Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 297/11
POSTANOWIENIE
Dnia 20 stycznia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku W. M. i H. S.-M.
przy uczestnictwie E. B.,X.Y., Z. B.
i S. B.
o zniesienie współwłasności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 20 stycznia 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawców
od postanowienia Sądu Okręgowego z dnia 10 listopada 2010 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie oraz postanowienie Sądu
Rejonowego z dnia 12 kwietnia 2010 r., i przekazuje sprawę
Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania oraz
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
H. S.-M. i W. M. wnieśli o zniesienie współwłasności zabudowanej
nieruchomości przez wyodrębnienie lokali i podział do użytkowania części
wspólnych, a nadto o zasądzenie równowartości pożytków pobranych z tej
nieruchomości przez pozostałych współwłaścicieli i wynagrodzenia z tytułu
niemożności korzystania z niej.
Uczestnicy E. B., X.Y., Z. B. i S. B. ostatecznie wnieśli o oddalenie wniosku,
zarzucając, że dotyczy on w istocie jednego składnika masy spadkowej, w
odniesieniu do której dopuszczalne jest jedynie przeprowadzenie postępowania o
dział spadku.
Postanowieniem z 10 listopada 2010 r. Sąd Okręgowy oddalił apelację
wnioskodawców od postanowienia Sądu Rejonowego z 12 kwietnia 2010 r., którym
Sąd oddalił wniosek i ustalił, że każdy z uczestników ponosi koszty związane ze
swym udziałem w postępowaniu odwoławczym.
Podstawą rozstrzygnięcia przez Sądy obu instancji było ustalenie, że
nieruchomość, której dotyczy wniosek, położona jest w W. przy ul. G.[…], w
ewidencji gruntów ma nr 35 w obrębie 2-08-07, a Sąd Rejonowy prowadzi dla niej
księgę wieczystą nr [...]. W księdze tej aktualnie wpisani są jako współwłaściciele:
Z. B. w 3/12 części; S. B. w 3/12 części; E. B. w 2/12 części; X.Y. w 2/12 części; W.
M. i H. S.-M. łącznie w 2/12 części, na zasadach małżeńskiej wspólności
ustawowej.
Podstawami wpisu własności Z. B., S. B., E. B. i X.Y., a także poprzedników
W. M. i H. S.-M., tj. J. M. były postanowienia: 1) Sądu Rejonowego z 12 stycznia
1976 r., 2548/75, stwierdzające nabycie spadku po W. B. przez żonę J. B. w 2/3
części oraz synów W. B. i S. B. po 3/8 części każdy; 2) Sądu Rejonowego z 7 lipca
1994 r., 306/94, stwierdzające nabycie spadku po S. B. przez żonę E. B. oraz córki
X.Y.. (obecnie B.) i M. M. po 1/3 części każda; 3) Sądu Rejonowego z 4 grudnia
1995 r., 1696/95, stwierdzające nabycie spadku po W. B. przez żonę Z. B. i syna S.
B. po 1/2 części.
Postanowieniem z 23 stycznia 2007 r., 1454/06, Sąd Rejonowy stwierdził, że
spadek po J. M. na podstawie ustawy nabyli mąż K. M. oraz córka M. S.-K. po 1/2
części. Umową z 23 sierpnia 2007 r. K. M. darował M. S.-K. swój udział w spadku
3
po zmarłej żonie.
Umową z 23 sierpnia 2007 r. M. S.-K. sprzedała W. M. i H. S.-M. nabyty w
drodze dziedziczenia udział wynoszący 1/12 część w nieruchomości będącej
przedmiotem postępowania. Umową z 9 listopada 2007 r. M. S.-K. sprzedała
wnioskodawcom nabyty w drodze darowizny od K. M. udział wynoszący 1/12 część
w nieruchomości będącej przedmiotem postępowania. Umowy sprzedaży były
podstawą wpisu wnioskodawców w księdze wieczystej jako współwłaścicieli.
Umową z 2 marca 2010 r. M. S.-K. darowała wnioskodawcom, do ich majątku
wspólnego, przysługujący jej spadek po J. M. w części odpowiadającej jej udziałowi
w nieruchomości będącej przedmiotem postępowania, a wnioskodawcy darowiznę
przyjęli.
Sąd Rejonowy wskazał, że z dokumentów będących podstawą wpisów
uczestników do księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości będącej
przedmiotem postępowania wynika, że pierwotnym źródłem powstania
współwłasności pomiędzy nimi było dziedziczenie. Również poprzednicy prawni
wnioskodawców, a więc J. M., K. M. i M. S.-K., stali się współwłaścicielami
nieruchomości w wyniku dziedziczenia (J. M. - po S. B., a kolejni współwłaściciele –
po J. M.). Skutkiem takiego nabycia własności może być jednak jedynie wejście w
sytuację prawną J. M., jako współwłaściciela. Na podstawie umów z 23 sierpnia i 9
listopada 2007 r. wnioskodawcy nabyli w istocie udział w nieruchomości, jaki
nabyła w drodze dziedziczenia J. M.
