Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 10 lutego 2012 r.
II UK 146/11
Przyznanie uprawnionemu renty rodzinnej od daty śmierci jego ojca,
ustalonej w postanowieniu o uznaniu go za zmarłego (art. 30 § 1 k.c.) nie naru-
sza art. 129 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153,
poz. 1227 ze zm.), jeżeli wniosek o tę rentę został złożony bez zbędnej zwłoki.
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN: Józef
Iwulski, Jolanta Strusińska-Żukowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 10 lutego
2012 r. sprawy z wniosku Karola D. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w G. o rentę rodzinną, na skutek skargi kasacyjnej organu rentowego od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 9 lutego 2011 r. […]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 9 lutego 2011 r. […] Sąd Apelacyjny w Gdańsku zmienił wy-
rok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzi-
bą w Gdyni z dnia 4 maja 2010 r., w sprawie z wniosku Karola D. przeciwko Zakła-
dowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w G. o rentę rodzinną, w ten sposób, że
przyznał wnioskodawcy prawo do renty rodzinnej od dnia 26 sierpnia 2007 r., na
podstawie art. 65 i art. 129 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr
153, poz. 1227 ze zm.).
W stanie faktycznym sprawy, wnioskodawca (urodzony 4 września 1986 r.)
złożył w dniu 9 listopada 2009 r. wniosek o rentę rodzinną po zmarłym ojcu Jerzym
D., który - postanowieniem Sądu Rejonowego w Gdyni z dnia 7 sierpnia 2009 r. - zo-
stał uznany za zmarłego. Chwila jego śmierci została oznaczona na dzień 26 sierpnia
2
2007 r. Organ rentowy decyzją z dnia 27 listopada 2009 r. przyznał wnioskodawcy
prawo do dochodzonego świadczenia od dnia 1 listopada 2009 roku. Powyższą de-
cyzję zaskarżył wnioskodawca wnosząc o przyznanie mu prawa do renty rodzinnej
od dnia 26 sierpnia 2007 r., gdyż taka data została wskazana jako data śmierci jego
ojca, a do dnia wydania postanowienia o uznaniu ojca za zmarłego, nie mógł złożyć
skutecznie wniosku o rentę rodzinną.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzibą
w Gdyni wyrokiem z dnia 4 maja 2010 r. oddalił odwołanie, wskazując w uzasadnie-
niu, że w rozpoznawanej sprawie niesporne są okoliczności zgonu ojca wnioskodaw-
cy, w tym konieczność przeprowadzenia przez wnioskodawcę postępowania o uzna-
nie ojca za zmarłego oraz data wydania stosownego postanowienia przez Sąd. Bio-
rąc pod uwagę datę wydania tego postanowienia oraz datę złożenia wniosku o rentę
rodzinną Sąd pierwszej instancji stwierdził, że wniosek ten został złożony w najszyb-
szym możliwym terminie. Tym samym istota sporu sprowadzała się do rozważenia,
czy wnioskodawcy przysługuje prawo do renty rodzinnej od dnia śmierci ojca ozna-
czonego w postanowieniu sądu o uznaniu za zmarłego, czy też od miesiąca, w któ-
rym wnioskodawca zgłosił wniosek o rentę rodzinną. Sąd uznał, że przepis art. 129
ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS nie po-
zwala zrealizować żądania wnioskodawcy i wypłaty renty rodzinnej już od dnia 26
sierpnia 2007 r., tj. dnia śmierci ojca, a więc za okres sprzed złożenia wniosku o
świadczenie do organu rentowego.
Rozpoznając apelację od tego wyroku, Sąd drugiej instancji nie podzielił po-
wyższej wykładni i zmienił zaskarżony wyrok, przyznając wnioskodawcy prawo do
renty rodzinnej od dnia 26 sierpnia 2007 r. Sąd Apelacyjny uznał, że oparcie się
przez Sąd pierwszej instancji na ścisłej wykładni gramatycznej art. 129 ust. 1 i 2
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS, nie było uzasad-
nione. Niewątpliwie z brzmienia przepisu wynika, że wolą ustawodawcy było skore-
lowanie daty początkowej przyznania świadczenia z datą złożenia wniosku o nie.
