Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 9 lutego 2012 r., III CSK 189/11
Domniemanie przewidziane w art. 8911
§ 1 zdanie czwarte k.p.c. nie może
być wzruszone porozumieniami zawartymi przez współposiadaczy rachunku
wspólnego (art. 51 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe, jedn.
tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.), jeżeli nie zostały uwzględnione w
treści umowy tego rachunku (art. 725 k.c.).
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
Sędzia SN Krzysztof Strzelczyk
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Rafała G. przeciwko "A.N.D.P.", sp. z
o.o. w W. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w
dniu 9 lutego 2012 r. skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego w
Kielcach z dnia 25 lutego 2011 r.
oddalił skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Powód Rafał G. dochodził od strony pozwanej "A.N.D.P.", sp. z o.o. w W.
zasądzenia kwoty 70 000 zł z odsetkami jako bezzasadnie wyegzekwowanej z
rachunku wspólnego, który był prowadzony dla powoda i jego matki. Sąd Rejonowy
zasądził dochodzoną kwotę, oddalił natomiast powództwo o odsetki za opóźnienie
za okres wskazany w wyroku. Ustalił, że w dniu 5 lutego 2010 r. powód wraz z
matką zawarł z bankiem „umowę oszczędnościowej lokaty terminowej” jako postać
umowy rachunku wspólnego. Umowa ta obejmowała kwotę 140 000 zł, która
wcześniej została przelana z rachunku bankowego powoda, prowadzonego przez
inny bank. Strona pozwana uzyskała nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym
m.in. przeciwko matce powoda, a następnie skierowała egzekucję do wierzytelności
wynikającej z rachunku bankowego (lokaty wspólnej) powoda i jego matki.
Komornik wyegzekwował z tego rachunku kwotę 70 000 zł objętą następnie
pozwem.
Sąd Rejonowy stwierdził, że egzekucja pozwanego wierzyciela została
skierowana do wierzytelności wynikającej z umowy rachunku wspólnego
przewidzianego a w art. 51-51a ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe
(jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm. – dalej: "Pr.bank.").
Współposiadaczami tego rachunku byli powód i jego matka – dłużniczka strony
pozwanej. Zakres dopuszczalnej egzekucji z wierzytelności wynikającej z rachunku
wspólnego wyznacza art. 8911
§ 1 k.p.c. Umowa z dnia 5 lutego 2010 r. nie
określała udziału matki powoda w rachunku wspólnym, dlatego komornik – kierując
się domniemaniem prawnym równości udziałów – wyegzekwował z rachunku kwotę
70 000 zł. Do czasu zajęcia rachunku uprawnienia powoda podlegały ochronie na
podstawie art. 841 k.p.c., natomiast po przeprowadzeniu egzekucji powód mógł
wystąpić wobec egzekwującego wierzyciela o zapłatę. Domniemanie prawne
równości udziałów, przewidziane w art. 8911
§ 1 k.p.c., jest wzruszalne i powód
skuteczne je podważył w toku postępowania. Intencją współposiadaczy przy
zakładaniu lokaty wspólnej było to, że matka powoda miała jedynie dostęp do
środków powoda przechowywanych na rachunku, nie była natomiast uprawniona do
tych środków wbrew woli powoda. Wzruszenie domniemania wynikającego z art.
8911
§ 1 k.p.c. powoduje, że cała wierzytelność z rachunku wspólnego
przysługiwała tylko powodowi. W ocenie Sądu, matka powoda, wbrew treści
umowy, „była w istocie jedynie pełnomocnikiem posiadacza rachunku (syna)”.
Roszczenie powoda o zwrot wyegzekwowanej kwoty okazało się zatem
uzasadnione na podstawie art. 405 k.c. Wyegzekwowanie może jednocześnie
oznaczać także czyn niedozwolony strony pozwanej i uzasadniać odpowiedzialność
na podstawie art. 416 k.c.
