Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 157/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 stycznia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa M. O.
przeciwko Ł. S.
o zadośćuczynienie, odszkodowanie i rentę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 18 stycznia 2012 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 15 października 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 15 października 2010 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
pozwanego Ł. S. od wyroku Sądu Okręgowego w P. z dnia 18 marca 2010 r. Sąd
Okręgowy uwzględnił częściowo powództwo M. O. skierowane przeciwko
pozwanym Ł. S., R. Ł., X.Y., H. S. i P. M. i zasądził od nich solidarnie na jej rzecz
kwotę 70 000 zł tytułem zadośćuczynienia; kwotę 15 818 zł tytułem
skapitalizowanej renty na zwiększone potrzeby w okresie od 23 maja 1998 r.
do 31 stycznia 2009 r., kwotę 2 535 zł tytułem skapitalizowanej renty
wyrównawczej za okres od 11 stycznia 2007 r. do 31 stycznia 2008 r., kwotę po
170 zł miesięcznie poczynając 2009 r. tytułem renty na zwiększone potrzeby, kwotę
po 200 zł miesięcznie poczynając od 1 lutego 2008 r. tytułem renty wyrównawczej
oraz kwotę 8 000 zł tytułem zaliczki na koszty leczenia. Świadczenia zostały
przyznane z ustawowymi odsetkami. Ponadto Sąd ustalił, że pozwani ponoszą
odpowiedzialność za skutki uszkodzenia narządu wzroku powódki, które mogą się
ujawnić w przyszłości. Dalej idące żądania powódki zostały oddalone. Podstawą
faktyczną rozstrzygnięcia były ustalenia, zgodnie z którymi pozwani, wówczas
nieletni, w dniu 23 maja 1998 r w godzinach wieczornych strzelali z proc szyszkami
i kamieniami do grupy młodzieży zgromadzonej przy ognisku, w grupie była także
powódka. Jeden z kamieni ugodził powódkę w oko powodując ciężki uraz, którego
skutkiem stała się utrata widzenia oka prawego. Wprawdzie w toku postępowania
dowodowego nie udało się ustalić, który z pozwanych oddał strzał raniący
powódkę, jednak wszyscy aktywnie uczestniczyli w zdarzeniu strzelając
lub donosząc kamienie. Pozwany Ł. S. początkowo strzelał z procy, potem oddał ją
innemu z pozwanych, przez co stworzył mu warunki i ułatwił atak. Sąd Okręgowy
ocenił, że także Ł. S. uczestniczył aktywnie w pobiciu powódki, pomagał
strzelającym, a jego działanie nosiło znamiona winy nieumyślnej, ponieważ miał
świadomość, że zachowanie grupy, może spowodować szkodę i godził się z tymi
następstwami. Sąd wskazał jako podstawę odpowiedzialności pozwanego Ł. S. art.
422 i art. 441 § 1 k.c. Należne powódce świadczenia Sąd ocenił mając na uwadze
3
charakter doznanego przez nią uszczerbku na zdrowiu, jej wiek, ograniczenia, jakie
utrata wzroku spowodowała w jej zdolnościach zarobkowych i zakres zwiększonych
potrzeb. Sąd nie uwzględnił podniesionego przez pozwanych zarzutu
przedawnienia, uznał bowiem, że udział w pobiciu, którego skutkiem jest ciężkie
uszkodzenie ciała stanowi występek, wobec czego - w stanie prawnym
obowiązującym w chwili, kiedy miało miejsce zdarzenie powodujące okaleczenie
powódki - roszczenie o naprawienie szkody przedawniało się w terminie 10 lat od
dnia popełnienia przestępstwa, bez względu na to kiedy poszkodowany dowiedział
się o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia. Tego terminu powódka
dochowała.
