznaniu się z dokumentacją, przeprowadzo-
nym wywiadzie i bezpośrednim badaniu rozpoznała u wnioskodawczyni: mózgowe
porażenie dziecięce, upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym, skrzywienie
boczne kręgosłupa piersiowego znacznego stopnia, niedowidzenie obu oczu, celia-
kię. W uzasadnieniu Komisja lekarska wyjaśniła, że charakter i stopień zaawanso-
wania rozpoznawanych i leczonych schorzeń, zwłaszcza zaburzenia stanu psychicz-
nego oraz poziom funkcji intelektualnych, niewątpliwie powoduje naruszenie spraw-
ności organizmu do poziomu niezdolności do podejmowania jakiegokolwiek syste-
matycznego zatrudnienia. Jednakże z uwagi na młody wiek wnioskodawczyni, moż-
liwość dalszego postępowania terapeutycznego „skutkującego w przyszłości zwięk-
szeniem aktywności poznawczej i mobilizacji zadaniowej, a także postępem w opa-
nowaniu technik szkolnych, poprawą funkcjonowania procesów poznawczych i
zmniejszeniem poziomu lęku, nie można jednoznacznie wykluczyć możliwości uzy-
skania w przyszłości poprawy stanu czynnościowego. W tej sytuacji Komisja lekarska
ZUS nie znalazła podstaw do zmiany orzeczenia Lekarza orzecznika ZUS. W
związku z tym orzeczeniem organ rentowy, wskazaną już wyżej decyzją z 26 wrześ-
nia 2008 r., przyznał Magdalenie G., rentę socjalną od 22 lipca 2008 r., tj. od dnia
ukończenia osiemnastego roku życia, do 31 sierpnia 2013 r. Powołani w toku postę-
powania przed Sądem pierwszej instancji biegli z zakresu psychologii i psychiatrii
rozpoznali u odwołującej się mózgowe porażenie dziecięce z upośledzeniem umy-
słowym umiarkowanym i fobią szkolną. W opinii z dnia 6 stycznia 2009 r. […] biegli
orzekli, że badana jest całkowicie niezdolna do pracy od dzieciństwa do 31 sierpnia
2013 r. Stwierdzili, że charakter zaburzeń i stopień ich nasilenia czynią ją całkowicie
niezdolną do pracy. W ich ocenie orzeczenia Lekarza orzecznika ZUS i Komisji le-
karskiej ZUS są prawidłowe, ponieważ mimo tego, że rokowania poprawy są wątpli-
wie, to jednak nie można wykluczyć poprawy funkcjonowania. Biegli uznali także, że
za nieorzekaniem o trwałej niezdolności przemawiają młody wiek ubezpieczonej,
3
możliwość dalszego postępowania terapeutycznego modyfikowanego w każdej dzie-
dzinie w miarę rozwoju nauki i wzrostu poziomu wiedzy. W opinii uzupełniającej z
dnia 9 czerwca 2009 r. […] biegli ci podtrzymali w swoje stanowisko o ustaleniu cał-
kowitej niezdolności do pracy na okres 5 lat do 31 sierpnia 2013 r., podkreślając, że
również Powiatowy Zespół do spraw Orzekania o Niepełnosprawności w orzeczeniu
z 1 sierpnia 2006 r. ustalił znaczny stopień niepełnosprawności Magdaleny G. na
czas określony. W rezultacie, powołując się na art. 4 ustawy z dnia 27 czerwca 2003
r. o rencie socjalnej (Dz.U. Nr 135, poz. 1268 ze zm., powoływanej dalej jako „ustawa
o rencie socjalnej) i przepisy ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i ren-
tach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 169,
poz. 1412 ze zm., powoływanej dalej, jako „ustawa o emeryturach i rentach z FUS”),
określające zasady i tryb ustalania niezdolności do pracy, Sąd Okręgowy uznał, że
decyzja organu rentowego była zasadna.
