Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 202/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 stycznia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
SSN Marian Kocon
w sprawie z powództwa Z. N. i E. N.
przeciwko „C.” Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością
Fabryce Mebli Tapicerowanych z siedzibą w Ł.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 12 stycznia 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 17 listopada 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Pozwem w postępowaniu nakazowym powodowie Z. N. i E. N. wnieśli o
zasądzenie od pozwanej „C.”, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością Fabryki
Mebli Tapicerowanych z siedzibą w Ł. kwoty 55 879 Euro z ustawowymi odsetkami
i 79 007,85 zł z ustawowymi odsetkami podnosząc, że sprzedali stronie pozwanej
meble, za które nie otrzymali zapłaty.
Nakazem zapłaty z dnia 21 lipca 2010 r., wydanym w postępowaniu
nakazowym, Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo. Po wniesieniu zarzutów przez
stronę pozwaną, wyrokiem z dnia 21 lipca 2010 r., Sąd Okręgowy utrzymał w
całości nakaz zapłaty w mocy. Ustalił że strony są przedsiębiorcami. Spółka „C.”
prowadzi działalność gospodarczą w zakresie produkcji i sprzedaży hurtowej ubrań
oraz mebli. Wszystkie udziały pozwanej należą do jednego wspólnika – N. B. –
GmbH, której wyłącznym udziałowcem jest spółka N. B., stanowiąca w 90%
własność C.I. Wytwarzane przez pozwaną towary są w głównej mierze zbywane na
rynku niemieckim oraz w niewielkim zakresie na rynku francuskim. Powodowie
sprzedawali pozwanej spółce meble. W dniach 15 i 17 października 2008 r.
pozwana sporządziła potwierdzenie salda, w którym uznała wysokość swojego
zadłużenia.
Wyrokiem z dnia 1 października 2008 r. Sąd Handlowy w M., w sprawie o
sygn. Akt […], otworzył postępowanie upadłościowe (sauvegarde) na podstawie art.
L 620-1 i L621-1 i nast. francuskiego kodeksu handlowego, uznając że jest
właściwy do orzekania w przedmiocie upadłości polskiej spółki. Po
przeprowadzeniu postępowania, w dniu 20 lipca 2009 r. Sąd Handlowy w M.
zatwierdził plan ochronny dla pozwanej, ustalając harmonogram spłat wierzycieli,
zgodnie z którym powodowie zostaną zaspokojeni co do całości kwoty nominalnej
przysługującej im wierzytelności w ratach rozłożonych na okres 10 lat. Dochodzenie
należności objętych planem w odrębnym procesie jest według prawa francuskiego
nieskuteczne.
3
Sąd Rejonowy zamieścił wzmiankę w Krajowym Rejestrze Sądowym o
otwarciu wobec pozwanej postępowania upadłościowego na terenie Republiki
Francuskiej przez Tribunal de Commerce de M. sygn.[…].
Sąd Okręgowy wskazał, że pozwana nie kwestionowała słuszności
roszczenia powodów ani co do zasady, ani co do wysokości. Podnosiła jedynie
zarzut braku wymagalności roszczenia z uwagi na wszczęcie przez sąd francuski
postępowania upadłościowego, a następnie objęcie zobowiązań spółki planem
ochronnym, który określił plan spłat poszczególnych wierzytelności.
Sąd Okręgowy podniósł, że postępowanie sauvegarde wszczęte przez Sąd
Handlowy w M. jest postępowaniem upadłościowym w rozumieniu Rozporządzenia
nr 1346/2000 Rady (WE) Nr 1346/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie
postępowania upadłościowego (dalej: rozporządzenie nr 1346/2000). Podniósł
także, że wszczęcie głównego postępowania upadłościowego przez sąd jednego
państwa członkowskiego powinno zostać uznane przez sądy innych państw
członkowskich bez możliwości badania przez te sądy oceny jurysdykcji dokonanej
przez sąd państwa wszczęcia postępowania (art. 16 ust. 1 rozporządzenia nr
1346/2000). Wskazał także, że jurysdykcja sądu francuskiego została ustalona na
podstawie art. 3 rozporządzenia nr 1346/2000, co znalazło wyraz w treści
uzasadnienia wyroku z dnia 1 października 2008 r. Zdaniem Sądu, mimo że
zasadność interpretacji i stosowania tego przepisu przez Sąd Handlowy w M.