Sąd Rejonowy stwierdził, że wspólność masy spadkowej w postaci spadku
nabytego przez kilku spadkobierców nie stanowi współwłasności, która może być
zniesiona zgodnie z art. 210 i nast. k.c. oraz art. 617 i nast. k.p.c. Zdaniem Sądu,
wyklucza to dopuszczalność prowadzenia postępowania o zniesienie
współwłasności nieruchomości będącej przedmiotem postępowania, a poza sporem
było, że dotychczas nie nastąpił dział spadku w zakresie jej dotyczącym (zarówno
spadku po S. B., W. B., jak i J. M.). Na ocenę tę nie ma wpływu zbycie przez
spadkobiercę udziału w przedmiocie należącym do spadku, gdyż nie prowadzi ono
do zmiany sytuacji majątku spadkowego jako całości. Nadal istnieje wspólność
pomiędzy współspadkobiercami, a jednocześnie pewna odrębność tego majątku.
4
Nabywca udziału w przedmiocie spadkowym nie może żądać zniesienia
współwłasności tylko tego przedmiotu, w którym nabył udział. Jeżeli nie zachodzą
przeszkody do wydzielenia mu nabytej części przedmiotu spadkowego, może to
nastąpić jedynie w toku postępowania o dział spadku. Przeprowadzenie
postępowań o dział spadku jest niezbędne także z tego względu, że tylko w takich
postępowaniach mogą być rozstrzygnięte zarzuty znajdujące podstawę w art. 1036
k.c. Wnioskodawcy nie są jednak legitymowani do złożenia wniosku o dział spadku
po osobach, którym przysługiwał udział we własności nieruchomości, który kupili
(art. 1037 § 1 k.c.) i ta okoliczność zadecydowała o oddaleniu wniosku.
Sąd Okręgowy zaakceptował ocenę prawną sprawy dokonaną przez Sąd
Rejonowy i wskazał, że wspólność masy spadkowej w postaci spadku nabytego
przez kilku spadkobierców z uwagi na specyficzny charakter tej wspólności nie
stanowi współwłasności, która może być zniesiona wyłącznie w oparciu o art. 210
i nast. k.c. oraz art. 617 i nast. k.p.c. Powołał się przy tym na postanowienia Sądu
Najwyższego z 5 czerwca 1991 r., III CRN 125/91 oraz z 30 września 2009 r.,
V CSK 63/09. Sąd Okręgowy wskazał, że gdy podstawą ujawnienia prawa zbywcy
co do udziału we własności nieruchomości jest postanowienie o stwierdzeniu
nabycia spadku, to nabywca ma świadomość, że zbywca jest jednym ze
współuprawnionych i musi liczyć się z konsekwencjami wynikającymi z art. 1036
k.c., którego nieznajomość nie podlega ochronie.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Okręgowego z 10 listopada
2010 r. wnioskodawcy zarzucili, że zapadło ono z naruszeniem prawa procesowego
i materialnego, to jest: - art. 210 i nast. k.c., art. 617 i nast. k.p.c. oraz art. 689 k.p.c.
poprzez wadliwe rozumienie tych przepisów; - art. 510 § 1 i 2 k.p.c. poprzez
przyjęcie, że wnioskodawcy, tak jak i M. S.-K. nie są zainteresowani wynikiem
sprawy, przeto nie służy im prawo do złożenia wniosku, - art. 5 ustawy o księgach
wieczystych i hipotece, art. 1051 k.c. poprzez ich wadliwą interpretację i
zastosowanie a nadto nierozpoznanie wszystkich zarzutów apelacyjnych.
Skarżący wnieśli o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie
sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania co do istoty sprawy oraz
co do kosztów postępowania.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
O sposobie rozstrzygnięcia sprawy zadecydowało przyjęcie, że
wnioskodawcy jako nabywcy udziału we własności nieruchomości od
spadkobierców poprzedniego współwłaściciela nie mogą żądać zniesienia
współwłasności i nie mają też legitymacji do wystąpienia z wnioskiem o dział
spadku po poprzednich współwłaścicielach nieruchomości, w której udział kupili.