Sąd Apelacyjny, wyrokiem zaskarżonym rozpoznawaną obecnie skargą kasa-
cyjną, oddalił apelację odwołującej się od powyższego wyroku Sądu pierwszej in-
stancji, uznając, że nie zasługuje ona na uwzględnienie. Sąd wskazał, że przy bez-
spornie istniejącej niezdolności odwołującej się do podejmowania jakiegokolwiek za-
trudnienia, spór występujący w sprawie dotyczył rozstrzygnięcia, czy jej niezdolność
do pracy ma charakter trwały. Sąd Apelacyjny zważył, że niezdolność do pracy, bę-
dąca przesłanką przyznania renty socjalnej według art. 4 ustawy o rencie socjalnej,
jest oceniana na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS. W
szczególności, zgodnie z art. 13 ust. 2 tej ustawy niezdolność do pracy orzeka się na
okres nie dłuższy niż 5 lat, natomiast art. 13 ust. 3 stanowi, że niezdolność do pracy
orzeka się na okres dłuższy niż 5 lat, jeżeli według wiedzy medycznej nie ma roko-
wań odzyskania zdolności do pracy przed upływem tego okresu. Od 1 listopada 2005
r. (daty wejścia w życie znowelizowanego art. 13), zasadą jest orzekanie niezdolno-
ści do pracy na okres nie dłuższy niż 5 lat, a brak rokowań odzyskania zdolności do
pracy według wiedzy medycznej, nie obliguje już do orzeczenia trwałej niezdolności
do pracy. Konieczne jest wówczas ustalenie niezdolności na okres dłuższy niż 5 lat.
Sąd Apelacyjny uznał, że Sąd Okręgowy przeprowadził właściwe postępowanie do-
wodowe, niemniej jednak, ze względu na zastrzeżenia pełnomocnika odwołującej się
i w celu pełnego i wszechstronnego rozstrzygnięcia sprawy, dopuścił dowód z opinii
innego zespołu biegłych z zakresu psychologii i psychiatrii. Biegli ci, w opinii z 5
marca 2010 r., zgodzili się z wcześniejszymi opiniami co do stopnia niezdolności
4
Magdaleny G. do pracy, jednak nie znaleźli przesłanek do prognozowania zasadni-
czej poprawy funkcjonowania Magdaleny G. w stopniu umożliwiającym jej odzyska-
nie zdolności do pracy, nawet w bardzo ograniczonym stopniu. Opinię tę zakwestio-
nował organ rentowy, wskazując, że odwołująca się jest osobą bardzo młodą i nie
można jednoznacznie wykluczyć możliwości uzyskania w przyszłości poprawy stanu
czynnościowego przy stosowaniu dalszego postępowania terapeutycznego (modyfi-
kowanego w miarę rozwoju nauki i wzrostu poziomu wiedzy), które już w przeszłości
powodowało zwiększenie jej aktywności poznawczej i zmniejszenie poziomu lęku.
Sąd Apelacyjny uznał te zastrzeżenia za uzasadnione przede wszystkim ze względu
na młody wiek odwołującej się (18 lat). W ocenie Sądu trudno jest przesądzić na tym
etapie jej życia, że w jej stanie psychicznym już nic się nie zmieni i pozostanie nie-
zdolna do pracy do końca życia. Dlatego orzeczenie trwałej niezdolności do pracy
Magdaleny G. byłoby przedwczesne i niezasadne. Poza tym Sąd podkreślił wskaza-
ną wyżej zmianę prawa, wprowadzającą zasadę orzekania o niezdolności do pracy
na okres nie dłuższy niż 5 lat. Z tych względów, biorąc pod uwagę rzeczową i spójną
opinię lekarzy specjalistów co do stanu zdrowia odwołującej się, Sąd Apelacyjny
uznał wyrok Sądu pierwszej instancji za słuszny i na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił
jej apelację jako bezzasadną.
