Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 330/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Myszka (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania E. O. i J. O.
przeciwko Prezesowi Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego
o podleganie ubezpieczeniu społecznemu rolników oraz o przywrócenie terminu do
złożenia zaświadczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 6 marca 2012 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonych od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 13 kwietnia 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania z orzeczeniem o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 8 listopada 2010 r. Sąd Okręgowy zmienił decyzję Prezesa
Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego z dnia 7 lipca 2010 r. i przywrócił J.
O. termin do złożenia zaświadczenia właściwego urzędu skarbowego o kwocie
należnego podatku dochodowego od przychodów z pozarolniczej działalności
gospodarczej za 2009 rok oraz zmienił decyzję z dnia 21 czerwca 2010 r.,
ustalając, że J. O. podlega ubezpieczeniu społecznemu rolników od dnia 1 czerwca
2010 r.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że J. O. podlegała ubezpieczeniu
społecznemu rolników z mocy ustawy od dnia 1 stycznia 1991 r. jako rolnik, a od
dnia 1 lipca 1997 r. jako małżonek rolnika – E. O. Od dnia 2 stycznia 2007 r.
prowadzi pozarolniczą działalność gospodarczą zarejestrowaną w ewidencji
działalności gospodarczej prowadzonej przez wójta Gminy G. W celu wykazania
dalszego podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników zobowiązana była do
przedłożenia w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego zaświadczenia
właściwego urzędu skarbowego o kwocie należnego podatku dochodowego od
przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej za 2009 r. w terminie do
dnia 31 maja 2010 r. Zaświadczenie to ubezpieczona przedłożyła organowi
rentowemu w dniu 29 czerwca 2010 r. wraz z wnioskiem o przywrócenie terminu.
Sąd stwierdził, że w maju 2010 r. ubezpieczona znalazła się w szczególnej i
nadzwyczajnej sytuacji życiowej, spowodowanej nagłym pogorszeniem stanu
zdrowia jej męża, związanym z hospitalizacją, oraz opiekowała się córką z nogą
unieruchomioną w gipsie, a także zmuszona była w tym okresie do samodzielnego
zajmowania się gospodarstwem rolnym i do jednoczesnego prowadzenia
pozarolniczej działalności gospodarczej. W ocenie Sądu Okręgowego, okoliczności
te przemawiały za uznaniem, że uchybiła terminowi wskutek zdarzeń losowych w
rozumieniu art. 5a ust. 7 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu
społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291 ze zm.).
Sąd Apelacyjny, Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, na skutek apelacji
organu rentowego, wyrokiem z dnia 13 kwietnia 2011 r. zmienił wyrok Sądu
Okręgowego i oddalił odwołania ubezpieczonych E. O., rolnika, i J. O., żony
3
rolnika. Interpretując przesłankę przywrócenia terminu przewidzianą w art. 5a ust.
7 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, Sąd drugiej instancji zauważył, że
zdarzenie losowe, o którym mowa w tym przepisie, to zdarzenie, które nie było
spodziewane, niezaplanowane, takie które „przyniósł los". Nie jest jednak – w jego
ocenie – wystarczające do przywrócenia terminu nastąpienie samego zdarzenia
losowego; wymaga się jeszcze, by niezachowanie terminu nastąpiło „wskutek"
zdarzeń losowych, a więc istnienia związku przyczynowego między tym
zdarzeniem a niezachowaniem terminu, a nie ma takiego związku, jeżeli mimo
wystąpienia zdarzenia losowego, możliwe było w danych okolicznościach
faktycznych podjęcie działania, jakie zwykle podejmuje się, gdyby zdarzenie
losowe nie wystąpiło, zmierzające do złożenia zaświadczenia w terminie, a jego
zaniechanie następuje również z powodu niedbalstwa rolnika lub zwykłego
zapomnienia. W ocenie Sądu drugiej instancji, uchybienie terminowi przez
ubezpieczoną nie było typowym i normalnym skutkiem pogorszenia stanu zdrowia
członków jej rodziny. Jak wynika z relacji ubezpieczonej, w związku z tymi
zdarzeniami „wyszło jej z głowy" załatwienie sprawy; „umknął jej ten obowiązek".
Sąd podkreślił, że skoro ubezpieczona zajmowała się w tym czasie wieloma
sprawami związanymi z gospodarstwem i z działalnością gospodarczą oraz
prowadzeniem domu i nie doznała żadnych fizycznych ograniczeń lub przeszkód w
tym, aby w terminie udać się po zaświadczenie do urzędu skarbowego, a
następnie przedłożyć je organowi rentowemu, a tylko zapomniała o tym
obowiązku, należy przyjąć, iż niezachowanie terminu nie nastąpiło „wskutek"
zdarzeń losowych. Sąd Apelacyjny wyraził pogląd, że codzienny stres i zmęczenie
z powodu nawet nawarstwiających się kłopotów zdrowotnych członków rodziny
związany z nadmiarem obowiązków wynikających z prowadzenia gospodarstwa
rolnego i jednocześnie działalności gospodarczej, nie jest „zdarzeniem losowym"
powodującym niewykonanie obowiązku złożenia zaświadczenia w terminie.