Odmiennie ocenił ten problem Sąd Najwyższy w uchwale z 21 stycznia
2011 r., III CZP 118/10 (OSNC 2011, nr 9, poz. 98), w której przyjął, że zniesienie
współwłasności nieruchomości należącej do spadkobierców oraz niebędącego
spadkobiercą nabywcy udziału w nieruchomości może nastąpić na wniosek tego
nabywcy na podstawie art. 210 i nast. k.c. oraz art. 617 i nast. k.p.c.
W uzasadnieniu uchwały Sąd Najwyższy wyjaśnił, że nabywca udziału
w nieruchomości spadkowej niewątpliwie staje się jej współwłaścicielem, zgodnie
bowiem z art. 1036 k.c. spadkobierca może za zgodą pozostałych spadkobierców
rozporządzić udziałem w przedmiocie należącym do spadku. Brak zgody
któregokolwiek z pozostałych spadkobierców nie powoduje jednak nieważności
rozporządzenia, lecz jego bezskuteczność i to tylko o tyle, o ile naruszałoby ono
uprawnienie przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale
spadku. Dopóki zatem sąd nie uzna, że doszło do takiego naruszenia, dopóty
zbycie udziału jest w pełni skuteczne (zob. m.in. wyrok Sadu Najwyższego
z 16 stycznia 2002 r., IV CKN 595/00, nie publ. oraz postanowienia Sądu
Najwyższego z 2 kwietnia 1990 r., III CRN 68/90, OSNCP 1991, nr 8-9, poz. 109
i z 1 grudnia 2000 r., V CKN 1298/00, OSNC 2001, nr 6, poz. 94). Oznacza to, że
wnioskodawcy – co do zasady – są legitymowani do wszczęcia postępowania
o zniesienie współwłasności, gdyż uprawnienie to przysługuje każdemu
współwłaścicielowi niezależnie od zgody innych współwłaścicieli (art. 210 zdanie
pierwsze k.c.).
Odmienne stanowisko w tej kwestii Sąd Najwyższy wyraził na gruncie
poprzednio obowiązującego stanu prawnego, w orzeczeniach przedstawionych
w uzasadnieniu uchwały, a na gruncie obowiązującego stanu prawnego
kilkakrotnie potwierdził zasadę, że spadkobiercy nie mogą żądać zniesienia
6
współwłasności przedmiotów należących do spadku na innej drodze niż
w postępowaniu o dział spadku (zob. m.in. wyroki z 5 czerwca 1991 r., III CRN
125/91, „Biuletyn SN” 1991, nr 8, s. 7, oraz z 30 września 2009 r., V CSK 63/09,
nie publ.).
Zasadniczym argumentem podnoszonym przeciwko dopuszczalności
zniesienia współwłasności przedmiotu należącego do spadku i konieczności
zastosowania przepisów o dziale spadku jest okoliczność, że tylko w tym
postępowaniu spadkobiercy mogą podnieść kwestię bezskuteczności zbycia
udziału (art. 1036 k.c.). Trzeba jednak zauważyć, że wszczęcie tego postępowania
zależy od woli samych spadkobierców. Jeśli dojdą oni do wniosku, że zainicjowane
przez nabywcę udziału w przedmiocie spadkowym postępowanie o zniesienie
współwłasności może naruszać ich prawa, mogą skorzystać z uprawnienia do
zgłoszenia wniosku o przeprowadzenie postępowania o dział spadku; jego
uczestnikiem będzie również nabywca udziału w przedmiocie należącym do spadku
(art. 510 k.p.c.).
Nabywca udziału w przedmiocie spadkowym nie ma legitymacji do
wystąpienia z wnioskiem o dział spadku po poprzednim właścicielu tego
przedmiotu, natomiast może on żądać zniesienia współwłasności, w której
pozostaje. Nie ma dostatecznych argumentów pozwalających na ograniczenie jego
uprawnień do zgłoszenia takiego żądania, a za jego przyjęciem przemawia też
zasada ochrony własności wyrażona w art. 64 Konstytucji. Nie można uznać, że
wystarczającą przyczynę ograniczenia prawa własności (w przypadku
współwłasności jego elementem jest uprawnienie do żądania zniesienia
współwłasności), może stanowić wzgląd na ochronę interesów innych
współwłaścicieli, którzy ochronę tę mogą uzyskać na skutek wszczęcia
postępowania o dział spadku.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną w niniejszej
sprawie w całości podziela pogląd prawny wyrażony w uchwale zacytowanej wyżej.
W jego świetle trafny okazał się zarzut naruszenia art. 210 i nast. k.c., art. 617
i nast. k.p.c. oraz art. 689 k.p.c., co doprowadziło do uchylenia zaskarżonego
postanowienia na podstawie art. 39815
k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art.
7
39821
k.p.c.