W skardze kasacyjnej pełnomocnik odwołującej się zaskarżył wyrok Sądu
Apelacyjnego w całości, zarzucając naruszenie prawa materialnego przez błędną
wykładnię art. 13 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, polegającą na uzna-
niu, że z treści tego przepisu wynika reguła nakazująca orzekanie niezdolności do
pracy na okres nieprzekraczający pięciu lat nawet w tych sprawach, w których wska-
zania wiedzy medycznej uzasadniają ustalenie dłuższego albo trwałego okresu tej
niezdolności, następstwem czego było pominięcie przez Sąd Apelacyjny unormowa-
nia zawartego w art. 13 ust. 3 tej ustawy, dającego podstawę, przy uwzględnieniu
innych jej przepisów, do orzeczenia wobec wnioskodawczyni trwałej niezdolności do
pracy, a w konsekwencji niesłuszne odstąpienie od zastosowania w niniejszej spra-
wie art. 4 ust. 2 pkt 1 ustawy o rencie socjalnej, przewidującego możliwość orzecze-
nia takiej niezdolności i przyznania renty na stałe.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Skarga jest nieuzasadniona. Zgodnie z art. 4 ust. 2 ustawy o rencie socjalnej,
osobie spełniającej warunki do nabycia renty socjalnej przysługuje renta socjalna
stała - jeżeli całkowita niezdolność do pracy jest trwała (pkt 1) albo renta socjalna
okresowa - jeżeli całkowita niezdolność do pracy jest okresowa (2). Zgodnie z art. 4
ust. 3 tej ustawy, renta socjalna okresowa przysługuje przez okres wskazany w de-
cyzji jednostki organizacyjnej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Z powołanych
przepisów wynika, że w przypadku orzeczenia trwałej niezdolności do pracy, przy-
znaje się rentę socjalną stałą, a w razie orzeczenia okresowej niezdolności do pracy,
rentę socjalną okresową. Nie ma wątpliwości, że unormowanie to opiera się na zało-
żeniu dopuszczalności orzeczenia trwałej niezdolności do pracy. Konstatacja ta nie
jest sprzeczna z art. 13 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, mającym zgod-
nie z art. 15 ustawy o rencie socjalnej zastosowanie do tego świadczenia. Według
tego przepisu (pierwszego z wymienionych), niezdolność do pracy orzeka się na
okres nie dłuższy niż 5 lat, z zastrzeżeniem ust. 3, który stanowi, że niezdolność do
pracy orzeka się na okres dłuższy niż 5 lat, jeżeli według wiedzy medycznej nie ma
rokowań odzyskania zdolności do pracy przed upływem tego okresu. Przepis ten,
obowiązujący od 1 listopada 2005 r., wprowadził zmianę w porównaniu z poprzednim
stanem prawnym, w którym w przypadku istnienia rokowań odzyskania zdolności do
pracy, zgodnie ze stanem wiedzy medycznej w czasie orzekania, orzekano niezdol-
ność okresową, a w razie braku takich rokowań, orzekano o trwałej niezdolności do
pracy. Powyższe kryterium stanowiło przesłankę prawa do renty stałej lub okresowej
(art. 59 ustawy o emeryturach i rentach). Po opisanej wyżej zmianie przepisów, za-
sadą jest orzekanie o okresowej niezdolności do pracy na czas nie dłuższy niż 5 lat,
chyba że, według wiedzy medycznej, nie ma rokowań do odzyskania zdolności do
pracy przed upływem tego okresu. Brak rokowań do odzyskania zdolności do pracy
przed upływem okresu 5 lat obliguje do orzeczenia niezdolności na okres dłuższy.