W wyniku apelacji strony pozwanej Sąd Okręgowy zmienił zaskarżony wyrok i
oddalił powództwo. Wyjaśniając konstrukcję rachunku wspólnego, Sąd Okręgowy
stwierdził, że w razie zajęcia wierzytelności wynikającej z takiego rachunku,
czynności egzekucyjne prowadzone są jedynie do udziału dłużnika w tej
wierzytelności (art. 8911
§ 1 k.p.c. Według Sądu Okręgowego, przewidziane w tym
przepisie domniemanie prawne można wzruszyć powołaniem się na treść umowy
rachunku wspólnego. Nie ma w tym wypadku znaczenia źródło pochodzenia kwot
wpływających na rachunek wspólny, np. tylko z innego rachunku w innym banku
jednego ze współposiadaczy.
W skardze kasacyjnej powoda podniesiono zarzuty naruszenia art. 405 i 416
k.c. Skarżący zakwestionował stanowisko Sądu Okręgowego, że współposiadacz
rachunku wspólnego niebędący dłużnikiem nie może żądać od wierzyciela zwrotu
wyegzekwowanej z rachunku kwoty, mimo wykazania, iż środki zgromadzone na
rachunku wspólnym należały wyłącznie do tego współposiadacza. Domagał się
uchylenia zaskarżonego wyroku i oddalenia apelacji strony pozwanej, ewentualnie
przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W art. 51 Pr.bank. przewidziano możliwość zawarcia umowy rachunku
wspólnego z udziałem osób fizycznych jako współposiadaczy tego rachunku. De
lege lata brak ograniczeń odnośnie do kręgu osób fizycznych, które mogą być
związane z bankiem umową wspólnego rachunku bankowego (art. 725 k.c.);
możliwe jest także zawarcie umowy lokaty wspólnej. Treść umowy rachunku
wspólnego (lokaty wspólnej) regulują szczegółowo także odpowiednie wzorce
umowne (art. 384 k.c.), a z art. 51a Pr.bank. wynika, że każdy współposiadacz
rachunku może samodzielnie dysponować środkami pieniężnymi zgromadzonymi
na rachunku oraz może wypowiedzieć umowę rachunku bankowego ze skutkiem
dla pozostałych współposiadaczy (rozłączny rachunek wspólny). W umowie
rachunku bankowego (w treści wzorca umownego) mogą być zastrzeżone
odmienne reguły dysponowania środkami na rachunku wspólnym łącznie przez
współposiadaczy (łączny rachunek wspólny).
Z umowy wspólnego rachunku bankowego wynika wspólna wierzytelność
pieniężna kilku współposiadaczy rachunku wobec banku. Każdy ze
współposiadaczy ma status wierzyciela banku w odniesieniu do całej wierzytelności
wynikającej z rachunku (art. 367 k.c.), natomiast wspomniane warianty
konstrukcyjne rachunku wspólnego – łączny i rozłączny – określają jedynie sam
sposób dysponowania tą wierzytelnością. Nieistotne są źródła zasilania rachunku
wspólnego, tj. pochodzenie środków pieniężnych ujawnionych na rachunku; z
chwilą wpisu na rachunku (art. 731 k.c.) środki te determinują istnienie i zakres
wierzytelności wspólnej współposiadaczy wobec banku. Ewentualne porozumienia
między współposiadaczami rachunku nie mogą spowodować wobec banku zmiany
prawnego statusu jednego ze współposiadaczy w „pełnomocnika” innego
posiadacza w ramach istniejącego już stosunku rachunku bankowego. Możliwe jest
natomiast ustanowienie przez współposiadaczy rachunku wspólnego jako
mocodawców odpowiedniego (np. stałego) pełnomocnika do dysponowania
środkami na rachunku wspólnym.
Współposiadacze rachunku wspólnego muszą liczyć się z dopuszczalnością
egzekucji z wierzytelności wspólnej wynikającej z umowy rachunku wspólnego
wówczas, gdy w toku tej egzekucji egzekwowany jest dług tylko jednego ze
współposiadaczy. Artykuł 8911
§ 1 k.p.c. przewiduje reguły takiej właśnie egzekucji;
wierzytelność wspólna z rachunku wspólnego może być zajęta, a dalsze czynności
egzekucyjne są prowadzone do przypadającego dłużnikowi udziału w rachunku
wspólnym stosownie do treści umowy regulującej prowadzenie rachunku, którą
dłużnik obowiązany jest przedłożyć komornikowi w terminie tygodnia od daty
zajęcia. Jeżeli w umowie nie określono udziałów w rachunku wspólnym albo gdy
dłużnik nie przedłoży umowy, domniemywa się równość udziałów obu
współposiadaczy. Po ustaleniu udziału dłużnika zwalnia się pozostałe udziały od
egzekucji.