może budzić zastrzeżenia, to jednak nie jest rzeczą sądu polskiego rozpoznającego
sprawę o zapłatę, w której pozwano spółkę poddaną procedurze sauvegarde,
analiza i polemika z dokonaną już oceną tej jurysdykcji. W ocenie Sądu
Okręgowego, zasadny okazał się jednak podniesiony przez powodów, zarzut
sprzeczności orzeczenia Sądu Handlowego w M. z polskim porządkiem
publicznym, która to sprzeczność przejawia się w ogłoszeniu upadłości pozwanej
spółki w sytuacji, gdy przesłanki ogłoszenia tej upadłości dotyczyły spółki
francuskiej, jedynie kapitałowo powiązanej z pozwanym, a upadłość pozwanego nie
mogłaby zostać ogłoszona przed sądem polskim z uwagi na brak zaistnienia
przesłanek upadłości w myśl przepisów polskiego prawa upadłościowego.
4
Zdaniem Sądu pierwszej instancji, wskazane wyżej argumenty uzasadniały
zastosowanie art. 26 rozporządzenia nr 1346/2000 nr 1346/2000, co skutkowało
niemożliwością uznania orzeczenia Sądu Handlowego w M. z dnia 1 października
2008 r., albowiem jego uwzględnienie prowadziłoby do rezultatu sprzecznego z
porządkiem publicznym Rzeczypospolitej Polskiej. Wyraził też pogląd, że skoro nie
ma podstaw do uznania orzeczenia sądu francuskiego ogłaszającego upadłość, to
tym samym nie można uwzględnić przy rozstrzyganiu sporów między pozwaną
spółką a jej wierzycielami w postępowaniu cywilnym wyroku z dnia 20 lipca 2009 r.,
stwierdzającego ukończenie tego postępowania upadłościowego i odraczającego
terminy płatności długów pozwanej spółki.
Wyrok Sądu Okręgowego strona pozwana zaskarżyła apelacją, którą
wyrokiem z dnia 17 listopada 2010 r. Sąd Apelacyjny oddalił. Okoliczności
faktyczne ustalone przez Sąd pierwszej instancji przyjął za własne i uczynił
integralną częścią swoich rozważań. Według jego oceny, nie budzi wątpliwości
wyrażona w art. 16 ust. 1 i art. 25 ust. 1 rozporządzenia nr 1346/2000 zasada
generalna, według której uznanie wszczęcia postępowania upadłościowego i
wydanych w jego toku orzeczeń następuje w pozostałych państwach członkowskich
z mocy prawa. W świetle art. 26 rozporządzenia nr 1346/2000 nr 1346/2000
odmowa uznania postępowania albo wykonania wydanego w jego toku orzeczenia
może nastąpić w wypadkach wyjątkowych, gdy uznanie lub wykonanie orzeczenia
sądu innego państwa byłoby niezgodne z porządkiem prawnym państwa
uznającego w takim stopniu, że zagrażałoby to jednej z zasad podstawowych.
Zagrożenie to musi polegać na oczywistym naruszeniu przepisu prawa
uznawanego za podstawowy dla porządku prawnego państwa uznającego lub
prawa uznawanego za prawo podstawowe w jego porządku prawnym.