Sąd Apelacyjny nie podzielił zarzutów pozwanego Ł. S. kwestionujących
prawidłowość postępowania dowodowego i ustaleń faktycznych. Wskazał, że nie
była sporna okoliczność, iż w następstwie czynu w którym uczestniczyli wszyscy
pozwani, powódka doznała ciężkiego urazu oka. Każdy z pozwanych zaprzeczał
jedynie temu, że to on oddał strzał, który trafił powódkę. Sąd Okręgowy przesłuchał
pozwanych, a ponadto wykorzystał protokoły przesłuchań uczestników zdarzenia z
akt postępowania przeprowadzonego w postępowaniu w sprawie nieletnich, jakie
toczyło się z udziałem pozwanych, co Sąd Apelacyjny uznał za prawidłowe,
zważywszy na upływ czasu od zdarzenia i lakoniczne zeznania pozwanych w
aktualnie rozpatrywanej sprawie. Do niekwestionowanych przez pozwanego
okoliczności Sąd Apelacyjny zaliczył fakt, że pozwany Ł. S. nie oddał strzału, który
zranił powódkę, ponieważ wcześniej skaleczył się w rękę i przekazał procę koledze.
Okoliczność ta jednak nie została przez Sąd uznana za zwalniającą pozwanego z
odpowiedzialności względem powódki, ponieważ czyn pozwanych - pobicie w
rozumieniu art. 158 k.k. nie musi wyrażać się w bezpośrednim wywołaniu skutku w
postaci uszkodzenia ciała. Z tego względu Sąd Apelacyjny uznał, że pozwany nie
był pomocnikiem, lecz odpowiada solidarnie jako uczestnik pobicia. Sąd Apelacyjny
nie stwierdził też aby zamknięcie rozprawy po doręczeniu pozwanemu pisma
procesowego powódki z wnioskiem o dopuszczenie dowodu z określonych kart
sprawy 40/99 (przeciwko pozwanym jako nieletnim) naruszyło prawa pozwanego,
ponieważ protokoły przesłuchań nie stały się podstawą do ustalenia faktów
4
mających decydujące znaczenie przy określaniu odpowiedzialności pozwanego, a
ponadto treść tych dowodów była już wcześniej znana pozwanemu.
W skardze kasacyjnej pozwany zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego
w całości, domagając się jego uchylenia i oddalenia powództwa w stosunku do
niego, ewentualnie uchylenia tego wyroku i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi II instancji. Wniósł także o stosowne rozstrzygnięcie
o kosztach procesu.
Skarga oparta została na podstawie naruszenia prawa materialnego
(art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.). Pozwany zarzucił naruszenie art. 1 § 1 ustawy z dnia
26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U.
z 2010 r., Nr 33, poz. 178 ze zm.) poprzez niezastosowanie przepisów tej ustawy
powodujące błędne zakwalifikowanie czynu nieletniego pozwanego jako występku
oraz błędne określenie roli jaką odegrał w zdarzeniu powodującym szkodę;
niewłaściwe zastosowanie art. 441 k.c. w sprawie podlegającej regulacjom art. 3
u.p.n., nakazującego zastosowanie zasady indywidualizacji; naruszenie art. 65 k.c.
przez błędną wykładnię oświadczenia woli pozwanego w kategoriach art. 229 k.p.c.
oraz uchybienie art. 4421
§ 1 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jako pierwszy należy omówić zarzut naruszenia art. 65 k.c., poprzez
wadliwe zinterpretowanie zeznań pozwanego jako przyznania okoliczności
istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy. Przede wszystkim zeznania pozwanego nie
stanowią oświadczenia woli podlegającego interpretacji według kryteriów art. 65 § 1
k.c. lecz dowód procesowy służący ustaleniu faktów, poddawany ocenie
przewidzianej w art. 233 § 1 k.p.c. Również przyznanie, przewidziane w art. 229
k.p.c., nie ma charakteru oświadczenia woli lecz stanowi oświadczenie wiedzy.
Do oświadczeń wiedzy art. 65 k.c. może mieć jedynie odpowiednie zastosowanie,
którego zakres wyznacza specyfika danego wypadku i brak innych reguł
interpretacyjnych. W odniesieniu do przyznania faktów zasady oceny określa art.
229 k.p.c., precyzujący, że dowodu nie wymagają jedynie fakty przyznane przez
stronę przeciwną w toku postępowania, których przyznanie nie budzi
5
uzasadnionych wątpliwości. Tym samym zarzut naruszenia art. 65 k.c. nie jest
uzasadniony.
Najistotniejszym zarzutem skargi kasacyjnej jest jednak zarzut wadliwego,
zdaniem skarżącego, potraktowanie jako występku w rozumieniu art. 442 § 2 k.c.
