Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 325/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 lutego 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Marta Romańska
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Ministra Skarbu Państwa
przeciwko "S." Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w P.
o zapłatę
i z powództwa wzajemnego "S." Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
w P.
przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Skarbu Państwa
o nakazanie,
po rozpoznaniu na rozprawie
w Izbie Cywilnej w dniu 10 lutego 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej - powódki wzajemnej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 lutego 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w pkt. I (pierwszym) w zakresie
uwzględniającym powództwo oraz orzekającym o kosztach
zastępstwa procesowego, a także w pkt. II (drugim) oddalającym
apelację i pkt. III (trzecim), i w tym zakresie przekazuje sprawę
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 23 lutego 2011 r. zmienił wyrok Sądu
Okręgowego z pozwu głównego w ten sposób, że zasądził od pozwanej „S.” sp. z
o.o. w P. na rzecz powoda Skarbu Państwa – Ministra Skarbu Państwa kwotę 380
925,80 zł, oddalił powództwo w pozostałej części, dalej idącą apelację pozwanej
oddalił.
Sąd ustalił, że w dniu 11 grudnia 1991 r. Skarb Państwa oddał na rzecz
Przedsiębiorstwa Budownictwa Ogólnego S.A. w S. do odpłatnego korzystania
mienie likwidowanego przedsiębiorstwa państwowego – Przedsiębiorstwa
Budownictwa Ogólnego w S. przy czym w § 7 pkt 2 i 3 tej umowy wskazano, że jej
czas trwania zaczyna się od dnia 1 marca 1991 r. Umową z dnia 10 kwietnia 1992
r. Skarb Państwa mienie to, w tym użytkowanie wieczyste oraz własność budynków
posadowionych na gruncie obciążonym tym użytkowaniem, przeniósł na rzecz tej
Spółki. Ustanowiono hipotekę, ostatecznie na kwotę 950 969,91 zł, dla
zabezpieczenia rat kapitałowych, opłat dodatkowych oraz opłat dodatkowych
odroczonych. Umową z dnia 19 lutego 1998 r. mienie nabyte od Skarbu Państwa
Przedsiębiorstwo Budownictwa Ogólnego S.A. sprzedało pozwanej Spółce. Z kwoty
zabezpieczonej hipoteką pozwana spółka „S.” spłaciła 570 044,11 zł.
Postanowieniem z dnia 26 kwietnia 2001 r. ogłoszono upadłość Przedsiębiorstwa
Budownictwa Ogólnego S.A., a postanowieniem z dnia 22 sierpnia 2007 r.
wykreślono tę Spółkę z Krajowego Rejestru Sądowego.
Na gruncie tych ustaleń Sąd Apelacyjny wyraził pogląd, że utrata
bytu prawnego przez Przedsiębiorstwo Budownictwa Ogólnego S.A. wskutek
wykreślenia tej Spółki z Krajowego Rejestru Sądowego nie oznacza wygaśnięcia
wierzytelności obciążającej tego dłużnika osobiście, w konsekwencji tego treść
hipoteki wyznacza zakres odpowiedzialność pozwanej za tę wierzytelność.
Skarga kasacyjna pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego - oparta na obu
podstawach z art. 3983
k.p.c. zawiera zarzut naruszenia art. 37 ust. 1 i art. 39 ust 2
ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz. U.
Nr 51, poz. 298 ze zm.), art. 84, 94 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 19, poz. 147 ze zm.), art. 58 k.c., art. 316 § 1
3
k.p.c., i zmierza do uchylenia zaskarżonego wyroku oraz przekazania sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W sprawie strona powodowa dochodzi na podstawie stosunku hipoteki
przeciw dłużnikowi hipotecznemu (temu, kto wpisany jest w księdze wieczystej jako
właściciel nieruchomości, obciążonej hipoteką) zapłaty określonej sumy hipotecznej
pod zagrożeniem egzekucji z przedmiotu hipoteki.
Istota zarzutów kasacyjnych, wymagających rozstrzygnięcia przez Sąd
Najwyższy, sprowadza się do twierdzenia, ogólnie ujmując, że błędnie Sąd
Apelacyjny uznał, iż utrata bytu prawnego przez Przedsiębiorstwo Budownictwa
Ogólnego S.A. nie doprowadziła do wygaśnięcia wierzytelności obciążającej tego
dłużnika osobiście.
