Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 284/11
POSTANOWIENIE
Dnia 15 lutego 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku S. Ś.
przy uczestnictwie C. Ś. i K. Ś.
o wpis prawa własności w księdze wieczystej,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 15 lutego 2012 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania K. Ś.
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 13 stycznia 2011 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 13 stycznia 2011 r. Sąd Okręgowy oddalił apelację
uczestniczki K. Ś. od postanowienia z dnia 4 października 2010 r. Sądu
Rejonowego utrzymującego w mocy wpis w księdze wieczystej nr [...], dokonany
przez Referendarza Sądowego w Sądzie Rejonowym , którym w miejsce prawa
własności małżonków K. Ś. i S. Ś. na zasadach wspólności majątkowej małżeńskiej
wpisane zostało prawo własności na rzecz K. Ś. w 1
/2 części i na rzecz C. Ś. w 1
/2
części. Wpis został dokonany na podstawie wniosku S. Ś., opartego o umowę z
dnia 2 sierpnia 2010 r., dotyczącą powrotnego przeniesienia przez niego całego
jego udziału we własności nieruchomości wskutek odwołania darowizny. Jak
ustalono w sprawie, umowa ta była wykonaniem zobowiązania wnioskodawcy,
wynikającego z odwołania dnia 10 grudnia 2009 r. przez jego ojca – C. Ś.,
darowizny nieruchomości dokonanej na rzecz syna i synowej – wnioskodawcy i
uczestniczki postępowania. Podstawą prawną wpisu w księdze wieczystej był art.
6268
§ 2 k.p.c.
Apelacja uczestniczki postępowania została oddalona jako oczywiście
bezzasadna. Sąd Okręgowy, z powołaniem się na orzecznictwo Sądu Najwyższego
uznał, że darowizna uczyniona na rzecz obojga małżonków może być odwołana
w stosunku do jednego z nich i jest to oświadczenie darczyńcy wobec tego
małżonka. W rezultacie darowana nieruchomość traci byt współwłasności łącznej,
a staje się przedmiotem współwłasności w częściach równych darczyńcy i tego
małżonka, w stosunku do którego nie nastąpiło skuteczne odwołanie darowizny.
Sąd stwierdził też, że dokonana przez sąd wieczystoksięgowy wykładnia umowy,
stanowiąca materialną podstawę wpisu w księdze wieczystej następuje na
podstawie tekstu dokumentu i treści księgi wieczystej, bez prowadzenia innego
postępowania.
W skardze kasacyjnej uczestniczka zarzuciła zaskarżonemu orzeczeniu
naruszenie prawa materialnego, tj. art. 35 k.r.o. w związku z art. 6268
k.p.c. przez
ich błędną wykładnię i przyjęcie, że wnioskodawca na potrzeby postępowania
wieczystoksięgowego, regulacji rodzinnych i zobowiązaniowych może mieć
jednocześnie dwa różne reżimy majątkowe w odniesieniu do jednego, tego samego
składnika majątku, w sytuacji braku okoliczności uzasadniających zniesienie
3
wspólności majątkowej w czasie trwania małżeństwa; art. 898 § 1 i 2 k.c. w związku
z art. 33 pkt 2 i art. 35 k.r.o. przez błędne zastosowanie; art. 898 § 1 i 2 k.c.
w związku z art. 43 § 1 i 2 k.r.o. przez przyjęcie wystąpienia skutku rzeczowego w
stosunku do obydwojga małżonków, w sytuacji odwołania darowizny i zwrotnego
przeniesienia przedmiotu darowizny na darczyńcę. Naruszenie przepisów
postępowania dotyczy art. 6268
k.p.c. przez uznanie, że w postępowaniu
w sprawie wpisu sąd bada jedynie formę i treść wniosku, nie uwzględniając
materialno-prawnych przesłanek wpisu. Skarżąca wniosła o uchylenie w całości
zaskarżonego postanowienia i oddalenie wniosku, ewentualnie przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania z rozstrzygnięciem o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Odnosząc się w pierwszej kolejności do zarzutu naruszenia przepisów
postępowania cywilnego, podnieść należy, że art. 6268
§ 2 k.p.c. nakazuje sądowi
rozpoznającemu wniosek o wpis badać jedynie treść i formę wniosku, dołączonych
do wniosku dokumentów oraz treść księgi wieczystej. Poruszając się w tym kręgu
sąd bada także materialnoprawne przesłanki wpisu, co jest utrwalone
w orzecznictwie jeszcze od czasów prawa rzeczowego (por. orzeczenie Sądu
Najwyższego z dnia 22 marca 1955 r., II CO 116/54, OSNCK 1956, nr 1, poz. 15)
i wymagane de lege lata (por. postanowienie Sadu Najwyższego z dnia
30 września 2009 r., V CSK 63/09, Lex nr 558633). Wbrew twierdzeniom
skarżącej, dokonał tego także Sąd Okręgowy w niniejszej sprawie, jednak uczynił to
nieprawidłowo, także bez właściwego uzasadnienia i w tym względzie podzielić
należy zarzut skarżącej.