Skarga kasacyjna J. O. i E. O., obejmująca wyrok Sądu Apelacyjnego w
całości i zawierająca wniosek o jego uchylenie i zmianę przez oddalenie apelacji
Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego lub o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu, została oparta na podstawie naruszenia prawa
4
materialnego – art. 5a ust. 7 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników przez
błędną wykładnię wykluczającą zachowanie związku przyczynowego między
zdarzeniem losowym, a niewykonaniem obowiązku do złożenia stosownego
zaświadczenia, jeżeli ubezpieczony mimo wystąpienia zdarzenia losowego mógłby
w danych okolicznościach faktycznych podjąć normalne działania, jakie zwykle
podejmuje się, gdyby dane zdarzenie nie wystąpiło. Skarżący wskazali, że
wykładnia dokonana przez Sąd Apelacyjny pozwala na przywrócenie terminu tylko
wtedy, gdy skutki zdarzenia losowego wprost odnoszą się do osoby
ubezpieczonego i jego możliwości fizycznych warunkujących spełnienie
obowiązku, a wyklucza wiele innych przypadków i sytuacji życiowych, w których
zdarzenie losowe nie powoduje co prawda, że wykonanie czynności jest
niemożliwe fizycznie, lecz mimo to zdarzenie losowe jest tak doniosłe i w taki
sposób dezorganizuje życie oraz funkcjonowanie ubezpieczonego, że jest
wystarczającą przyczyną uchybienia terminowi do spełnienia określonego
obowiązku. Zdaniem skarżących, zmęczenie, codzienny stres i nerwowa sytuacja
spowodowana chorobami dwóch członków rodziny i próbą zapewnienia bytu
rodzinie przez wnioskodawczynię oraz nawarstwiające się kłopoty rodzinne
pozwalają na stwierdzenie, że uchybienie terminowi powstało wskutek zdarzenia
losowego.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Rolnik, który rozpoczyna prowadzenie pozarolniczej działalności
gospodarczej, może pozostać w ubezpieczeniu rolniczym po wykazaniu spełnienia
warunków określonych w art. 5a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291 ze zm.).
Jednym z nich jest opłacanie podatku dochodowego za poprzedni rok podatkowy
od przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej w wysokości
nieprzekraczającej kwoty ustalonej w obwieszczeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju
Wsi z dnia 16 marca 2009 r. w sprawie rocznej kwoty granicznej (M.P. Nr 18, poz.
237). Udokumentowanie tego faktu, które następuje na podstawie zaświadczenia
właściwego naczelnika urzędu skarbowego, zostało – ze względu na konieczność
uporządkowania praktyki weryfikacji uprawnień do objęcia lub kontynuowania
5
rolniczego ubezpieczenia społecznego – ograniczone terminem (por. wyroki
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 marca 2006 r., P 8/05, OTK-A 2006 nr 3, poz.
28 i z dnia 18 lipca 2006 r., P 6/05, OTK-A 2006 nr 7, poz. 81). Termin ten upływa
dnia 31 maja każdego roku podatkowego.
Nie budzi wątpliwości, że wspomniany termin jest terminem zawitym prawa
materialnego, a jego niedochowanie powoduje ustanie ubezpieczenia z dniem, do
którego rolnik lub domownik obowiązany był złożyć zaświadczenie (por. art. 5a ust.
6 ustawy; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 1976 r. III CRN
202/76, OSNC 1977 nr 10, poz.186). Zasada, że terminy prawa materialnego nie
podlegają przywróceniu, chyba że prawo tak stanowi, została potwierdzona w art.
5a ust. 7 ustawy; stwierdza się w nim, że terminy określone w art. 5a ust. 1 pkt 1 i
ust. 4 mogą zostać przywrócone na wniosek zainteresowanego rolnika, jeżeli
udowodni, że niezachowanie terminu nastąpiło wskutek zdarzeń losowych.
Tego rodzaju regulację należy potraktować jako wyraz zgody – ze względu
na nieproporcjonalność przyczyny do skutku – na reasumpcję decyzji deklarującej
wyłączenie z ubezpieczenia rolniczego przez wykazanie stanu rzeczy
uzasadniającego istnienie przesłanek pozostania w ubezpieczeniu rolniczym. Z
punktu widzenia charakteru instytucji, należy ją uznać za nieporównywalną z
umożliwieniem stronie dokonania spóźnionej czynności procesowej (por. uchwałę
pięciu sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 14 października 1996 r.,
OPK 19/96, ONSA 1997 r. nr 2, poz. 56). Zwrócono na to także uwagę w
orzecznictwie Sądu Najwyższego oraz sądów administracyjnych, stwierdzając, że
art. 5a ust. 7 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników stanowi samodzielną
podstawę przywracania terminów określonych w tym przepisie, wyłączając
możliwość i potrzebę powoływania art. 58 k.p.a. i art. 168 k.p.c. (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 10 czerwca 2010 r., I UK 49/10, OSNP 2011 nr 23-24, poz.