Umowa oszczędnościowej lokaty terminowej, zawarta w dniu 5 lutego 2010 r.
przez powoda i jego matkę z bankiem, miała postać lokaty wspólnej, w której
przewidziano rozłączny wariant dysponowania wkładem oszczędnościowym (art.
51a Pr.bank.); wierzycielami należności wspólnej wynikającej z lokaty byli oboje
współposiadacze. Z ustaleń dokonanych przez Sądy meritii wynika, że w toku
egzekucji nie przedłożono komornikowi treści umowy rachunku wspólnego, która
określałaby inne udziały w rachunku wspólnym obojga współposiadaczy. Rzecz
jasna, taka nierówność udziałów mogłaby wynikać także z postanowień
„Regulaminu terminowych rachunków oszczędnościowych”, do którego odesłano w
umowie z dnia 5 lutego 2010 r. W tej sytuacji istniały nie tylko podstawy przyjęcia
domniemania równości udziałów (art. 8911
§ 1 k.p.c.), ale nawet stanu pewności
prawnej w tym zakresie. Dla wzruszenia takiego domniemania nie mają znaczenia
wewnętrzne porozumienia dokonywane między współposiadaczami rachunku, z
których mogłaby wynikać inna wysokość takich udziałów lub nawet – jak wywodził
powód – „wyłączna” przynależność środków pieniężnych zgromadzonych na
rachunku wspólnym do jednego ze współposiadaczy, np. osoby niebędącej
dłużnikiem w postępowaniu egzekucyjnym. Takie porozumienia nie mogą odnieść
żadnego skutku w zakresie stosunku rachunku wspólnego, jeżeli jednocześnie nie
doszło do odpowiedniej zmiany treści umowy rachunku wspólnego do chwili upływu
terminu tygodniowego przewidzianego w art. 8911
§ 1 k.p.c. Oznacza to, że
współposiadacz rachunku wspólnego niebędący dłużnikiem egzekwującego
wierzyciela nie może skutecznie „sprzeciwiać się” egzekucji i dowodzić, że na
rachunku znajdują się wyłączne środki pieniężne należące do sprzeciwiającego się
współposiadacza. Nie ma przy tym znaczenia, z jakiego źródła pochodzą w całości
lub w części środki pieniężne zgromadzone na rachunku, w tym m.in. z funduszy
wcześniej należących do współposiadacza niebędącego dłużnikiem. Ujawnienie
tych środków przez odpowiedni wpis na rachunku prowadzi do powstania
wierzytelności wspólnej współposiadaczy wobec banku i wierzytelność ta jest objęta
reżimem egzekucyjnym określonym w art. 8911
§ 1 k.p.c.
Podobne reguły egzekucji mają zastosowanie także wówczas, gdy doszło do
zajęcia wierzytelności wspólnej z rachunku wspólnego z tytułu zadłużenia dłużnika
pozostającego w związku małżeńskim (art. 8912
§ 1 k.p.c.) Małżonek
egzekwowanego dłużnika uzyskuje jednak ex lege dodatkową ochronę prawną w
postaci możliwości zgłoszenia powództwa unormowanego w art. 841 k.c., jeżeli na
rachunku wspólnym znajdują się środki określone w art. 8912
§ 2 k.p.c. Tę
dodatkową ochronę małżonka uzasadnia odpowiednio ukształtowany reżim
małżeńskich stosunków majątkowych i odpowiedzialności jednego małżonka za
długi drugiego.
Prawidłowy przebieg egzekucji z rachunku lokaty wspólnej współposiadaczy
prowadzi do wniosku o bezpodstawności roszczenia powoda na podstawie art. 405
k.c. i na podstawie art. 416 k.c. Skoro przepisy te nie zostały naruszone, należało
oddalić skargę kasacyjną jako nieuzasadnioną (art. 39814
k.p.c.).