W kwestii naruszenia przepisów prawa materialnego, tj. art. 35 k.r.o.
w związku z art. 6266
k.p.c. rozważyć należy wartości, które wymagają
respektowania w przypadku skutecznego odwołania darowizny w stosunku do
obojga małżonków, ale realizowania tego odwołania tylko przez jednego z nich
i negowania przez drugiego małżonka odwołania z powodu rażącej
niewdzięczności, przy czym przedmiot darowizny znalazł się w majątku wspólnym
małżonków. Z jednej strony występuje więc zasada stałości majątku wspólnego
zawarta w art. 35 k.r.o. i wyrażająca się przede wszystkim wyłączeniem
4
uprawnienia małżonka do żądania podziału tego majątku w czasie trwania
małżeństwa, jak również rozporządzania lub zobowiązywania się do
rozporządzania udziałem, mająca źródło w konstrukcji prawnej wspólności
majątkowej małżeńskiej jako współwłasności łącznej. Z drugiej strony darczyńca
ma przyznane w art. 898 § 2 k.c. prawo do odwołania darowizny nawet już
wykonanej, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej
niewdzięczności.
Chcąc pogodzić możliwość odwołania darowizny z respektowaniem
nienaruszalności majątku wspólnego małżonków w czasie trwania małżeństwa,
w doktrynie wyrażony został pogląd o konieczności odwołania darowizny, której
przedmiot znajduje się we wspólności małżeńskiej wobec obojga małżonków, a jej
bezskuteczności, jeśli to zostanie uczynione wobec tylko jednego z nich.
Argumenty przytaczane na poparcie takiego stanowiska dotyczą przyczyn
stworzenia wspólności majątkowej małżeńskiej w wyniku zawartego związku
małżeńskiego, zasługujących na ochronę interesów rodziny, wybiegających
znacznie poza prawa obdarowanego małżonka. Podnosi się także w świetle
utrwalonego orzecznictwa sądowego przyczyny konstrukcji prawnej współwłasności
łącznej i skutków prawnych odwołania darowizny nieruchomości, a taki jest
przedmiot darowizny w niniejszej sprawie (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
28 września 1979 r., III CZP 15/79, OSNCP 1980, nr 4, poz. 63 oraz uchwałę Sądu
najwyższego z dnia 10 sierpnia 1988 r., III CZP 67/88, OSNC 1989, nr 11,
poz. 180).
Odnosząc się najpierw do tej ostatniej kwestii, należy przypomnieć,
że w myśl aprobowanego od lat stanowiska wyrażonego w uchwale składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1967 r., III CZP 32/66, (OSNCP
1968, nr 12, poz. 199), odwołanie darowizny nieruchomości nie stwarza skutków
rzeczowych, a więc przejścia własności ex lege na darczyńcę, lecz kreuje
obowiązek obdarowanego do przeniesienia własności nieruchomości z powrotem
na darczyńcę. Rozpatrując to na tle wspólności majątkowej małżeńskiej nie można,
w myśl prezentowanej koncepcji, zrealizować obowiązku przeniesienia własności
nieruchomości przez jednego z obdarowanych małżonków, który okazał się rażąco
niewdzięczny i tylko wobec niego została odwołana darowizna, ponieważ
5
nieruchomość jest także własnością drugiego małżonka do niepodzielnej ręki. Jeśli
więc oboje małżonkowie okazują się rażąco niewdzięczni, to darczyńca może
wobec ich obojga odwołać darowiznę i wtedy oboje małżonkowie będą zobowiązani
przenieść nieruchomość jako składnik majątku wspólnego na darczyńcę, wtedy też
wyjdzie on z masy majątkowej małżeńskiej. Nie nastąpi wówczas pogwałcenie
reguł rządzących współwłasnością łączną oraz naruszenie art. 35 k.r. i op., a także
art. 42 k.r.o., który to przepis zabrania wierzycielowi małżonka żądać w czasie
trwania małżeństwa zaspokojenia z udziału we wspólności majątkowej.
