Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 38/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 października 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Halina Kiryło
SSA Jolanta Frańczak
w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Handlowo-Usługowego "A." Sp. z o.o. w
R.
przeciwko Henrykowi R.
o odszkodowanie za mienie niepowierzone,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 5 października 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 25 października 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 23 lutego 2010 r. Sąd Rejonowy zasądził od pozwanego
Henryka R. na rzecz powoda Przedsiębiorstwa Handlowo-Usługowego „A." Spółki z
o.o. w R. kwotę 32.921,01 zł tytułem odszkodowania za mienie niepowierzone wraz
z ustawowymi odsetkami od dnia 18.04.2008 r. do dnia zapłaty. Podstawę
rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia.
Pozwany zatrudniony był w powodowej Spółce na podstawie umowy o pracę
na czas nieokreślony na stanowisku głównego księgowego w okresie od 1 maja
1991 r. do 30 września 2007 r. za wynagrodzeniem w kwocie 10.973,67 zł brutto.
Rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło w związku z przejściem pozwanego na
emeryturę. Pozwany jako główny księgowy kierował działem księgowości oraz
sprawował bieżący nadzór nad prawidłowością sporządzania i obiegu dokumentów,
kwalifikowaniem, dekretowaniem i księgowaniem operacji gospodarczych i
finansowych, rozliczaniem podatków i opłat i sprawozdawczością finansową.
Wykonywał też funkcje nadzorcze i doradcze w pozostałych czynnościach i
działaniach pracowników księgowości, dla których był bezpośrednim przełożonym.
Przeprowadzona w powodowej Spółce w okresie od 26 czerwca do 28 września
2007 r. kontrola skarbowa wykazała nieprawidłowości w zakresie księgowania na
kontach kosztów uzyskania przychodów polegające na niedopłacie podatku
dochodowego za lata 2002-2003, co spowodowało konieczność złożenia przez
Spółkę deklaracji korygujących oraz uiszczenia niedopłaconego podatku
dochodowego wraz z odsetkami za zwłokę, które wyniosły od należności za 2002 r.
- 20.198 zł, zaś od należności za 2003 r. - 1.206 zł. Kontrola skarbowa wykazała
także nieprawidłowości w zapisie na koncie kosztu własnego sprzedaży towarów w
2001 r., co doprowadziło do nadpłaty podatku dochodowego przez Spółkę za ten
rok w kwocie 13.499 zł. Postanowieniem z dnia 19 listopada 2007 r. Naczelnik
Trzeciego Urzędu Skarbowego odmówił wszczęcia postępowania w sprawie
stwierdzenia powyższej nadpłaty wobec wygaśnięcia prawa do złożenia takiego
wniosku z upływem 5 lat od dnia złożenia zeznania podatkowego. Sąd Rejonowy
ustalił nadto, że pozwany w sposób niedostateczny sprawował nadzór nad
kierowanym przez siebie działem księgowości, dokonywał przeksięgowań
3
niezgodnych z zasadami rachunkowości bądź akceptował takie czynności
dokonywane przez podległych mu pracowników oraz nie stworzył, mimo ciążących
na nim obowiązków, czytelnego systemu kontroli i nadzoru.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy uznał, że
odpowiedzialność odszkodowawcza pozwanego znajduje oparcie w art. 114 k.p., a
strona powodowa wykazała, w myśl art. 116 k.p., zarówno okoliczności
odpowiedzialność tę uzasadniające jak i wysokość doznanej szkody, co uzasadnia
uwzględnienie powództwa i zasądzenie na jej rzecz odszkodowania na podstawie
art. 119 k.p.
Wyrokiem z dnia 25 października 2010 r. Sąd Okręgowy - w uwzględnieniu
podniesionego przez pozwanego w apelacji zarzutu przedawnienia - zmienił wyrok
Sądu pierwszej instancji i oddalił powództwo.
