Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 9 stycznia 2012 r.
II UK 74/11
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 kwietnia 1985 r. w sprawie
szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent (jednolity
tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 11, poz. 63 ze zm.), określające zasady ustalania pod-
stawy wymiaru świadczeń, gdy pracownik zatrudniony był za granicą, pozo-
staje w mocy na podstawie art. 194 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.) jako niesprzeczne z przepisami tej ustawy.
Przewodniczący SN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN: Roman
Kuczyński, Jolanta Strusińska-Żukowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 9 stycznia
2012 r. sprawy z wniosku Józefa T. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w G. o wysokość emerytury, na skutek skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 14 września 2010 r. […]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 14 września 2010 r. […] Sąd Apelacyjny w Gdańsku, w spra-
wie przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w G. o wysokość
emerytury, oddalił apelację wnioskodawcy Józefa T. od wyroku Sądu Okręgowego-
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzibą w Gdyni z dnia 30
listopada 2009 r., którym oddalono odwołanie wnioskodawcy od decyzji organu ren-
towego z dnia 26 lutego 2009 r. ustalającej ponownie wysokość emerytury w kwocie
1003,87 zł miesięcznie. W odwołaniu od tej decyzji wnioskodawca kwestionował
przyjęty przez organ rentowy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru świadczenia
(dalej wwpw) 90,61 % zamiast 131%, jaki był stosowany przy pierwszym ustalaniu
emerytury.
2
W stanie faktycznym sprawy wnioskodawca (urodzony 25 maja 1945 r.) od
dnia 28 sierpnia 1962 r. do dnia 31 października 1987 r. był zatrudniony w Przedsię-
biorstwie Robót Instalacyjno-Montażowych „P." w P.G. na stanowisku montera in-
stalacji sanitarnych. W okresie od dnia 12 lutego 1981 r. do dnia 12 lutego 1982 r.
wykonywał pracę w Iraku. Od dnia 1 listopada 1987 r. do dnia 26 listopada 1990 r.
prowadził zakład rzemieślniczy w zakresie instalacji sanitarnych. Decyzją z dnia 15
listopada 1990 r. organ rentowy przyznał wnioskodawcy prawo do renty inwalidzkiej
według trzeciej grupy od dnia 23 listopada 1990 r. - po wyczerpaniu zasiłku chorobo-
wego. Wysokość świadczenia obliczona została na podstawie zarobków z trzech lat,
tj. 1984 - 1986 a wwpw wyniósł 124,51%. Wnioskodawca od marca 1992 r. upraw-
niony był do renty inwalidzkiej według drugiej grupy. We wniosku z dnia 20 kwietnia
2004 r. wnioskodawca domagał się przeliczenia świadczenia rentowego przedkłada-
jąc pozwanemu umowę o pracę na czas określony z dnia 10 lutego 1981 r. dotyczą-
cą zatrudnienia na budowie eksportowej (ze wskazanym wynagrodzeniem waluto-
wym), legitymację ubezpieczeniową z wpisanymi w niej zarobkami z lat 1973 i 1974
[…], kartoteki zarobkowe z lat 1977 - 1987 […]. Organ rentowy w oparciu o przedło-
żone nowe dowody decyzją z dnia 30 kwietnia 2004 r. przeliczył wysokość renty
wnioskodawcy z tych samych lat 1984 - 1986, przyjmując zarobki wskazane w kar-
totekach zarobkowych. Nowy wwpw wyniósł 131,84%. Kolejną decyzją z dnia 10
maja 2004 r. organ rentowy odmówił przeliczenia świadczenia z kolejnych 10 lat i z
20 lat wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu, bowiem wnioskodawca