Samo zaś spełnienie przesłanek warunkujących prawo do świadczenia nie stanowi
podstawy jego wypłaty. W ocenie Sądu Apelacyjnego, szczególne okoliczności kon-
kretnej sprawy przemawiają jednak, mimo niebudzącego wątpliwości brzmienia prze-
pisu, za uwzględnieniem przy jego interpretacji przede wszystkim ratio legis wprowa-
dzonej regulacji. Należy bowiem mieć na uwadze szczególny cel omawianego
świadczenia; zapewnienie środków utrzymania osobom należącym do kręgu upraw-
3
nionych. Świadczenie to związane jest z ryzykiem śmierci osoby, która wypełniając
swój obowiązek alimentacyjny, łożyła na utrzymanie osób uprawnionych. W stanie
faktycznym rozpoznawanej sprawy wnioskodawca, wobec szczególnych, obiektyw-
nych okoliczności związanych ze śmiercią ojca - Jerzego D. pozbawiony był możli-
wości ubiegania się o przyznanie prawa do renty rodzinnej przed uprawomocnieniem
się postanowienia uznającego jego ojca za zmarłego. Tym samym pozbawiony został
prawa do przedmiotowego świadczenia mimo wystąpienia ryzyka ubezpieczeniowe-
go - śmierci ojca, co sprzeciwia się celowi ustawy. W ocenie Sądu Apelacyjnego,
możliwość wystąpienia z wnioskiem o rentę rodzinną wnioskodawca uzyskał dopiero
wraz z uprawomocnieniem się orzeczenia z dnia 7 sierpnia 2009 r., co stanowiło
konsekwencję uregulowania zawartego w art. 30 § 1 k.c., zgodnie z którym osoba,
która zginęła w czasie podróży morskiej w związku z katastrofą statku lub okrętu albo
w związku z innym szczególnym zdarzeniem, może być uznana za zmarłą dopiero po
upływie sześciu miesięcy od dnia, w którym nastąpiła katastrofa albo inne szczególne
zdarzenie. Domniemanie wynikające z przepisu art. 31 § 1 k.c. nakazuje oceniać
skutki śmierci na dzień oznaczony w postanowieniu o uznaniu za zmarłego, co ozna-
cza, że wszystkie przesłanki prawa do renty ziściły się w dniu wskazanym jako data
śmierci ojca wnioskodawcy. W okresie wyznaczonym w art. 30 § 1 k.c., aż do zakoń-
czenia postępowania o uznanie Jerzego D. za zmarłego, nie było jednak ani faktycz-
nej ani prawnej możliwości stwierdzenia zgonu zaginionego. Zatem ewentualne
uprawnienia wnioskodawcy do renty rodzinnej i do jej wypłaty pozostawały w swoi-
stym zawieszeniu. Sądowe uznanie ojca ubezpieczonego za zmarłego z dniem 26
sierpnia 2007 r. potwierdziło uprawnienie wnioskodawcy do renty rodzinnej od tej
daty. Mimo tego potwierdzenia, przyjmując zastosowaną przez Sąd Okręgowy inter-
pretację art. 129 ustawy emerytalnej, wnioskodawca był pozbawiony możliwości uzy-
skania renty za okres wsteczny z uwagi na datę wniosku. Powyższe doprowadziło do
sytuacji, w której odwołujący się, nie mając żadnego wpływu na nią a także na zasa-
dy przyznawania świadczeń z ubezpieczenia społecznego, nie otrzymywał należnych
mu środków do życia - renty rodzinnej.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku, zaskarżając go w całości, peł-
nomocnik organu rentowego zarzucił naruszenie przepisów prawa materialnego
przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 129 ust. 1 i 2 ustawy o eme-
ryturach i rentach z FUS, wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku
4
w całości i rozstrzygnięcie co do istoty sprawy przez oddalenie apelacji wniosko-
dawcy, wraz z orzeczeniem o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje;
Stosownie do art. 39813