(który obowiązywał w chwili popełnienia czynu, za który pozwanemu przypisano
odpowiedzialność odszkodowawczą) czynu dokonanego przez osoby nieletnie,
pozwany miał bowiem w dniu zdarzenia 15 lat. Pozwany optuje za wykładnią,
zgodnie z którą czyn karalny, za jaki odpowiadał w postępowaniu w sprawach
nieletnich, stanowi odrębną kategorię prawną i nie może być utożsamiany
z występkiem, ponieważ odpowiedzialność nieletniego nie opiera się na winie,
natomiast występek stanowi wyłącznie czyn zawiniony. Ponadto, zdaniem
skarżącego, obowiązek naprawienia szkody przez nieletniego również został
uregulowany w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich i ustaje z mocy
prawa z chwilą ukończenia przez niego 18 lat. W konsekwencji obowiązek ten nie
ciąży już na pozwanym, a jeżeliby jednak przypisać mu odpowiedzialność
odszkodowawczą, to termin przedawnienia roszczenia nie może być liczony według
zasad z art. 442 § 2 k.c. lecz biegł według reguł z art. 442 § 1 k.c.
Powoływana przez pozwanego ustawa o postępowaniu w sprawach
nieletnich, zgodnie z treścią jej art. 1 § 1 pkt 2, znajduje zastosowanie m. in. do
postępowania o czyny karalne popełnione przez osoby w wieku od ukończenia 13
lat, a przed ukończeniem 17 lat. Czyny karalne, według definicji zawartej w art. 1
§ 2 u.p.n., oznaczają czyny zabronione przez ustawę jako przestępstwa,
przestępstwa skarbowe oraz niektóre wykroczenia. Postępowanie w sprawach
nieletnich nastawione jest przede wszystkim na udzielenie pomocy nieletniemu
i przeciwdziałanie procesowi jego demoralizacji poprzez stosowanie środków
oddziaływania wychowawczego. Dlatego nie jest ukierunkowane na określenie winy
i ukaranie lecz ma prowadzić do określenia przyczyn i stopnia nieprzystosowania
społecznego określanego jako demoralizacja oraz ustalenia właściwych środków
zaradczych. W związku z tym w piśmiennictwie wyrażono pogląd, że czyn karalny
nie jest przestępstwem w rozumieniu kodeksu karnego, ponieważ elementem
koniecznym przestępstwa jest wina sprawcy (por. uzasadnienie wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 3 kwietnia 1986 r., II KR 59/86, OSNPG 1986/12/159).
6
Jednakże w okolicznościach wskazanych w art. 13 u.p.n. oraz w art. 10 § 2 k.k.
z 1969 r., czyn karalny może być osądzony jako przestępstwo, a sprawca –
skazany na karę. Czyn ten – mimo że popełniony przez nieletniego – jest w takim
wypadku traktowany w zasadzie tak samo jak przestępstwo popełnione przez
osobę pełnoletnią (por. uchwałę składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia
27 września 1985 r., VI KZP 12/85, OSNKW 1986/3-4/14). Również wówczas,
kiedy nie następuje rozpoznanie sprawy w postępowaniu karnym, lecz orzeczenie
wydane zostaje w postępowaniu o czyn karalny konieczne jest zamieszczenie
w orzeczeniu dokładnego opisu czynu i podanie przepisu ustawy karnej, pod który
zarzucany czyn podpada. Do czynów karalnych stosuje się liczne uregulowania
kodeksu karnego, w tym dotyczące przedawnienia karalności (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 2 stycznia 2011 r., III KK 26/10, nie publ.). Czyn karalny
stanowi każda postać zjawiskowa i stadialna przestępstwa. Jak z tego wynika, czyn
karalny jest swoistą kategorią prawną. W preambule ustawy o postępowaniu
w sprawach nieletnich określany jest mianem przestępczości nieletnich.
Odróżnienie czynów karalnych od przestępstw spowodowane jest innym
podejściem do sprawcy, kładącym nacisk na jego wychowanie a nie ukaranie.
O płynności i przenikalności granicy pomiędzy czynem karalnym, będącym
przestępstwem popełnionym przez nieletniego a przestępstwem w rozumieniu
prawa karnego świadczy art. 13 u.p.n. Do podobnego wniosku skłania obniżenie od
1 września 1998 r. progu wiekowego odpowiedzialności karnej za najpoważniejsze
przestępstwa do 15 lat (art. 10 § 2 k.k.).