udokumentował zarobki jedynie z 16 lat, zaś wwpw z 10 kolejnych lat byłby niższy od
dotychczasowego. W dniu 25 maja 2005 r. wnioskodawca wystąpił z wnioskiem o
emeryturę, uzyskując dochodzone świadczenie na podstawie decyzji z dnia 7
czerwca 2005 r. Do obliczenia wysokości tego świadczenia organ rentowy przyjął
podstawę wymiaru renty. Z wyliczeń organu rentowego wynika, że wysokość emery-
tury obliczona z kolejnych 10 lat kalendarzowych poprzedzających wniosek o eme-
ryturę (wwpw 46%) oraz nowej kwoty bazowej, byłaby dla wnioskodawcy mniej ko-
rzystna. Józef T. nie odwołał się od powyższej decyzji, lecz pismem dnia 7 stycznia
2009 r. zwrócił się o ponowne przeliczenie emerytury, nie przedkładając nowych do-
wodów. Organ rentowy dokonał przeliczenia emerytury według różnych wariantów, z
których najkorzystniejsze okazało się obliczenie emerytury na podstawie zarobków z
20 lat wybranych z całego okresu ubezpieczenia i przyjęcie za brakujące lata mini-
malnego wynagrodzenia pracowników. W decyzji z dnia 26 lutego 2009 r. ustalono
3
ponownie wysokość emerytury w kwocie 1.003,87 zł miesięcznie, a nowo obliczony
wwpw wyniósł 90,61%. Wobec odwołania się od powyższej decyzji, kwestionującego
zasadność przyjęcia przez organ rentowy wskaźnika wwpw 90,61% zamiast wwpw
131%, Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 30 listopada 2009 r., uznał odwołanie wnio-
skodawcy za niezasadne, wskazując w uzasadnieniu, że zebrane dowody nie po-
zwalają na ustalenie wysokości wynagrodzenia wnioskodawcy w przyjętym zarówno
przez wnioskodawcę jak i organ rentowy okresie. Stosownie bowiem do art. 15 ust.
2a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm., dalej
ustawa o emeryturach i rentach), należało przyjąć za podstawę wymiaru składek
kwotę obowiązującego w tym okresie wynagrodzenia minimalnego pracowników,
proporcjonalnie do okresu podlegania ubezpieczeniu i wymiaru czasu pracy, co też
uczynił organ rentowy w stosunku do lat 1962 do 1972, 1975 i 1976, oraz częściowo
do 1981 i 1982.
Rozpatrując apelację wnioskodawcy od powyższego wyroku, Sąd Apelacyjny
podzielił w całości ustalenia Sądu pierwszej instancji przyjmując je za własne. W
uzasadnieniu wyroku Sąd wskazał, że wnioskodawca składając w maju 2005 r. wnio-
sek o emeryturę domagał się ustalenia podstawy wymiaru świadczenia na podstawie
wynagrodzenia z kolejnych 10 lat kalendarzowych przypadających w okresie od 1962
r. do 1981 r., czyli ustalenia podstawy wymiaru na nowo. Wobec tego, że wskazany
przez wnioskodawcę okres 10 lat nie przypada w dwudziestoleciu poprzedzającym
bezpośrednio rok złożenia wniosku o emeryturę, nie było możliwe obliczenie podsta-
wy wymiaru świadczenia w sposób wskazany we wniosku. Nieprzedłożenie zarob-
ków z 20 lat wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu (a jedynie z 16
lat) spowodowało przyjęcie do ustalenia podstawy wymiaru emerytury podstawy wy-
miaru renty. Zmiana z dniem 1 stycznia 2009 r. art. 15 ustawy o emeryturach i ren-
tach dokonana ustawą z dnia 4 września 2008 r. o zmianie ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 192, poz. 1180) poprzez
dodanie ust. 2a pozwoliła na ponowne obliczenie świadczenia i przyjęcie do ustale-
nia podstawy wymiaru składek kwoty obowiązującego w tym okresie minimalnego
wynagrodzenia pracowników. Nie można jednak było przyjąć do obliczenia emerytu-
ry, tak jak oczekiwał tego wnioskodawca, hipotetycznych zarobków osiąganych w