Naruszenie obu wymienionych przepisów nastąpi w razie przyjęcia
odmiennego stanowiska, mającego swoje liczne przykłady w orzecznictwie,
począwszy od uchwały Sądu Najwyższego z dnia 18 lutego 1969 r., III CZP 133/68
(OSNCP 1969, nr 11, poz. 193). W myśl tej uchwały, okoliczność, że darowizna
została dokonana na rzecz obojga małżonków i że przedmiot darowizny wszedł do
ich majątku wspólnego, nie stoi na przeszkodzie odwołaniu darowizny w stosunku
do jednego tylko małżonka, gdyż wówczas uważa się, że z chwilą skutecznego
odwołania darowizny względem tego małżonka rzecz darowana przestała wchodzić
do majątku wspólnego, a udział w niej małżonka, w stosunku do którego darowizna
nie została odwołana, staje się jego majątkiem odrębnym.
Odstępstwo od zasady zawartej w przywołanej uchwale składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego w sprawie III CZP 32/66 wyraża się zwłaszcza w tym,
że przyjmując przejście przedmiotu darowizny z majątku wspólnego do majątku
odrębnego drugiego małżonka, z chwilą odwołania darowizny wobec jednego tylko
małżonka, aprobuje się skutek rzeczowy odwołania darowizny. Następuje w takim
przypadku przekształcenie współwłasności łącznej we współwłasność w częściach
ułamkowych, z wierzytelnością darczyńcy wobec niewdzięcznego współmałżonka
do przeniesienia na darczyńcę części ułamkowej własności rzeczy, stanowiącej do
odwołania darowizny składnik majątku wspólnego. Jest to zatem doprowadzenie
przez jednostronne oświadczenie woli do sytuacji tożsamej z rozporządzeniem
udziałem w dotychczasowej współwłasności łącznej, jak i zaspokojeniem
wierzytelności osoby trzeciej wobec udziału przypadającego małżonkowi we
wspólności w czasie trwania małżeństwa, czyli obejście zakazów wyraźnie
formułowanych w art. 35 i art. 42 k.r.o.
6
W doktrynie uzupełnia się te zastrzeżenia kolejnymi argumentami. Chodzi
więc o art. 898 § 1 k.c., który wprawdzie nie zawiera żadnych ograniczeń
o charakterze podmiotowym lub przedmiotowym co do możliwości odwołania
darowizny, ale jest wątpliwe, aby wystarczył dla stwarzania wyłomu od zasady
niepodzielności wspólności i powodowania, że w odniesieniu do przedmiotu
darowizny, który wszedł do majątku wspólnego przestają obowiązywać przepisy
o małżeńskiej wspólności majątkowej. Ponadto, darczyńca czyniący darowiznę
z zastrzeżeniem objęcia jej przedmiotu małżeńską wspólnością majątkową, a więc
realizujący wyjątek od odmiennej zasady wchodzenia darowizn do majątku
odrębnego małżonków (art. 33 pkt 2 k.r.o.) powinien ponosić pewne tego
konsekwencje i ryzyko swojego oświadczenia o darowiźnie. Nie zasługuje więc tak
dalece na ochronę uprawnień do odwołania darowizny (art. 898 § 1 k.c.), żeby
łamać nimi podstawowe zasady prawnorzeczowe tkwiące we wspólności
ustawowej małżeńskiej.
We współczesnej doktrynie podnosi się również potrzebę ochrony interesów
wierzycieli, którzy mogą żądać zaspokojenia z majątku wspólnego, gdy dłużnikiem
jest tylko jeden z małżonków (art. 41 § 1 k.r.o.), a którego to uprawnienia
wierzyciele ci nie zrealizują po przejściu składników majątku wspólnego do majątku
odrębnego małżonka. Jest wątpliwe, aby małżonek ten mógł się zasłaniać wobec
wierzyciela okolicznością, że oto nieruchomość, stanowiąca główny lub jedyny
realny majątek nadający się do wyegzekwowania na zaspokojenie długów drugiego
małżonka nie podlega egzekucji, bo znalazł się w części w majątku odrębnym
drugiego małżonka i albo jest w pozostałej części wierzytelnością darczyńcy, albo
już jego współwłasnością po powrotnym przeniesieniu własności udziału przez
niewdzięcznego obdarowanego drugiego małżonka.