Sąd drugiej instancji wskazał, że zgodnie z brzmieniem art. 291 § 2 k.p. bieg
przedawnienia roszczeń określonych w tym przepisie rozpoczyna się dla
jednorocznego terminu przedawnienia - w dniu, w którym pracodawca powziął
wiadomość o wyrządzeniu szkody przez pracownika, natomiast dla trzyletniego
terminu przedawnienia - w dniu wyrządzenia szkody. Nie budzi wątpliwości, że o
wyrządzeniu szkody przez pozwanego powodowa Spółka dowiedziała się dopiero z
protokołów z przeprowadzenia kontroli skarbowej noszących daty 22 i 31
października 2007 r., a zatem wniesienie przez nią pozwu w dniu 18 kwietnia 2008
r. nastąpiło przed upływem roku od dnia, w którym powzięła wiadomość o
wyrządzeniu jej szkody przez pozwanego. W ocenie Sądu Okręgowego, przed
wniesieniem pozwu upłynął jednak drugi z terminów przedawnienia przewidzianych
w art. 291 § 2 k.p., tj. 3-letni termin biegnący od wyrządzenia szkody. Zdaniem
Sądu Okręgowego, początek biegu tego terminu należy łączyć z wystąpieniem
zdarzenia wywołującego szkodę, gdyż zaistnienie takiego zdarzenia jest właśnie
„wyrządzeniem szkody", o którym powołany przepis stanowi. Termin biegnący „od
wyrządzenia szkody" powinien zatem być liczony od dnia, w którym zaistniały takie
fakty, których rezultatem była szkoda po stronie powodowej.
Przyjmując takie założenie Sąd drugiej instancji wskazał, że zdarzeniem
wywołującym szkodę wynikającą z „niemożności uzyskania nadpłaty podatku za
2001 r. oraz konieczności zapłacenia odsetek podatkowych w związku z niedopłatą
4
tego podatku za 2002 r. i 2003 r.” było złożenie błędnych zeznań o wysokości
podatku dochodowego od osób prawnych za lata 2001-2003. Zgodnie z zasadami
składania zeznań podatkowych określonymi w art. 27 ustawy z dnia 15 lutego 1992
r. o podatku dochodowym od osób prawnych (jednolity tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 54,
poz. 654 ze zm.) podatnicy zobowiązani są składać urzędom skarbowym zeznanie
o wysokości dochodu lub straty osiągniętej w danym roku podatkowym dwukrotnie:
zeznanie wstępne powinno być złożone do końca trzeciego miesiąca
następującego po roku podatkowym, za który jest ono składane oraz zeznanie
ostateczne - w terminie 10 dni od dnia, w którym zatwierdzono roczne
sprawozdanie finansowe, nie później jednak niż przed upływem dziewięciu
miesięcy od zakończenia roku podatkowego. Termin do złożenia zeznania
wstępnego jest jednocześnie terminem do dokonania wpłaty należnego podatku,
dlatego też dla ustalenia definitywnej kwoty podatku należnego za dany rok
podatkowy wiążący jest termin do złożenia zeznania podatkowego wstępnego, a
nie termin do złożenia zeznania ostatecznego. Istotne konsekwencje w zakresie
podatku należnego za dany rok podatkowy ma zatem termin do złożenia zeznania
wstępnego, bo dopiero po bezskutecznym upływie terminu do złożenia zeznania
wstępnego (będącym jednocześnie terminem na uiszczenie należnego podatku)
powstaje zaległość podatkowa, od której naliczane są odsetki za zwłokę. W
przypadku powoda rok podatkowy pokrywa się z rokiem kalendarzowym, dlatego
też termin do złożenia wstępnego zeznania podatkowego (i jednocześnie do
zapłacenia podatku dochodowego) każdorazowo upływa w dniu 31 marca
następnego roku za rok poprzedni. W zakresie podatku dochodowego za 2001 r.
