Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 373/11
POSTANOWIENIE
Dnia 16 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z zawiadomienia Dyrektora Szpitala Neuropsychiatrycznego
Samodzielnego Publicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej
w L.
z udziałem Dyrektora Szpitala Neuropsychiatrycznego Samodzielnego Publicznego
Zakładu Opieki Zdrowotnej
w L. i J. T.
o zezwolenie na przyjęcie do szpitala psychiatrycznego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 marca 2012 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania J. T.
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 9 marca 2011 r.,
1/ prostuje zaskarżone postanowienie w ten sposób,
że zamiast słów „sprawy z urzędu” wpisuje prawidłowo „sprawy
z zawiadomienia Dyrektora Szpitala Neuropsychiatrycznego
Samodzielnego Publicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej”;
2/ oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy oddalił apelację uczestniczki
postępowania J. T. od postanowienia Sądu Rejonowego stwierdzającego, że
przyjęcie uczestniczki do Szpitala Neuropsychiatrycznego Samodzielnego
Publicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej w dniu 7 grudnia 2009 r., bez jej zgody,
było zasadne na podstawie art. 24 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U.
Nr 111, poz. 535 ze zm.) - dalej u.o.z.p.
Sąd drugiej instancji w pełni zaakceptował stan faktyczny ustalony przez Sąd
Rejonowy oraz dokonaną ocenę materiału dowodowego. Za podstawę
rozstrzygnięcia Sądy obu instancji przyjęły ustalenie, że od końca listopada 2009 r.
uczestniczka chorowała na dolegliwości żołądkowe objawiające się biegunką,
brakiem apetytu oraz osłabieniem. W dniu 7 grudnia 2009 r. córka uczestniczki
wraz z mężem, działając wbrew jej woli, zawiozła uczestniczkę do Szpitala
Neuropsychiatrycznego. Poinformowała personel szpitala, że uczestniczka
nadużywa alkoholu, jest w trakcie ciągu alkoholowego i wielokrotnie groziła
samobójstwem, jak również, że rok wcześniej była już hospitalizowana w tym
szpitalu z powodu stanów depresyjnych i zespołu abstynenckiego, a z informacji
rodziny wynika, że zły stan zdrowia jest konsekwencją nadużywania od kilku
tygodni alkoholu. Początkowo uczestniczka miała być przyjęta na oddział
wewnętrzny, ale ponieważ była pobudzona, agresywna, nie chciała poddać się
badaniom i były trudności z nawiązaniem z nią kontaktu, została umieszczona na
oddziale VII na podstawie art. 23 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, a jako
przyczynę umieszczenia wskazano bezpośrednie zagrożenie dla jej własnego
życia. Zastosowano także przymus bezpośredni, podano środki uspokajające
i płyny infuzyjne. W rozpoznaniu wstępnym wpisano zaburzenia psychiczne
i zaburzenia zachowania spowodowane użyciem alkoholu, zaś w rozpoznaniu
końcowym szkodliwe używanie alkoholu. Podczas badania nie stwierdzono
u uczestniczki ilościowych ani jakościowych zaburzeń świadomości, ostrych
objawów wytwórczych, czy istotnych klinicznie cech organicznego uszkodzenia
ośrodkowego układu nerwowego. W dniu 8 grudnia 2009 r. Dyrektor Szpitala
zawiadomił Sąd Rejonowy o przyjęciu uczestniczki w trybie art. 24 ustawy, a w dniu
3
9 grudnia 2009 r. uczestniczka opuściła szpital. Za bezsporną została uznana
okoliczność, że uczestniczka nie pozostaje w dobrych relacjach z córką i jej mężem
i nie ma z nimi częstego kontaktu.