304 oraz Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 12 września
2007 r., IV SA/Wa 1240/07, z dnia 9 stycznia 2008 r., IV SA/Wa 2214/07 i z dnia 7
listopada 2007 r., IV SA/Wa 1904/07 niepublikowane).
Czynność materialnoprawna powiązana z uprawnieniem podmiotów ustawy
o ubezpieczeniu społecznym rolników do wyboru systemu ubezpieczenia może
być w sposób usprawiedliwiony opóźniona przez zdarzenie losowe. To, że
6
wyłączną przesłanką przywrócenia terminu jest zdarzenia losowe, nie nawiązuje w
żaden sposób do przesłanek subiektywnych właściwych dla oceny przywrócenia
terminów procesowych (por. art. 168 § 1 k.p.c.), ani do innych regulacji
przywracania terminów prawa materialnego (np. art. 265 k.p., por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 14 marca 1986 r., III PZP 8/86, OSPiKA 1987 nr 1, poz. 19 z
glosą T. Zielińskiego, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 października 2004 r., I
PK 646/03, niepublikowany). Ustanawiając w art. 5a ust. 7 o ubezpieczeniu
społecznym rolników przesłanki przywrócenia terminu, ustawodawca nie nawiązał
do regulacji uzależniających przywrócenie terminu od braku winy, lecz odwołał się
wyłącznie do przesłanki obiektywnej, tj. zdarzenia losowego, czyli okoliczności
nadzwyczajnej i nieprzewidzianej, której nie można było przezwyciężyć.
Zdarzenie losowe to zdarzenie nieprzewidziane i nieuchronne, które
uniemożliwiło stronie dopełnienie w terminie czynności. Chodzi o każdy przypadek
siły wyższej, zachodzący w sposób nieprzewidywalny i nieuchronny, a także o inne
zdarzenia „przypadkowe” (por. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 1930
r., III. 2 C 167/30, PS 1931, poz. 498, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 9 kwietnia
1952 r., CR 962/51, OSN 1954 Nr I, poz. 2, z dnia 7 lutego 1953 r., I C. 60/53, OSN
1954 nr 2, poz. 35, z dnia 9 lipca 1962 r., I CR 54/62, OSNCP 1963 nr 12, poz. 262,
z dnia 28 września 1971 r., II CR 388/71, OSNCP 1972 Nr 3, poz. 58, z dnia 18
grudnia 2002 r., I PK 12/02, OSNP 2004 Nr 12, poz. 206 oraz uchwałę składu
siedmiu sędziów z dnia 12 października 1995 r., III AZP 19/95, OSNAPiUS 1996 nr
10, poz. 133). Zgodnie z ustalonym w nauce prawa poglądem, przez siłę wyższą –
według teorii obiektywnej, która została przyjęta w orzecznictwie – należy rozumieć
przyczynę zdarzeń, których nie można było uniknąć ani też uczynić nieszkodliwymi
przez użycie środków leżących w granicach zwyczajnej zapobiegliwości. Pojęciem
siły wyższej nie obejmuje się natomiast wypadków wywołanych przyczyną
wewnętrzną, tzn. pochodzącą od jednostki, która wypadkiem została dotknięta (por.
orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1958 r., 3 CR 1230/58, PiP 1960
Nr 12, s.1067).
Zachorowania i choroby plasowane są w okolicznościach
charakterystycznych dla wystąpienia zdarzeń losowych. Zasadniczo choroba
rolnika lub członków jego rodziny, która wymaga jego aktywności związanej ze
7
sprawowaniem opieki, może stanowić podstawę wniosku o przywrócenie
uchybionego terminu. Ważne, by przyczyna, która spowodowała opóźnienie, była
tego rodzaju, że uniemożliwiała dokonanie czynności w znaczeniu obiektywnym,
ocenianym w każdym wypadku ad casum, przy czym nie jest konieczne traktowanie
zdarzenia losowego jako akcji wyłączającej możliwość podejmowania jakichkolwiek
czynności przez osobę poddaną jego działaniu. Istotne jest, by uchybienie
terminowi do złożenia przez rolnika zaświadczenia właściwego urzędu skarbowego
miało charakter obiektywny i zewnętrzny w stosunku do rolnika, jaki przypisywany
jest zdarzeniu losowemu.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł o uchyleniu zaskarżonego
wyroku, opartego na wadliwej ocenie przesłanki uzasadniającej przywrócenie
terminu, przewidzianej w art. 5a ust. 7 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. i
przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.).