latach 1969, 1971 i 1972 a porównywalnych - w jego ocenie - do zarobków z roku
1973 i 1974, czy też średniego wynagrodzenia krajowego. Podstawę wymiaru eme-
4
rytury stanowi bowiem przeciętna podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie
emerytalno - rentowe lub na ubezpieczenie społeczne czyli zarobki faktycznie wypła-
cone, od których opłacono składkę na ubezpieczenie (lub od których był obowiązek
ich opłacenia), nie zaś zarobki porównywalne czy średnie krajowe. Nie było także
możliwe przyjęcie do ustalenia podstawy wymiaru świadczenia wynagrodzenia wa-
lutowego z okresu zatrudnienia w Iraku w świetle § 10 rozporządzenia Rady Mini-
strów z dnia 1 kwietnia 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy
wymiaru emerytur i rent (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 11, poz. 63 ze zm.), pra-
widłowo przywołanego przez Sąd pierwszej instancji. Wnioskodawca takich zarob-
ków nie przedstawił, chociaż w piśmie z dnia 25 czerwca 2004 r. był o powyższym
informowany przez organ rentowy. Tym samym co do części wynagrodzenia waluto-
wego, zastosowanie miał § 10 pkt 2 rozporządzenia stanowiący, że jeżeli w okresie,
z którego wynagrodzenie przyjmuje się do ustalenia podstawy wymiaru, pracownik
był zatrudniony za granicą do ustalenia podstawy wymiaru przyjmuje się za okresy
tego zatrudnienia kwoty wynagrodzenia przysługującego w tych okresach pracowni-
kowi zatrudnionemu w kraju w takim samym lub podobnym charakterze, w jakim
pracownik był zatrudniony przed wyjazdem za granicę. Wobec braku dokumentów i
ustaleń w tym zakresie, jedyną możliwością - zgodnie z art. 15 ust. 2a ustawy eme-
rytalnej - było przyjęcie minimalnego wynagrodzenia w tym okresie, co do części
dotyczącej wynagrodzenia walutowego. Sąd Apelacyjny uznał także za niezrozu-
miałe domaganie się przez wnioskodawcę uwzględnienia w podstawie wymiaru
świadczenia „emerytury za śmierć syna", z powołaniem się na wyrok w sprawie cy-
wilnej toczącej się przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Obrony Narodowej i
ustalenia w niej poczynione. Z przedłożonej do akt kserokopii odpisu wyroku wraz z
uzasadnieniem wynika, że skarżący dochodził zasądzenia renty na podstawie art.
446 § 2 k.c. (w związku ze śmiercią syna podczas pełnienia służby wojskowej). Sąd
Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 22 lipca 2005 r. […] zasądził na rzecz
wnioskodawcy od Skarbu Państwa rentę uzupełniającą, wskazując w uzasadnieniu
wyroku, że prowadząc zakład rzemieślniczy wnioskodawca osiągał dochody stano-
wiące trzykrotność średniej płacy. Uszło jednak uwadze wnioskodawcy, że podstawę
wymiaru świadczenia (renty czy emerytury) stanowi podstawa wymiaru składek na
ubezpieczenie rentowe i emerytalne albo ubezpieczenie społeczne. W okresie pro-
wadzenia zakładu rzemieślniczego (lata 1987 - 1990) wnioskodawca podlegał ubez-
pieczeniu społecznemu i z tego tytułu obowiązany był do uiszczania składek na
5
ubezpieczenie społeczne. Podstawa wymiaru składek zawarta została w piśmie
pozwanego organu z dnia 5 listopada 1990 r. Podstawę tę stanowią tylko te zarobki,
od których opłacona została składka na ubezpieczenie społeczne, nie zaś dochody
przez niego osiągane z tego tytułu. W podstawie wymiaru świadczenia nie może
zostać również uwzględniona renta, nie jest to bowiem składnik wynagrodzenia czy
też dochód, od którego opłacana była składka na ubezpieczenie.