Sąd Okręgowy akceptując stanowisko Sądu pierwszej instancji wskazał, że
przyjęcie uczestniczki do szpitala w trybie art. 24 ustawy było zasadne, bowiem jej
zachowanie wzbudziło wątpliwości co do jej stanu psychicznego z uwagi na
informacje od rodziny uczestniczki o poprzedniej hospitalizacji spowodowanej
stanami depresyjnymi i zespołem abstynenckim oraz o nadużywaniu alkoholu
i złym stanie somatycznym, wypowiadanie przez samą uczestniczkę myśli
samobójczych i jej zachowanie w szpitalu, które uzasadniało zastosowanie środków
przymusu bezpośredniego. Wszystkie te okoliczności stanowiły dla lekarza
decydującego o przyjęciu do szpitala i lekarza zatwierdzającego przyjęcie podstawę
oceny, że istnieją uzasadnione wątpliwości co do stanu zdrowia psychicznego
uczestniczki i zakwalifikowania jej zachowania jako zagrażającego życiu lub
zdrowiu. Nie podzielił także zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. uznając
przeprowadzoną ocenę materiału dowodowego za prawidłową, zwłaszcza
w odniesieniu do opinii biegłych i dowodów osobowych.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach uczestniczka
postępowania zarzuciła: w zakresie naruszenia prawa materialnego (art. 3983
§ 1
pkt 1 k.p.c.) - naruszenie art. 24 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie
zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535 ze zm.) przez jego nieuprawnione
zastosowanie w sytuacji, gdy z dokumentacji medycznej wynika, że uczestniczka
została przyjęta do szpitala w trybie art. 23, a nie art. 24 ustawy, a nadto w sytuacji,
gdy uczestniczka była zdrowa psychicznie i z opinii biegłych nie wynika, by w dacie
przyjęcia bezpośrednio zagrażała swemu życiu lub, by wykazywała zaburzenia
psychiczne oraz by istniała wątpliwość co do ich genezy, - naruszenie art. 24
ustawy przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że „izolację" stosuje się
w stosunku do „pacjentów budzących wątpliwości, że swoim zachowaniem
zagrażają sobie lub innym", podczas, gdy z art. 24 ustawy wynika, że obserwacja
jest stosowana wobec osób, których dotychczasowe zachowanie wskazuje na to,
że z powodu zaburzeń psychicznych zagrażają bezpośrednio swojemu życiu albo
życiu lub zdrowiu innych osób, a zachodzą wątpliwości, czy są one chore
4
psychicznie, - w zakresie naruszenia i przepisów postępowania (art. 398 § 1 pkt 2)
naruszenie artykułu 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 378 § 1 k.p.c.
poprzez ich nie zastosowanie polegające na nie odniesieniu się do zarzutów
apelacyjnych, zwłaszcza do zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. oraz naruszenie
art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez ich niezastosowanie
polegające na nie wskazaniu, dlaczego sąd odmówił wiarygodności dowodom
w postaci karty przyjęcia oraz stwierdzenia przyjęcia do szpitala. Wniosła o zmianę
zaskarżonego postanowienia i uznanie, że przyjęcie uczestniczki do szpitala w dniu
7 grudnia 2009 r. było niezasadne, ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie
sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Odnosząc się w pierwszej kolejności do zarzutów zgłoszonych w ramach
drugiej podstawy kasacyjnej wskazać należy, że uchybienie sądu drugiej instancji
polegające na nierozpoznaniu części zarzutów apelacji, może uzasadniać zarzut
naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 2 k.p.c. w zw. z art. 378 k.p.c. Mieć
jednak trzeba na uwadze, że wymogi uzasadnienia sądu drugiej instancji ulegają
częściowo modyfikacji w stosunku do wymogów art. 328 § 2 k.p.c., bowiem
z ustanowionego w art. 378 § 1 k.p.c. obowiązku rozpoznania sprawy w granicach
apelacji nie wynika konieczność osobnego omawiania w uzasadnieniu orzeczenia
przez sąd każdego z argumentów podniesionych w apelacji, natomiast wynika
z niego konieczność sporządzenia uzasadnienia w sposób wskazujący, że zarzuty
apelacji były rozważone przed wydaniem orzeczenia. Ponadto sąd drugiej instancji
jest obowiązany zamieścić w uzasadnieniu takie elementy, które ze względu na
treść apelacji i zakres rozpoznania są potrzebne do rozstrzygnięcia sprawy (patrz
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2008 r., sygn. IV CSK 331/08, z dnia
24 lipca 2009 r., sygn. I PK 38/09, z dnia 6 lipca 2011 r. I CSK 67/11, nie publ.).