Sąd Apelacyjny wyraził pogląd, że klauzula porządku publicznego może
także obejmować materialnoprawne przesłanki wszczęcia postępowania
upadłościowego. Podkreślił, że z wyroku Sądu Handlowego w M. z dnia
1 października 2008 r. wynika jasno, iż wszczęto postępowanie upadłościowe
wobec pozwanej spółki nie z powodu jej niewypłacalności bądź zagrożenia
niewypłacalnością, lecz ze względu na zagrożenie niewypłacalnością grupy
szesnastu jednostek powiązanych kapitałowo (w sposób bliżej już nieokreślony) ze
5
spółką prawa francuskiego C. I. Tymczasem ani z art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr
1346/2000, ani z Prawa upadłościowego i naprawczego nie wynika możliwość
wszczynania takiego postępowania ze względu na niewypłacalność bądź
zagrożenie niewypłacalnością innego podmiotu niż dłużnik, nawet jeżeli tym innym
podmiotem jest wspólnik dłużnika. Wyraził zapatrywanie, że treść wyroku Sądu
Handlowego w M. uzasadnia ocenę, iż w wyniku wszczęcia postępowania doszło
do rażącego naruszenia instytucji upadłości dłużnika oraz chronionych przez art. 64
Konstytucji praw majątkowych powodów.
Sąd Apelacyjny uznał również, że w postępowaniu przed sądem francuskim
naruszono prawo powodów do sądowej ochrony ich praw majątkowych.
Przemawiało to za odmową uznania postępowania upadłościowego na postawie
art. 26 rozporządzenia nr 1346/2000 nr 1346/2000.
Orzeczenie Sądu Apelacyjnego strona pozwana zaskarżyła skargą
kasacyjną opartą na obu podstawach. Zarzuciła naruszenie art. 26 rozporządzenia
nr 1346/2000, art. 316 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., a także art. 65 k.c. i art. 320 k.p.c.
Wniosła o uchylenie i zmianę zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie powództwa,
ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji i jego
ocenę, że postępowanie sauvegarde jest postępowaniem upadłościowym
w rozumieniu rozporządzenia nr 1346/2000. Zgodnie z art. 16 ust. 1 tego
rozporządzenia uznanie wszczęcia postępowania upadłościowego i wydanych
w tym postępowaniu orzeczeń następuje w innych państwach z mocy prawa. Nie
pozwala to na kwestionowanie przez strony postępowania sauvegarde istnienia
przesłanek wszczęcia postępowania oraz merytorycznej oceny wydanego w tym
postępowaniu orzeczenia. Jest to następstwem przyjęcia podstawowej dla
funkcjonowania rozporządzenia nr 1346/2000 zasady wzajemnego zaufania.
W konsekwencji Sąd Apelacyjny nie powinien był oceniać odrębnie, czy strona
pozwana istotnie znajdowała się w stanie zagrożenia niewypłacalnością, co było
przedmiotem oceny sądu francuskiego.
6
Zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy miała zatem
wykładnia art. 26 rozporządzenia nr 1346/2000, który stanowił już przedmiot
rozważań Sądu Najwyższego (por. np. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego
z dnia 16 lutego 2011 r., II CSK 541/10, OSNC 2011, Nr 12, poz. 134). Przepis ten,
wprowadzający wyjątek od zasady uznawania orzeczeń, powinien podlegać
wykładni ścisłej. Słusznie przy tym zwrócił uwagę skarżący, że zbyt szeroka
wykładnia klauzuli porządku publicznego wykluczałaby osiągnięcie celu
rozporządzenia nr 1346/2000, jakim jest zapewnienie swobodnego przepływu
orzeczeń oraz skutecznego funkcjonowania transgranicznych postępowań
upadłościowych. Jednocześnie badanie orzeczeń zagranicznych pod kątem ich
zgodności z porządkiem publicznym (a zatem przy uwzględnieniu klauzuli
porządku publicznego) nie może prowadzić do merytorycznej kontroli wydanego
przez sąd zagraniczny orzeczenia. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
16 lutego 2011 r., II CSK 541/10, zakaz kontroli merytorycznej zagranicznego
orzeczenia w zakresie istotnym dla jego uznania jest związany z istotą stosowania
klauzuli porządku publicznego, przy jej stosowaniu bowiem nie chodzi o to, aby
zagraniczne orzeczenie było zgodne ze wszystkimi wchodzącymi w grę
bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa, lecz o to, czy wywarło ono skutek
sprzeczny z podstawowymi zasadami krajowego porządku prawnego. W taki też
sposób należy dokonywać oceny orzeczenia zagranicznego odnoszącego się do
wszczęcia postępowania upadłościowego. Tym samym klauzula porządku
publicznego może stanowić przesłankę odmowy uznania takiego orzeczenia
wówczas, gdy uznanie prowadziłoby do rezultatu, który pozostaje w oczywistej
sprzeczności z porządkiem publicznym. W tej sytuacji nie chodzi więc
o sprzeczność orzeczenia sądu zagranicznego wszczynającego transgraniczne
postępowanie upadłościowe z polskim prawem, lecz o ocenę skutków, jakie takie
orzeczenie wywoła w Polsce. Z tego też względu należało uznać, że Sąd
Apelacyjny dokonał nietrafnej, rozszerzającej wykładni art. 26 rozporządzenia
nr 1346/2000, przyjmując, że norma z niego wynikająca pozwala badać nie tylko
trafność zastosowania przez Sąd Handlowy w M. art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr
1346/2000, ale także materialnoprawne przesłanki wszczęcia postępowania
upadłościowego sauvegarde.