§ 1 i 2 k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w
granicach skargi kasacyjnej i jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi
podstawę zaskarżonego orzeczenia, jeżeli skarga kasacyjna, tak jak w rozpatrywanej
sprawie, nie zawiera zarzutu naruszenia przepisów postępowania. Tym samym oce-
nie Sądu Najwyższego w ustalonym i niekwestionowanym stanie faktycznym, podle-
gał tylko sposób zastosowania przez Sąd Apelacyjny art. 129 ust. 1 i 2 ustawy o
emeryturach i rentach. Wskazany przepis wyraża zasadę, że świadczenie wypłaca
się od dnia powstania do niego prawa, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w któ-
rym zgłoszono wniosek lub wydano decyzję z urzędu, uzależniając początkową datę
wypłaty świadczenia od daty złożenia o nie wniosku. Mimo że nie budzi wątpliwości
stanowisko, że prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego powstaje z
urzędu, a decyzja organu rentowego ma charakter deklaratoryjny, samo spełnienie
się przesłanek warunkujących prawo do świadczenia in abstracto nie stanowi posta-
wy do wypłaty świadczenia. Podstawę taką stanowi wniosek o przyznanie, a następ-
nie wypłacenie świadczenia, tak więc niewątpliwie ustawodawca przypisał decydu-
jącą rolę woli uprawnionego, który nawet jeżeli spełnia przesłanki nabycia prawa do
świadczenia nie musi z niego korzystać. Konsekwencją tego jest to, że dopiero zło-
żenie wniosku o świadczenie powoduje obowiązek jego wypłaty, a ustawodawca nie
przewidział możliwości wyrównywania świadczenia osobom, które wystąpiły z wnio-
skiem o nie później niż nabyły do niego prawo, jeżeli zwłoka spowodowana została
brakiem staranności w prowadzeniu własnych spraw. W ocenie Sądu Najwyższego,
występują jednak szczególne okoliczności, które mogą skutecznie podważyć tak ro-
zumianą zasadę, wynikającą z dosłownego brzmienia art. 129 ust. 1 ustawy i nie-
przewidującą możliwości wypłacenia świadczenia za okres wsteczny. Reguła ta po-
winna podlegać modyfikacji w sytuacjach tę modyfikację uzasadniających i przy za-
stosowaniu także innych reguł interpretacyjnych, w tym zwłaszcza uwzględniając cel
renty rodzinnej i potrzebę zapewnienia środków utrzymania uprawnionym. Trafnie
zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 maja 2006 r., I UK 320/05
(OSNP 2007 nr 9-10, poz. 143), wskazując że świadczenie to jest związane z ryzy-
5
kiem śmierci osoby, która łożyła na utrzymanie osób uprawnionych do renty rodzin-
nej. „Pozbawienie prawa do tego świadczenia (jego wypłaty) na skutek obiektywnych
okoliczności, na które uprawniony nie miał i nie mógł mieć wpływu - mimo wystąpie-
nia tego ryzyka, sprzeciwia się założonemu przez ustawodawcę celowi”, gdy się do-
datkowo uwzględni treść ustępu 2 art. 129 ustawy, zgodnie z którym w razie zgło-
szenia wniosku o rentę rodzinną w miesiącu przypadającym bezpośrednio po mie-
siącu, w którym nastąpiła śmierć ubezpieczonego, emeryta lub rencisty, rentę ro-
dzinną wypłaca się od dnia śmierci, nie wcześniej jednak niż od dnia spełnienia wa-
runków do renty przez uprawnionych członków rodziny. Regulacja ta potwierdza cel
tego świadczenia (renty rodzinnej), którym jest zapewnienie środków utrzymania
osobie uprawnionej już od dnia śmierci ubezpieczonego, emeryta lub rencisty. Sąd
Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę, stanowisko to w pełni po-
dziela.