Wbrew twierdzeniu skarżącej uzasadnienie Sądu Okręgowego odpowiada tym
wymogom, a motywy zawierają ocenę argumentów przytoczonych w apelacji jako
uzasadnienie zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., aczkolwiek wprost nie
wymieniają tego przepisu (w odniesieniu do opinii biegłych na stronie
15 uzasadnienia, zeznań świadków i uczestniczki na stronie 16). Natomiast
dokumenty w postaci karty przyjęcia do szpitala i stwierdzenie przyjęcia do szpitala
5
w trybie nagłym były brane pod uwagę przez Sąd Rejonowy, zaś Sąd Okręgowy
akceptując ustalenia Sądu pierwszej instancji nie dokonywał własnych ustaleń i nie
dokonywał własnej oceny materiału dowodowego, wobec czego zarzut
uzasadniony brakiem motywów w tym zakresie jest niezasadny.
Ocena zarzutów zgłoszonych w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej
wymaga wskazania, że postępowanie wszczęte na podstawie art. 25 u.o.z.p.
i zakończone orzeczeniem wydanym w oparciu o art. 23 lub 24 ustawy ma na celu
kontrolę legalności przyjęcia i przebywania w szpitalu osoby z zaburzeniami
psychicznymi, która nie wyraziła na to zgody. Kontrola ta dotyczy zarówno sposobu
postępowania (art. 23 ust. 2-5, art. 24 ust. 2), jak i przesłanek materialno prawnych
(art. 23 ust. 1, art. 24 ust. 1). Ponieważ orzeczenia wydawane w tym trybie
wkraczają bezpośrednio w sferę wysoko chronionych dóbr osób przyjętych do
szpitala bez ich zgody, przepisy ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, jako
przepisy szczególne, powinny być wykładane ściśle, a naczelną dyrektywą
działania sądów winien być wymóg celowości orzeczenia z punktu widzenia dobra
i interesu osoby, której postępowanie dotyczy (patrz postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 14 lutego 1996 r., II CRN 201/95, nie publ., z dnia 12 lutego
1997 r., II CKU 72/96 OSNC 1997/ 6-7/84, z dnia 27 lutego 2008 r., III CSK 318/07,
nie publ., z dnia 16 kwietnia 2009 r., nie publ.).
Zasadniczym problemem prawnym wymagającym rozstrzygnięcia jest
zagadnienie, czy w wypadku przyjęcia pacjenta do szpitala psychiatrycznego, bez
jego zgody, w trybie nagłym na podstawie art. 23 ust. 1 u.o.z.p., dopuszczalne jest
orzeczenie przez sąd legalności przyjęcia na podstawie art. 24 ustawy. Problem
jest istotny, bowiem inne są przesłanki przyjęcia z obu tych podstaw, inne są
uprawnienia szpitala w stosunku do pacjenta w zależności od podstawy przyjęcia,
a nadto orzeczenie sądu stwierdzające zasadność przyjęcia danej osoby do
szpitala jest tożsame z ustaleniem, że stwierdzono u niej określony stan
psychiczny. Aby mógł być zastosowany art. 23 ust. 1 osoba przyjmowana musi być
osobą chorą psychicznie, jej dotychczasowe zachowanie musi wskazywać na to, że
z powodu tej choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu
innych osób. W stosunku do takiej osoby nie jest ustawowo określony czas pobytu
w szpitalu, a nadto możliwe jest wobec niej stosowanie postępowania leczniczego
6
określonego w art. 33 ust. 1 - 3 ustawy. Zastosowanie art. 24 ust. 1 uzasadnia fakt,
że dotychczasowe zachowanie danej osoby wskazuje na to, iż z powodu zaburzeń
psychicznych zagraża bezpośrednio swojemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych
osób, a zachodzą wątpliwości, czy jest chora psychicznie. Czas pobytu takiej osoby
w szpitalu nie może przekraczać 10 dni (art. 24 ust. 2) i nie jest możliwe stosowanie
leczenia w oparciu o art. 33 ust. 1-3 (ust.4). Zgodnie z art. 3 pkt 1 ustawy termin
„osoba z zaburzeniami psychicznymi" odnosi się do osoby chorej psychicznie
(wykazującej zaburzenia psychotyczne), osoby upośledzonej oraz do osoby
wykazującej inne zakłócenia czynności psychicznych, które zgodnie ze stanem
wiedzy medycznej zaliczane są do zaburzeń psychicznych, a osoba ta wymaga