Literalne brzmienie art. 13 ust. 2 i 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS
wskazuje, że niezdolność do pracy powinna być zawsze orzekana na pewien okres,
a więc na pewien odcinek czasu (Słownik języka polskiego, tom drugi, praca zbioro-
wa pod red. M. Szymczaka, Warszawa 1988, s. 506). Pewność tego wniosku do-
znaje jednak osłabienia przez to, że ustawodawca w samej ustawie o emeryturach i
rentach z FUS pozostawił przepisy odwołujące się do trwałej bądź okresowej nie-
zdolności do pracy (art. 14 ust. 1 pkt 2, art. 59, art. 102 ust. 1, art. 119 ust. 1, art. 134
ust. 2 pkt 1), co dało podstawę do wysunięcia poglądu, że możliwość orzekania o
6
trwałej niezdolności została zachowana także na gruncie tej ustawy (zob. M. Bart-
nicki, Komentarz do art. 13 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych [w:] K. Antonów, M. Bartnicki, B. Suchacki,
Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Komentarz,
Warszawa, 2009, wyd. III). Jednakże, nawet gdyby pominąć te wątpliwości i uznać,
że art. 13 ustawy o emeryturach i rentach z FUS dopuszcza jedynie orzeczenie o
okresowej niezdolności do pracy, to wniosek taki nie może być odniesiony do orze-
kania o rencie socjalnej. Zgodnie bowiem z art. 15 ustawy o rencie socjalnej, art. 13
ustawy o emeryturach i rentach z FUS może być stosowany do orzekania o tym
świadczeniu jedynie w zakresie nieuregulowanym w pierwszym z wymienionych
aktów, a jak już wyżej wskazano, art. 4 ust. 2 ustawy o rencie socjalnej przewiduje
wprost trwałą niezdolność do pracy, uznając ją za przesłankę do przyznania renty
stałej.
W rezultacie, w odniesieniu do osób ubiegających się o rentę socjalną, dyspo-
zycję art. 13 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, zgodnie z którą „niezdol-
ność do pracy orzeka się na okres dłuższy niż 5 lat, jeżeli według wiedzy medycznej
nie ma rokowań odzyskania zdolności do pracy przed upływem tego okres” należy, w
związku z art. 4 ust. 2 ustawy o rencie socjalnej, rozumieć w ten sposób, że obejmuje
ona także orzeczenie o trwałej niezdolności do pracy. Orzeczenie takie powinno za-
paść, gdy według wiedzy medycznej z daty orzekania całkowita niezdolność do pracy
osoby ubiegającej się o rentę socjalną jest trwała, to znaczy nie ma rokowań na jej
odzyskanie przed upływem określonego czasu. Tak odczytana norma prawna nie
usuwa jednak dyrektywy preferencyjnej wynikającej z art. 13 ust. 2 i 3 ustawy o eme-
ryturach i rentach z FUS, zgodnie z którą, w razie braku wyraźnych wskazań wyni-
kających z wiedzy medycznej do ustalenia dłuższego okresu niezdolności do pracy,
powinna być ona orzekana na okres nie dłuższy niż 5 lat.
Wobec tego sformułowany w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 13 ust.
2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS jest nieuzasadniony. Wbrew twierdzeniom
skarżącej Sąd nie uznał, że orzekanie o trwałej niezdolności do pracy (a tym samym
przyznawanie renty stałej) jest niedopuszczalne, lecz jedynie słusznie stwierdził, że
zasadą jest orzekanie o niezdolności do pracy na okres do 5 lat. Poza tym, zarzut
naruszenia art. 13 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS skarżąca opiera na
przypisaniu Sądowi faktycznego założenia, którego Sąd nie przyjął. Skarżąca twier-
dzi mianowicie, że Sąd uznał, że „z treści tego przepisu wynika reguła nakazująca
7
orzekanie niezdolności do pracy na okres nie przekraczający pięciu lat, nawet w tych
sprawach, w których wskazania wiedzy medycznej uzasadniają ustalenie dłuższego
albo trwałego okresu tej niezdolności”. Tymczasem Sąd Apelacyjny, po rozważeniu
opinii biegłych lekarzy, ustalił, że w niniejszej sprawie nie ma podstaw do uznania, że
odwołująca się pozostanie niezdolna do pracy przez okres przekraczający 5 lat.
Skarżąca nie podważyła tego ustalenia w drodze stosownych zarzutów naruszenia
przepisów postępowania.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39814
k.p.c.
========================================