W skardze kasacyjnej od tego wyroku, zaskarżając go w całości, pełnomocnik
wnioskodawcy zarzucił naruszenie przepisów prawa materialnego polegające na za-
stosowaniu § 10 pkt 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 kwietnia 1985 r. w
sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent, gdy z
uwagi na treść art. 194 ustawy o emeryturach i rentach, przepis ten nie mógł mieć
zastosowania oraz naruszenie przepisów postępowania - art. 328 § 2 k.p.c., polega-
jące na wadliwym uzasadnieniu wyroku, przez które nie sposób ustalić podstawy
prawnej wyroku, wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości wraz z orzecze-
niem o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 39813
§ 1 i 2 k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w
granicach skargi kasacyjnej i jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi
podstawę zaskarżonego orzeczenia, jeżeli skarga nie zawiera zarzutu naruszenia
przepisów postępowania (tak jak w istocie w rozpoznawanej sprawie) lub gdy zarzut
taki okaże się niezasadny. Zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. (prawidłowo powinno
być: w związku z art. 391 § 1 k.p.c.) może stanowić usprawiedliwioną podstawę ka-
sacyjną wtedy, gdy uzasadnienie wyroku sądu drugiej instancji nie posiada wszyst-
kich koniecznych elementów lub gdy zawiera tak zasadnicze braki, że uniemożliwiają
one kontrolę kasacyjną. Chodzi więc o sytuację, w której treść uzasadnienia orze-
czenia całkowicie uniemożliwia dokonanie oceny toku wywodu, który doprowadził do
wydania wyroku (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 października 1997 r., II
CKN 312/97 - niepublikowane; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1998 r.,
III CKN 792/98, OSNC 1999 nr 4, poz. 83). Trzeba przy tym pamiętać, że art. 328 § 2
k.p.c. zastosowany odpowiednio do uzasadnienia orzeczenia sądu drugiej instancji
(art. 391 § 1 k.p.c.) oznacza, że uzasadnienie to nie musi zawierać wszystkich ele-
mentów uzasadnienia wyroku sądu pierwszej instancji, ale takie elementy, które ze
6
względu na treść apelacji i zakres rozpoznawanej sprawy wyznaczony przepisami
ustawy są potrzebne do rozstrzygnięcia sporu przez sąd (wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 20 września 2007 r., II CSK 244/07, niepublikowany). W sytuacji, gdy sąd dru-
giej instancji nie uzupełniał postępowania dowodowego ani - po rozważeniu zarzutów
apelacyjnych - nie znalazł podstaw do zakwestionowania oceny dowodów i ustaleń
faktycznych orzeczenia pierwszoinstancyjnego, może te ustalenia przyjąć za pod-
stawę faktyczną swojego rozstrzygnięcia. Wystarczające jest wówczas, by stanowi-
sko to znalazło odzwierciedlenie w uzasadnieniu orzeczenia sądu odwoławczego
(wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 2000 r., I CKN 356/98, oraz z dnia 17
lipca 2009 r., IV CSK 110/09, oba niepublikowane).
Nie jest także uzasadniony, w ocenie Sądu Najwyższego, zarzut naruszenia
prawa materialnego poprzez zastosowanie przez Sądy orzekające w sprawie § 10
pkt 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 kwietnia 1985 r. w sprawie szczegóło-
wych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent, jako przepisu nie mającego
zastosowania z uwagi na treść art. 194 ustawy o emeryturach i rentach. Stosownie
do tego przepisu, do czasu wydania przepisów wykonawczych przewidzianych w
ustawie pozostają w mocy przepisy wykonawcze wydane na podstawie ustaw i de-
kretu wymienionych w art. 195, jeżeli nie są sprzeczne z przepisami ustawy o eme-
ryturach i rentach. Nie jest wątpliwe, że do chwili obecnej nie zostały wydane nowe
przepisy wykonawcze, zapowiadane w art. 22 ustawy, w myśl którego Rada Mini-
strów została upoważniona do określenia w drodze rozporządzenia szczegółowych
zasad ustalania podstawy wymiaru emerytury i renty, uwzględniających między in-
nymi przypadki, w których podstawę wymiaru emerytury lub renty dla pracowników
zatrudnionych za granicą ustala się na podstawie wynagrodzenia przysługującego
pracownikom zatrudnionym w tym okresie w kraju w tym samym lub podobnym cha-
rakterze, w jakim pracownik był zatrudniony przed wyjazdem za granicę, albo na
podstawie kwot ryczałtowych.