Na poparcie tej tezy przytacza się art. 471
k.r.o., obowiązujący z mocy
ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. (Dz. U. Nr 162, poz. 1691), według którego,
małżonek może powoływać się względem innych osób na umowę majątkową
małżeńską, gdy jej zawarcie oraz rodzaj były tym osobom wiadome. Przepis ten
wprawdzie nie miałby zastosowania wprost do odwołania darowizny, nie łączącej
się z małżeńską umową majątkową, ale trafnie wskazuje się, że przy obecnych
dużych wartościach majątków małżeńskich, zobowiązań płynących z ryzykownych
7
interesów gospodarczych prowadzącego je małżonka itp. widać w powołanym
przepisie troskę o interesy wierzycieli i wyraźne ratio legis takiego unormowania.
Chodzi też o potrzebę zapobiegania koluzji w stosunkach rodzinnych i odwoływania
darowizny dokonanej wobec „niewdzięcznego" małżonka tylko po to, aby uchronić
nieruchomość przed egzekucją na rzecz wierzycieli.
Poważne zastrzeżenie względem koncepcji przedstawionej w uchwale
z 1969 r., którą kierowało się późniejsze orzecznictwo, stanowi rozdzielenie
skutków odwołania darowizny w zależności od tego, czy dotyczy obojga, czy tylko
jednego z małżonków. Jeżeli dotyczy równocześnie obojga małżonków, to
odwołanie wywoła jedynie skutek obligacyjny, jak jest przyjmowane zgodnie
z powoływaną uchwałą składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego w sprawie
III CZP 32/66. Jeśli odwołanie darowizny następuje względem tylko jednego
małżonka, to miałby powstawać najpierw skutek rzeczowy przez przejście
z majątku wspólnego do majątków osobistych małżonków udziałów w darowanym
przedmiocie i powstania zobowiązania niewdzięcznego obdarowanego małżonka
do powrotnego przeniesienia jego udziału we własności darowanej rzeczy na
darczyńcę. Jest wątpliwe, czy mogą być na tyle istotne wartości, że są w stanie
przeciwstawić się oczywistej wadzie prawnej takiej konstrukcji.
Należy rozważyć, czy odwołanie się przez art. 898 § 2 zdanie pierwsze k.c.
do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu nie powinno podpowiedzieć, że
spełnienie świadczenia pieniężnego jest właściwym rozliczeniem się obdarowanego
wobec darczyńcy, który odwołał darowiznę względem jednego z małżonków na
skutek jego rażącej niewdzięczności, a drugi małżonek nie godzi się na
pozostawanie we współwłasności z darczyńcą. Zasadność takiego rozwiązania
potwierdza sytuacja występująca w niniejszej sprawie, gdy między małżonkami
nadal jest wspólność ustawowa i ani nie wystąpiły przesłanki do jej zniesienia, ani
nie chcą tego małżonkowie.
Ze względu na brzmienie art. 898 § 2 k.c. i stosowanie przepisów
o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 i nast. k.c.) należy przyjąć, że w razie
odwołania darowizny w stosunku do jednego małżonka jako rażąco
niewdzięcznego, albo w stosunku do obojga małżonków, którym zarzuca się
8
niewdzięczność, ale egzekwowania obowiązków wynikających z oświadczenia
o odwołaniu tylko w stosunku do jednego z małżonków, iż darczyńca ma wyłącznie
roszczenie o świadczenie pieniężne, a nie roszczenie o powrotne przeniesienie
własności w postaci udziału w dotychczasowej wspólności majątkowej małżeńskiej
(art. 405 in fine). Połowa wartości darowanej nieruchomości stanowi – co do zasady
- wysokość wzbogacenia należnego do zwrotu darczyńcy przez niewdzięcznego
małżonka.
W tej sytuacji nie jest skuteczna umowa o powrotnym przeniesieniu
własności, jaką zawarł wnioskodawca z darczyńcą oraz nie jest skuteczny wpis do
księgi wieczystej darczyńcy w 1
/2 części w miejsce wnioskodawcy we
współwłasności z uczestniczką – żoną wnioskodawcy.
Mając to na uwadze Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. uchylił
zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania,
rozstrzygając o kosztach postępowania kasacyjnego na podstawie art. 108 § 2
w związku z art. 391 § 1, art. 13 § 2 i art. 39821
k.p.c.