7
Niewłaściwie Sądy meriti oceniły także, że wydane przez Sąd Handlowy
w M. orzeczenie narusza podstawowe zasady porządku publicznego w Polsce.
W judykaturze wyjaśniono, że orzeczenie sądu zagranicznego narusza
podstawowe zasady porządku publicznego w Polsce wówczas, gdy jego skutek jest
nie do pogodzenia z samą istotą danej instytucji prawnej w Polsce, nie zaś jedynie
z poszczególnymi przepisami regulującymi tę lub zmierzającą do podobnego celu
zbliżoną instytucję prawną (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 16 lutego
2011 r., II CSK 541/10 oraz z dnia 18 stycznia 2002 r„ I CKN 722/99, Prok. i Pr. wkł.
2002 nr 5, s. 39). Należało zatem uwzględnić, że postępowanie sauvegarde nie jest
wprost odpowiednikiem żadnego z postępowań w przewidzianych w prawie
polskim. Jednakże jak zauważył Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia
16 lutego 2011 r. II CSK 541/10, porównanie zasad postępowania sauvegarde
wszczętego na skutek zagrożenia pozwanej niewypłacalnością z polskim
postępowaniem naprawczym (art. 492 ust. 1 Pr.u.n.) prowadzi do wniosku, że brak
zasadniczych różnic pomiędzy tymi instytucjami prawnymi i mają one zbieżne cele.
W polskim systemie prawnym bieżące wykonywanie zobowiązań przez
przedsiębiorcę jest bezwzględnym warunkiem wszczęcia postępowania
naprawczego; gdy przedsiębiorca zaprzestanie wykonywania wymagalnych
zobowiązań jest już niewypłacalnym w rozumieniu art. 11 Pr.u.n., wówczas nie tylko
jest zagrożony upadłością, ale i niewypłacalny. Z momentem natomiast, gdy
przedsiębiorca stał się niewypłacalny, uzyskuje zdolność upadłościową i powstają
podstawy do ogłoszenia upadłości. Nieuzasadnione było w związku z tym
stwierdzenie Sądu Apelacyjnego, że w wyniku wszczęcia postępowania
sauvegarde doszło do „rażącego naruszenia instytucji upadłości dłużnika”.