termin ten upłynął więc w dniu 31 marca 2002 r., w zakresie podatku dochodowego
za 2002 r. - w dniu 31 marca 2003 r., a w przypadku podatku dochodowego za
2003 r. - w dniu 31 marca 2004 r. Dzień upływu terminu do złożenia zeznań
podatkowych był ostatnim momentem, w którym powodowa Spółka mogła dokonać
prawidłowego rozliczenia podatku bez konsekwencji finansowych w postaci odsetek
podatkowych. Po upływie tego terminu niedopłata podatku stała się zaległością
podatkową i spowodowała konieczność zapłaty odsetek za zwłokę. Z tego względu,
w ocenie Sądu Okręgowego, od dnia następnego po upływie terminów do złożenia
wstępnych zeznań podatkowych za lata 2001-2003 rozpoczął bieg trzyletni termin
5
przedawnienia roszczeń powodowej Spółki o naprawienie szkody wyrządzonej
błędnymi rozliczeniami podatkowymi, a więc odpowiednio od dnia 1 kwietnia 2002
r., 1 kwietnia 2003 r. i 1 kwietnia 2004 r. Oznacza to, że wszystkie roszczenia
związane z naprawieniem szkody wyrządzonej nieprawidłowymi rozliczeniami
podatkowymi za lata 2001-2003 uległy przedawnieniu najpóźniej w dniu 31 marca
2007 r., tj. po upływie 3 lat od dnia 1 kwietnia 2004 r., kiedy to rozpoczął bieg termin
przedawnienia najpóźniej wyrządzonej szkody.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku strona powodowa zarzuciła
naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię oraz niewłaściwe
zastosowanie art. 291 § 2 k.p., poprzez przyjęcie, że początek biegu 3-letniego
terminu przedawnienia roszczenia pracodawcy o naprawienie szkody wyrządzonej
przez pracownika wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków
pracowniczych należy łączyć z dniem, w którym wystąpiło zdarzenie wywołujące
szkodę, zamiast z dniem, w którym szkoda została wyrządzona (tj. powstał skutek
w postaci uszczerbku w majątku powoda) i w konsekwencji bezzasadne przyjęcie,
że w sprawie nastąpiło przedawnienie roszczenia.
Wskazując na powyższy zarzut skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie apelacji
pozwanego w całości, ewentualnie o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu skargi podniesiono, że określony w art. 291 § 2 k.p. trzyletni
termin przedawnienia rozpoczyna bieg w dniu wyrządzenia szkody. Powołując się
na prezentowane w doktrynie poglądy skarżący wskazał, że niezależnie od
powzięcia przez pracodawcę wiadomości o wyrządzeniu mu szkody i jej sprawcy,
roszczenie o jej naprawienie przedawnia się z upływem 3 lat od wyrządzenia
szkody, to jest od powstania skutku w postaci uszczerbku w majątku pracodawcy,
będącego następstwem zachowania się pracownika. Według art. 291 § 2 k.p. jest
to dzień „wyrządzenia" szkody, czyli dzień powstania szkody, odmiennie niż w art.
4421
§ 1 k.c., zgodnie z którym jest to dzień „zdarzenia wywołującego szkodę”.
Pierwszy z wymienionych przepisów łączy zatem powstanie biegu okresu
przedawnienia z wystąpieniem skutku w postaci szkody, drugi - z jej przyczyną.
Odwołując się do uzasadnienia uchwały pełnego składu Izby Cywilnej Sądu
6
Najwyższego z dnia 17 lutego 2006 r., III CZP 84/05 (OSNC 2006 nr 7-8, poz. 114)
skarżący stwierdził, że chwila, w której zaistniało zdarzenie wywołujące szkodę nie
zawsze musi być tożsama z chwilą powstania szkody.
W ocenie skarżącego, nienależyte wykonywanie obowiązków pracowniczych
przez pozwanego polegające na dokonaniu nieprawidłowych rozliczeń
podatkowych za lata 2001-2003, tj. nadpłatą podatku dochodowego za 2001 r. oraz
niedopłatą tego podatku za rok 2002 i 2003 spowodowało powstanie szkody w
mieniu powodowej Spółki w październiku 2007 r., kiedy to otrzymała ona protokoły
kontroli skarbowej. Szkoda ta polegała na niemożności uzyskania w 2007 r.
nadpłaty podatku dochodowego od osób prawnych za 2001 r. z uwagi na upływ 5-
letniego terminu do zgłoszenia żądania stwierdzenia nadpłaty oraz konieczności
zapłacenia w 2007 r. odsetek za zwłokę w związku z niedopłatą podatku
dochodowego za lata 2002 i 2003.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna jest usprawiedliwiona.