Godzi się przypomnieć, że art. 94 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 19 poz. 147 ze zm.; dalej - u.k.w.h.) wyraża
zasadę akcesoryjności hipoteki w stosunku do wierzytelności, którą zabezpiecza,
w takim zakresie, w jakim hipoteka jest uzależniona od zabezpieczonej
wierzytelności. To oznacza, że wygaśnięcie hipoteki na podstawie tego przepisu
dotyczy wszystkich przypadków wygaśnięcia wierzytelności niezależnie od
przyczyny, czy to na skutek zaspokojenia interesu wierzyciela, czy wygaśnięcia
mimo niezaspokojenia. Do wygaśnięcia hipoteki nie jest potrzebny wpis jej
wykreślenia w księdze wieczystej, nie ma on bowiem, w przeciwieństwie do
ustanowienia hipoteki, charakteru konstytutywnego. W interesie właściciela
nieruchomości obciążonej leży jednak to, aby wyłączyć działanie rękojmi wiary
publicznej ksiąg wieczystych. Do czasu wykreślenia działa zgodnie z art. 3 ust. 1
u.k.w.h. domniemanie prawne istnienia hipoteki.
W literaturze i orzecznictwie wskazuje się, że wygaśnięcie hipoteki powodują
określone zdarzenia prawne, w tym spłacenie wierzytelności, zrzeczenie się
hipoteki (art. 96 u.k.w.h.), zwolnienie z długu (art. 508 k.c.), potrącenie (art. 498
k.c.), spełnienie za zgodą wierzyciela innego świadczenia - datio in solutum
(art. 453 k.c.), złożenie przedmiotu do depozytu sądowego (art. 470 k.c.), niektóre
przypadki odnowienia (art. 507 k.c.), konfuzja (art. 241 k.c.). Nie oznacza to jednak,
że wskazane zdarzenia prawne wyczerpują przyczyny wygaśnięcia wierzytelności.
4
W sprawie dłużnik osobisty, to jest Przedsiębiorstwo Budownictwa Ogólnego
S.A. uległ likwidacji, a w jej konsekwencji wykreśleniu z rejestru skutkującym utratą
bytu prawnego. Niewątpliwie, Sąd Apelacyjny zasadnie uznał, że utrata bytu
prawnego dłużnika z reguły nie oznacza wygaśnięcia wierzytelności obciążającej
go osobiście, ma miejsce bowiem następstwo prawne, zatem następca prawny
przejmuje całość bądź część (w zależności od rodzaju sukcesji) praw i obowiązków.
Niemniej uszło uwagi tego Sądu, że skarżąca w postępowaniu z pozwu głównego,
jak i z pozwu wzajemnego o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym zmierzała do wykazania, że nie istnieje jej zobowiązanie osobiste
z tytułu rat kapitałowych, opłat dodatkowych oraz opłat dodatkowych odroczonych,
gdyż w kontrakcie sprzedaży nie przejęła tego długu. I dalej, że w okolicznościach
faktycznych sprawy brak podstaw do przyjęcia, że istnieje inny dłużnik osobisty w
następstwie sukcesji (singularnej, uniwersalnej). Twierdziła zatem, że nie istnieje
wierzytelność zabezpieczona hipoteką, a skutkiem tego wygasła - jak stanowi art.
94 u.k.w.h. - hipoteka, a treść księgi wieczystej, w której ona formalnie nadal
figuruje, jest - od chwili wygaśnięcia tej wierzytelności - niezgodna z rzeczywistym
stanem prawnym.
Z uwagi na powyższe stanowisko skarżącej w postępowaniu z pozwu
głównego, a tym bardziej z pozwu wzajemnego, zachodziła potrzeba precyzyjnego
ustalenia okoliczności faktycznych pozwalających na ocenę prawną, czy doszło,
a w przypadku pozytywnym na czyją rzecz, do przejścia pod tytułem szczególnym
(sukcesja singularna), bądź ogólnym (sukcesja uniwersalna) długu osobistego
Przedsiębiorstwo Budownictwa Ogólnego S.A. Skoro Sąd Apelacyjny tego nie
uczynił, zaskarżony wyrok nie mógł się ostać.
Z tych przyczyn orzeczono, jak w wyroku.