Przechodząc na płaszczyznę prawa cywilnego stwierdzić należy przede
wszystkim, że ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich, co wynika z jej art. 1,
nie reguluje zakresu cywilnoprawnej odpowiedzialności odszkodowawczej
nieletnich. Wskazywany przez skarżącego art. 6 pkt 2 u.p.n. stanowi podstawę
umożliwiającą nałożenie na nieletniego obowiązku naprawienia szkody jako środka
wychowawczego, mającego uzmysłowić nieletniemu skutki jego działań oraz trud
i koszty usunięcia wyrządzonych szkód. Natomiast kryteria wiekowe oraz
wymagany stopień rozeznania, otwierające możliwość poniesienia przez osoby
małoletnie odpowiedzialności odszkodowawczej za szkodę wyrządzoną czynem
karalnym jako deliktem wyznacza art. 426 k.c. oraz art. 425 k.c. Jeżeli zachodzą
7
podstawy do takiej odpowiedzialności, jej zakres i charakter, a także czas trwania
podlega ocenie w oparciu o przepisy kodeksu cywilnego. Znajduje zatem
zastosowanie zarówno art. 441 k.c. jak i przepisy o przedawnieniu roszczeń
deliktowych. W związku z tym argumentacja skarżącego wiążąca wygaśnięcie jego
odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę z ukończeniem przez pozwanego 18 lat
jest chybiona. Z kolei pogląd, że pomocnictwo (którego zresztą Sąd Apelacyjny nie
przyjął jako formy zjawiskowej czynu karalnego pozwanego) nie jest objęte art. 1
ust 2 u.p.n. jest nieprawidłowy, ponieważ przepis ten nie wyłącza innych
niż sprawstwo postaci czynu zabronionego spośród czynów karalnych.
Przedawnienie roszczeń deliktowych w czasie, kiedy miał miejsce czyn
popełniony przez pozwanego, regulował art. 442 k.c. przewidujący w § 1 ogólny,
trzyletni termin biegu przedawnienia, liczony od dnia, w którym poszkodowany
dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia, ograniczony
dodatkowo terminem 10 letnim od dnia zdarzenia wyrządzającego szkodę. W § 2
wprowadzony został 10-letni termin przedawnienia roszczeń odszkodowawczych
odnoszący się do szkód wynikłych ze zbrodni lub występku, biegnący zawsze od
dnia popełnienia przestępstwa. Termin ten znajduje zastosowanie w każdym
wypadku, kiedy z ustaleń sądu wynika, że przyczyną szkody było przestępstwo,
niezależnie od tego, czy sprawca został skazany przez sąd karny. Wydłużony
termin przedawnienia stanowi wyraz woli przyznania szerszej czasowo ochrony
osobom poszkodowanym w wyniku przestępstwa, stanowiącego czyn
o szczególnej szkodliwości społecznej. Szkodliwość ta nie ulega zmniejszeniu
w sytuacji, kiedy czynu stanowiącego przestępstwo dopuszcza się nieletni,
działając z dostateczną świadomością skutków, jakie może swoim postępowaniem
spowodować. Wprawdzie w świetle ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich
czyn taki określany jest jako czyn karalny, a nie przestępstwo, jednakże w pewnych
wypadkach (art. 13 u.p.n.) może podlegać karze jako przestępstwo i ulega
przedawnieniu w terminach przedawnienia karalności przestępstw. Nie ma więc
uzasadnionych powodów, żeby popełnienie czynu karalnego, który odpowiada
treściowo przestępstwu, wyłączyć z zakresu działania art. 442 § 2 k.c. Wprawdzie
art. 442 § 2 k.c. jako wyjątek od reguły podlega wykładni ścisłej, jednak
podobieństwo czynu karalnego i przestępstwa jest tak duże, że uzasadnia
8
włączenie do zakresu omawianego przepisu także odpowiedzialności za szkody
wyrządzone czynem karalnym zabronionym przez ustawę jako przestępstwo.
Z przytoczonych względów skarga kasacyjny pozwanego podlegała
oddaleniu na podstawie art. 39814
k.p.c.