świadczeń zdrowotnych lub innych form pomocy i opieki niezbędnych do życia
w środowisku rodzinnym lub społecznym. Osobą z zaburzeniami psychicznymi jest,
zatem zarówno osoba, o której mowa w art. 23 ustawy, jak i w art. 24 ustawy z tym,
że w tym drugim wypadku charakter tych zaburzeń, wobec wątpliwości, czy mogą
być kwalifikowane jako choroba psychiczna, ma ulec wyjaśnieniu w czasie pobytu
w szpitalu. Mieć należy na uwadze, że o przyjęciu do szpitala w obu wypadkach
postanawia lekarz wyznaczony do tej czynności po zbadaniu pacjenta
i zasięgnięciu w miarę możliwości opinii drugiego lekarza psychiatry albo
psychologa (art. 23 ust. 2 i art. 24 ust. 3 w zw. z art. 23 ust. 2 u.o.z.p.), a kontrola
przyjęcia następuje w drodze zatwierdzenia przez ordynatora w ciągu 48 godzin od
przyjęcia (art. 23 ust. 4 i art. 24 ust. 3 w zw. z art. 23 ust. 4 u.o.z.p.). Decyzja
zapada zatem w dniu przybycia pacjenta do szpitala, a kontrola przyjęcia w ciągu
najdłużej dwóch dni. To zaś oznacza, że po tak krótkim czasie może być
niemożliwe kategoryczne stwierdzenie, jaki charakter noszą zaburzenia psychiczne
zaobserwowane u pacjenta i dopiero dalsza obserwacja umożliwi ich prawidłowe
zakwalifikowanie i wskazanie prawidłowej podstawy przyjęcia. Przyjąć zatem
należy, że kontrola legalności przyjęcia następuje w odniesieniu do podstawy
przyjęcia wskazanej przez kierownika szpitala w zawiadomieniu, o którym mowa
w art. 23 ust. 4 zd. 2 ustawy, i które musi być skierowane do sądu w ciągu najdłużej
72 godzin od przyjęcia. W sprawie niniejszej zarówno przyjęcie do szpitala na
podstawie art. 23 u.o.z.p., jak i jego zatwierdzenie nastąpiło w dniu 7 grudnia
2009 r., zaś zawiadomienie kierownika szpitala wpłynęło do sądu opiekuńczego
7
w dniu 8 grudnia 2009 r. , przy czym jako podstawę przyjęcia wskazano art. 24
u.o.z.p. Sąd dokonując kontroli zasadności przyjęcia prawidłowo zatem badał, czy
zostały spełnione przesłanki określone w tym przepisie. Przytoczone przez
skarżącą, w uzasadnieniu zarzutu naruszenia art. 24 ustawy przez jego
nieuprawnione zastosowanie, ustalenie obu sądów, że uczestniczka była zdrowa
psychicznie pozostaje bez znaczenia dla oceny zasadności przyjęcia w tym trybie,
skoro zaistniały przesłanki określone w art. 24 u.o.z.p., a zwłaszcza konieczne było
wyjaśnienie wątpliwości co do stanu psychicznego uczestniczki w kontekście
choroby psychicznej z uwagi na jej stan i zachowanie. Dalsze uzasadnienie zarzutu
zmierza do niedopuszczalnego zakwestionowania ustaleń faktycznych
stanowiących podstawę rozstrzygnięcia poprzez wskazanie, że z opinii biegłych nie
wynika, że w dacie przyjęcia uczestniczka swoim zachowaniem bezpośrednio
zagrażała swojemu życiu oraz, by wykazywała zaburzenia psychiczne i by istniała
wątpliwość co do ich genezy. Sądy obu instancji ustaliły, że biegli rozpoznali
uczestniczki zaburzenia zachowania o złożonej etiologii i we wnioskach wskazali,
że jej zachowanie mogło stanowić zagrożenie dla jej życia. Podstawę przyjęcia, że
zachodziły przesłanki z art. 24 ustawy, stanowiły ponadto pozostałe dowody
osobowe, a zwłaszcza zeznania lekarzy przyjmujących uczestniczkę do szpitala.
Wbrew stanowisku skarżącej, zaburzenia zachowania mogą wskazywać na
istnienie zaburzeń psychicznych, a wątpliwości co do ich charakteru mogą
wymagać wyjaśnienia. Nie jest także zasadny zarzut naruszenia art. 24 ustawy
przez jego błędną wykładnię, bowiem skarżący naruszenie to uzasadnia wybiórczo
przytaczając fragment jednego zdania uzasadnienia. Fragment ten, aczkolwiek
istotnie nieprecyzyjnie sformułowany, należy odczytywać w pełnym kontekście
wypowiedzi Sądu Okręgowego, a ta wskazuje na prawidłową wykładnię przesłanek
określonych w art. 24 ustawy.