Z punktu widzenia skutków postępowania przeprowadzonego przez sądem
francuskim, wbrew zapatrywaniu Sądu Apelacyjnego, uznanie ex lege obu
wyroków Sądu Handlowego w M. (art. 16 ust. 1 i art. 25 ust. 1 rozporządzenia nr
1346/2000) nie naruszało art. 64 Konstytucji. Słusznie także podniósł skarżący, że
powołanie się na ten przepis powinno uwzględniać, iż wprost przewiduje on
możliwość ograniczenia prawa własności w drodze ustawy. Na gruncie polskiego
systemu prawnego nie jest zaś wyłączone ograniczenie wymagalności
wierzytelności. Należy podkreślić, że ostatecznym skutkiem przeprowadzonego we
8
Francji postępowania sauvegarde, wynikającym z wyroku z dnia 20 lipca 2009 r.,
było odroczenie terminu płatności całego długu i częściowa utrata przez wierzyciela
świadczenia ubocznego (odsetek). Restrukturyzacja długów dłużnika przy
zastosowaniu ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze może prowadzić do dalej
idących skutków, bardziej niekorzystnych dla wierzycieli. Trafnie skarżący podniósł,
że zmiana terminu świadczenia jest możliwa nie tylko na gruncie polskiego prawa
upadłościowego i naprawczego, ale wynika także z innych instytucji prawa
cywilnego materialnego (art. 212 § 3 lub art. 3581
§ 3 k.c.), a nawet procesowego
(art. 320 k.p.c.). Samo rozłożenie wymagalnego świadczenia na raty i odroczenie
w ten sposób terminu jego płatności, nie stanowi zatem naruszenia podstawowych
zasad porządku prawnego. Natomiast ocena, w jakich terminach określono
płatność rat świadczenia należy do oceny merytorycznej konkretnego orzeczenia,
z punktu widzenia jego trafności i nie powinno zasadniczo rzutować na możliwość
zastosowania art. 26 rozporządzenia nr 1346/2000.
Trafny okazał się także zarzut naruszenia art. 316 § 1 k.p.c. w zw. z art. 26
§ 1 rozporządzenia nr 1346/2000. Stosownie do treści art. 316 § 1 k.p.c.,
wyrażającego zasadę aktualności orzeczenia sądowego, podstawą wyroku jest
stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy. Przez stan rzeczy rozumie się
zarówno stan faktyczny, jak i prawny. Ta zasada znajduje także zastosowanie do
postępowania apelacyjnego, gdyż sąd drugiej instancji jest sądem merytorycznym
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2006 r., II CSK 153/05). Wskutek
braku podstaw do zastosowania art. 26 rozporządzenia nr 1346/2000, Sąd
Apelacyjny powinien był więc ustalić, jaka część wierzytelności powoda w świetle
planu ochronnego pozwanych była ewentualnie wymagalna w chwili zamknięcia
rozprawy, a w jakiej części dochodzone roszczenie wobec nienadejścia jeszcze
terminu płatności wynikającego z układu jest przedwczesne.
Zarzut naruszenia art. 320 k.p.c. okazał się w istocie bezprzedmiotowy,
albowiem roszczenie powoda zostało rozłożone na raty w planie ochronnym.
W przypadku zasądzenia tego rodzaju należności sąd polski byłby związany
skutkami orzeczenia sądy francuskiego, które z kolei podlegałoby ocenie według
prawa francuskiego. Podstawą zasądzenia poszczególnych, wymagalnych rat nie
byłby zatem art. 320 k.p.c.
9
Uzasadniony był także zarzut kwestionujący ocenę Sądu Apelacyjnego
o pozbawieniu powoda prawa do sądowej ochrony jego praw majątkowych. Sąd
Apelacyjny stwierdził, że było to wynikiem wszczęcia postępowania
upadłościowego w stosunku do strony pozwanej, nie znajdującego uzasadnienia
w przepisach rozporządzenia nr 1346/2000. Samo wszczęcie określonego typu
postępowania nie uzasadnia zaś oceny, że doszło do rażącego naruszenia prawa
strony do ochrony sądowej. Taka ocena wymagałaby stwierdzenia, że sposób
uregulowania postępowania, lub przebieg postępowania w konkretnej sprawie na
skutek naruszenia przepisów, pozbawił stronę prawa do ochrony sądowej. Takiej
oceny odnośnie postępowania sauvegarde przeprowadzonego przez sąd w M. Sąd
Apelacyjny natomiast nie dokonał.
Z tych względów Sąd Najwyższy, orzekł jak w sentencji (art. 39815
k.p.c.).