Nie budzi w związku z tym wątpliwości, zdaniem Sądu Najwyższego, że zasto-
sowanie w takiej sytuacji znajdzie rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 kwietnia
1985 r. wydane na podstawie upoważnienia ustawowego zawartego w art. 22 ust 1
pkt 4 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i
ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm. - o z.e.p.), stanowiącego, że Rada Ministrów
w drodze rozporządzenia określa zasady ustalania podstawy wymiaru świadczeń gdy
pracownik zatrudniony był za granicą, szczególnie gdy się porówna - z jednej strony -
7
zakresy delegacji określone w obu ustawach (o z.e.p. oraz o emeryturach i rentach) -
z drugiej zaś - treść regulacji. Zgodnie z § 10 pkt 2 tego rozporządzenia (z dnia 1
kwietnia 1985 r.), jeżeli w okresie, z którego wynagrodzenie przyjmuje się do ustale-
nia podstawy wymiaru, pracownik był zatrudniony za granicą, do ustalenia podstawy
wymiaru przyjmuje się za okresy tego zatrudnienia: 1) kwoty, od których za te okresy
opłacono składkę na ubezpieczenie społeczne w kraju, albo 2) jeżeli okres zatrud-
nienia za granicą przypada przed dniem 1 stycznia 1991 r. - kwoty wynagrodzenia
przysługującego w tych okresach pracownikowi zatrudnionemu w kraju w takim sa-
mym lub podobnym charakterze, w jakim pracownik był zatrudniony przed wyjazdem
za granicę.
W wyroku z dnia 4 marca 2010 r., II UK 306/09 (OSNP 2011 nr 17-18, poz.
236), Sąd Najwyższy wskazał, że podstawę wymiaru emerytury pracownika skiero-
wanego do pracy za granicą przed 1 stycznia 1991 r. stanowi wynagrodzenie zastęp-
cze, o którym mowa w § 10 pkt 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 kwietnia
1985 r., zachowujące moc i znajdujące dalej zastosowanie na podstawie art. 194
ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Nota bene tzw. wynagrodzenie zastępcze
jako podstawę wymiaru dla zatrudnionych za granicą przyjmowano również poprzed-
nio na gruncie § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 marca 1984 r. w sprawie
okresów zatrudnienia za granicą i zasad udzielania świadczeń emerytalno-rentowych
z tytułu tego zatrudnienia (Dz.U. Nr 17, poz. 81 ze zm.). Żadne odmienne regulacje,
które pozwalałyby przyjmować za podstawę składek wynagrodzenie faktycznie wy-
płacone w czasie pracy za granicą, nie wynikały ani z obowiązującego wówczas roz-
porządzenia Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r. w sprawie niektórych praw i
obowiązków pracowników skierowanych do pracy za granicę w celu realizacji bu-
downictwa eksportowego i usług związanych z eksportem (Dz.U. 1990 r. Nr 44, poz.
259 ze zm.), ani z uchwały nr 71 Rady Ministrów z dnia 3 maja 1989 r. w sprawie
zasad wynagradzania oraz przyznawania innych świadczeń związanych z pracą pra-
cownikom skierowanym do pracy za granicą w celu realizacji budownictwa eksporto-
wego i usług eksportowych (M.P. Nr 14, poz. 106). Granica czasowa stosowania in-
stytucji wynagrodzenia zastępczego do ustalenia podstawy wymiaru w pewnym
stopniu koreluje ze wprowadzonym później rozwiązaniem zawartym w § 9 rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i podstawy
wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecz-
nego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego (jednolity
8
tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 68, poz. 330 ze zm.), zgodnie z którym podstawę wymiaru
składek na ubezpieczenie społeczne pracowników skierowanych do pracy za granicą
w celu realizacji budownictwa eksportowego i usług eksportowych stanowi przeciętne
wynagrodzenie. Należy także zaznaczyć, że brak normy prawnej, według której wy-
nagrodzenia otrzymywane w czasie zatrudnienia za granicą stanowiłyby w pełni (w
pełnej wysokości) podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne według
tych samych zasad jakie obowiązują dla zatrudnionych w kraju. Innymi słowy, upraw-
nione jest stwierdzenie, że tak przepis § 10 rozporządzenia z 1 kwietnia 1985 r. jaki i
przepis § 9 rozporządzenia z 29 stycznia 1990 r., dotyczące podstawy wymiaru skła-
dek na ubezpieczenia społeczne zatrudnianych za granicą, stanowiły regulacje
szczególne i samodzielne, skoro wprowadzały inną niż powszechna podstawę wy-
miaru składek obowiązującą dla zatrudnianych w kraju.
Tym się kierując - gdy podstawy skargi kasacyjnej nie zostały wykazane -
orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c.
========================================