Wskazać nadto należy, że sprawy unormowane przepisami ustawy
o ochronie zdrowia psychicznego nie są sprawami z zakresu prawa rodzinnego
i opiekuńczego (aczkolwiek są rozpoznawane przez sąd opiekuńczy), a są
sprawami z zakresu prawa osobowego (patrz postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 25 stycznia 2001 r., III CKN 1454/00, OSNC 2001/7 - 8/116, OSP
2002/5/63). Wskazuje na to treść art. 42 ustawy odsyłającego do odpowiedniego
8
stosowania przepisów kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu
nieprocesowym, ze zmianami wynikającymi z ustawy. Konsekwencją jest
pierwszeństwo przepisów proceduralnych zamieszczonych w ustawie jako
przepisów szczególnych dla spraw unormowanych ustawą i stosowanie jedynie
odpowiednio przepisów kodeksu postępowania cywilnego w części obejmującej
przepisy ogólne o postępowaniu nieprocesowym i o postępowaniu opiekuńczym,
oraz w zakresie przez nie nieunormowanym przepisów o procesie (art. 13 § 2
k.p.c.). Kwestia ta wiąże się ze wskazanym przez skarżącą zagadnieniem
prawnym, dotyczącym procesowego charakteru zawiadomienia kierownika szpitala
(art. 24 ust. 3 w zw. z art. 23 ust. 4). Artykuł 25 ustawy wskazuje podstawy
wszczęcia przez sąd opiekuńczy postępowania dotyczącego przyjęcia danej osoby
do szpitala psychiatrycznego. Zgodnie z ustępem pierwszym tego artykułu
podstawą tą jest zawiadomienie kierownika szpitala, zaś unormowanie zawarte
w ustępie drugim zezwala sądowi opiekuńczemu na rozpoznanie sprawy również
na wniosek tej osoby lub jej przedstawiciela ustawowego, jej małżonka, krewnych
w linii prostej, rodzeństwa bądź osoby sprawującej na nią faktyczną opiekę albo
z urzędu. Konstrukcja zatem artykułu 25 i rozdzielenie podstaw wszczęcia
postępowania wskazuje na to, że zawiadomienie kierownika szpitala jest
samodzielną podstawą wszczęcia postępowania, a ponieważ jest to przepis
szczególny w stosunku do przepisów ogólnych o postępowaniu nieprocesowym
oraz o postępowaniu opiekuńczym, nie będą one miały w tym zakresie
zastosowania.
Tak więc, zawiadomienie to nie stanowi wniosków, o których mowa w art. 25
ust. 2 ustawy i art. 576 k.p.c., nie musi także spełniać wymogów wniosku (art. 511
k.p.c.), jak również nie jest tożsame z zawiadomieniem z art. 572 k.p.c.
W konsekwencji postępowanie wszczęte przez sąd opiekuńczy na podstawie art.
25 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego na
skutek zawiadomienia kierownika szpitala o przyjęciu osoby, o której mowa w art.
23 lub 24 ustawy, nie toczy się na wniosek ani z urzędu, lecz toczy się
z zawiadomienia kierownika szpitala. Sąd opiekuńczy będzie uprawniony do
wszczęcia postępowania z urzędu jedynie w sytuacji, gdy nie otrzyma od żadnego
z podmiotów wymienionych w art. 25 ust. 1 lub 2 zawiadomienia albo wniosku
9
o wszczęcie postępowania, a poweźmie wiadomość o przyjęciu do szpitala osoby,
o której mowa w art. 23 lub 24 u.o.z.p.
Zważywszy na powyższe, uznając skargę kasacyjną za nieuzasadnioną,
orzeczono jak w punkcie drugim sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c. Wobec
oznaczenia w postanowieniu Sądu Okręgowego postępowania jako toczącego się
z urzędu zamiast jako toczącego się z zawiadomienia Dyrektora Szpitala,
niedokładność ta została sprostowana na podstawie art. 350 § 1 k.p.c. w zw. z art.
39821
k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
db