W ustalonych okolicznościach faktycznych, data śmierci ojca wnioskodawcy w
dniu 26 sierpnia 2007 r. była niewątpliwa, zważywszy że był to nieszczęśliwy wypa-
dek w trakcie rejsu jachtem po Bałtyku, o czym uprawniony do świadczenia dowie-
dział się w dniu następnym od kolegi ojca - świadka zdarzenia. To, że wniosek o
rentę rodzinną wnioskodawca złożył w 2009 r. było konsekwencję procedury uznania
za zmarłego, wynikającej z art. 30 § 1 k.c. Zgodnie z tą procedurą zaginiony w czasie
podróży powietrznej lub morskiej w związku z katastrofą statku lub okrętu albo w
związku z innym szczególnym zdarzeniem, może być uznany za zmarłego, po upły-
wie sześciu miesięcy od dnia, w którym nastąpiła katastrofa albo inne szczególne
zdarzenie. Domniemanie wynikające z przepisu art. 31 § 1 k.c., według którego zagi-
niony zmarł w chwili oznaczonej w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego oznacza, że
wszystkie przesłanki prawa do renty ziściły się od dnia wskazanego jako data
śmierci. Sądowe uznanie ojca wnioskodawcy za zmarłego z dniem 26 sierpnia 2007
r. potwierdziło uprawnienie odwołującego się do dochodzonego świadczenia od tej
daty, natomiast jego realizacja mogła nastąpić od uprawomocnienia się postanowie-
nia o uznaniu za zmarłego. Mimo tego potwierdzenia - przy dosłownej interpretacji
art. 129 ust. 1 ustawy emerytalnej - wnioskodawca bez swojej winy, byłby pozbawio-
ny możliwości zrealizowania należnego mu z mocy prawa świadczenia za okres
wsteczny, gdy się weźmie pod uwagę datę wniosku, który nie mógł być wcześniej
złożony. Tak więc, nie mając żadnego wpływu na swoją sytuację prawną i faktyczną
nie mógł otrzymać środków utrzymania, które zapewniłaby renta rodzinna. W ocenia-
6
nym stanie faktycznym o dacie zgłoszenia wniosku o rentę rodzinną zadecydowała
nie wola wnioskodawcy ani też jego niestaranność, lecz obiektywnie istniejące oko-
liczności. W utrwalonym orzecznictwie Sądu Najwyższego, przyjęto że w szczególnej
sytuacji, jaką stanowi przypadek ubiegania się o rentę rodzinną po osobie, która
uznana została za zmarłą, nie można przepisu art. 129 ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS wykładać zgodnie z jego dosłownym brzmieniem, przyjmując, iż o da-
cie wypłaty świadczenia decyduje data wniosku o to świadczenie (poza wyrokiem
Sądu Najwyższego wyżej powołanym, por. także stanowisko wyrażone w wyroku z
dnia 5 października 2006 r., I UK 117/06, OSNP 2007 nr 13-14, poz. 357). Odnosząc
powyższe uwagi do niewątpliwego stanu faktycznego sprawy, można zasadnie przy-
jąć, że w sytuacji gdy osoba uprawniona nie mogła złożyć wniosku o rentę rodzinną
do dnia wydania postanowienia o uznaniu swego poprzednika prawnego (ojca) za
zmarłego, można przyznać świadczenie od ustalonej daty śmierci, jeżeli wniosek o
uznanie za zmarłego został złożony przez uprawnionego bez zbędnej zwłoki.
Tym się kierując - gdy podstawy skargi nie zostały wykazane - orzeczono jak
w sentencji, na podstawie art. 39814
k.p.c.
========================================