Zgodnie z art. 291 § 2 k.p. roszczenia pracodawcy o naprawienie szkody,
wyrządzonej przez pracownika wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania
obowiązków pracowniczych, ulegają przedawnieniu z upływem 1 roku od dnia, w
którym pracodawca powziął wiadomość o wyrządzeniu przez pracownika szkody,
nie później jednak niż z upływem 3 lat od jej wyrządzenia. Z przepisu tego wynika,
że niezależnie od powzięcia przez pracodawcę wiadomości o wyrządzeniu mu
szkody i jej sprawcy, roszczenie o naprawienie szkody przedawnia się w każdym
wypadku z upływem 3 lat od jej wyrządzenia oraz że dla rozpoczęcia biegu 3-
letniego terminu przedawnienia znaczenie ma nie chwila niewykonania lub
nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych przez pracownika, ale
moment, w którym takie zachowanie pracownika wyrządziło pracodawcy szkodę, a
więc dzień, w którym nastąpił taki właśnie skutek niewykonania lub nienależytego
wykonania przez pracownika obowiązków pracowniczych. Niewątpliwie pojęcia
wyrządzenia szkody i zdarzenia wyrządzającego szkodę nie są równoznaczne.
Zdarzeniem wyrządzającym szkodę jest bowiem określone zachowanie się
7
pracownika, natomiast momentem wyrządzenia szkody jest data jej powstania, czyli
chwila zrealizowania się - będącego następstwem zachowania się pracownika -
skutku w postaci uszczerbku w majątku pracodawcy. Oznacza to, że data
zdarzenia wyrządzającego szkodę i data wyrządzenia szkody nie muszą się
pokrywać, gdyż szkoda może powstać i niejednokrotnie powstaje później niż
wywołujące ją zachowanie pracownika. Skutkiem regulacji zawartej w art. 291 § 2
k.p. jest to, że roszczenia w przepisie tym określone nie mogą ulec przedawnieniu
przed powstaniem szkody spowodowanej nienależytym wykonywaniem przez
pracownika obowiązków pracowniczych. Inaczej kwestia przedawnienia została
unormowana np. w art. 4421
§ 1 zdanie drugie k.c., który łączy początek biegu
przedawnienia roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej czynem
niedozwolonym - niezależnie od powzięcia przez poszkodowanego wiadomości o
szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia - z dniem, w którym nastąpiło
zdarzenie wywołujące szkodę, a więc bez względu na to, kiedy szkoda powstała lub
się ujawniła.
Sąd drugiej instancji utożsamił datę wyrządzenia szkody ze zdarzeniem
szkodę tę wyrządzającym, przyjmując w rezultacie, że początkiem biegu
przedawnienia roszczenia skarżącego o naprawienie szkody polegającej na
niemożności uzyskania nadpłaty podatku za 2001 r. i konieczności zapłacenia
odsetek od podatku niedopłaconego za lata 2002-2003 był dzień, w którym upłynął
termin do złożenia wstępnego zeznania podatkowego, będący jednocześnie
terminem do wpłaty należnego podatku za dany rok podatkowy. Tymczasem w tych
dniach tak pojmowana szkoda strony powodowej jeszcze nie powstała, gdyż
niemożność uzyskania nadpłaty podatku za rok 2001 nastąpiła dopiero w dacie
wygaśnięcia prawa do złożenia wniosku o stwierdzenie nadpłaty (art. 79 ustawy z
dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa, jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr
8, poz. 60 ze zm.), natomiast uszczerbek w majątku skarżącego związany z
obowiązkiem uiszczenia odsetek od podatku niedopłaconego za rok 2002 i 2003
zaistniał dopiero w dniu ich zapłaty, która niewątpliwie nastąpiła w 2007 r. Trafnie
również skarżący podnosi, że w przypadku nieprzeprowadzenia u niego kontroli
skarbowej, szkoda w tym ostatnim zakresie w ogóle by nie powstała (nie zostałaby
wyrządzona) pomimo nienależytego wykonania przez pozwanego obowiązków
8
pracowniczych. Okoliczność niedopłaty podatku za wskazane lata nie zostałaby
bowiem ujawniona, a w konsekwencji nie doszłoby do konieczności jej
uregulowania wraz z odsetkami.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji wyroku na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.