Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 339/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 29 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Iwulski (przewodniczący)
SSN Katarzyna Gonera (sprawozdawca)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z odwołania W. N.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o zasiłek chorobowy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 29 marca 2012 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych
z dnia 28 kwietnia 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z 1 czerwca 2009 r. odmówił W.
N. prawa do zasiłku chorobowego za okresy: od 14 listopada do 2 grudnia 2008 r.,
od 5 grudnia do 12 grudnia 2008 r., od 17 grudnia do 31 grudnia 2008 r. oraz od 14
2
stycznia do 31 marca 2009 r. W uzasadnieniu podano, że na mocy decyzji organu
rentowego z 20 października 2008 r. ubezpieczony został wyłączony z ubezpieczeń
społecznych, a zatem w wymienionych okresach nie podlegał ubezpieczeniu
chorobowemu.
Odwołanie od powyższej decyzji wniósł W. N. (odwołujący się), domagając
się jej zmiany i wypłaty należnych świadczeń chorobowych wraz z ustawowymi
odsetkami za opóźnienie.
Sąd Rejonowy– Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 1 lutego
2011 r., oddalił odwołanie.
Sąd Rejonowy ustalił, że od 28 grudnia 1990 r. odwołujący się figuruje w
ewidencji działalności gospodarczej jako przedsiębiorca. Nie złożył wniosku o
wyrejestrowanie tej działalności. Decyzją z 20 października 2008 r. organ rentowy
wyłączył odwołującego się z obowiązkowych ubezpieczeń emerytalnego, rentowych
i wypadkowego oraz z dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, poczynając od
13 stycznia 2004 r., z uwagi na to, że w tym czasie ubezpieczony faktycznie nie
prowadził działalności gospodarczej. Od tej decyzji ubezpieczony odwołał się do
sądu. Prawomocnym wyrokiem z 27 października 2009 r. jego odwołanie zostało
oddalone. Wyrokiem z 24 czerwca 2010 r., Sąd Apelacyjny oddalił także jego
apelację. Sąd Apelacyjny ustalił, że w okresie od 13 stycznia 2004 r. do 18 sierpnia
2008 r. głównym źródłem utrzymania W. N. były zasiłki chorobowe. W krótkich
okresach przerw, pomiędzy licznymi zwolnieniami lekarskimi, odwołujący się
opłacał składki na ubezpieczenie społeczne. W zeznaniu podatkowym za 2008 r.
odwołujący się zadeklarował przychód w kwocie 7.700 zł, który miał osiągnąć w
październiku 2008 r. Od października 2008 r. opłacał w terminie i prawidłowej
wysokości składki na ubezpieczenie społeczne, w tym na dobrowolne
ubezpieczenie chorobowe. Organ rentowy – zarówno w niniejszej sprawie jak i w
wielu innych sprawach dotyczących okresów niezdolności do pracy przypadających
po decyzji z 20 października 2008 r. – odmawia odwołującemu się wypłaty zasiłków
chorobowych, powołując się na wyłączenie go z ubezpieczeń społecznych, w tym z
dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego.
3
Sąd pierwszej instancji ustalił ponadto, że od chwili wydania decyzji z 20
października 2008 r. do chwili wydania wyroku z 1 lutego 2011 r. W. N. nie złożył
wniosku o objęcie go dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym.
Sąd Rejonowy uznał, że skoro decyzja z 20 października 2008 r., o
niepodleganiu ubezpieczeniom społecznym poczynając od 13 października 2004 r.,
stała się prawomocna z dniem wydania przez Sąd Apelacyjny wyroku z 24 czerwca
2010 r., to od tego momentu odwołujący się ma pełną świadomość, że w okresie
objętym decyzją nie prowadził działalności gospodarczej, a to zniweczyło jego
wcześniejsze zgłoszenie do ubezpieczeń społecznych. W celu zapewnienia sobie
możliwości ubiegania się o wypłatę zasiłków chorobowych, odwołujący się powinien
był najpierw złożyć wniosek o ponowne objęcie go dobrowolnym ubezpieczeniem
chorobowym. Według Sądu Rejonowego, nie można przyjąć dorozumianego
objęcia dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym.
Sąd pierwszej instancji przyjął ponadto, że po 18 sierpnia 2008 r. (końcowa
data okresu objętego kontrolą organu rentowego, która doprowadziła do wydania
decyzji z 20 października 2008 r.) odwołujący się faktycznie nie prowadził
działalności gospodarczej, gdyż tylko w dniu 14 października 2008 r. osiągnął
przychód w kwocie 7.700 zł, a od 14 stycznia 2009 r. przebywał ponownie na
zwolnieniu lekarskim.
Apelację od powyższego wyroku wniósł W. N., zarzucając: 1) naruszenie
przepisów postępowania: a) art. 4771
§ 1 w związku z art. 325 k.p.c., przez
oddalenie odwołania bez uwzględnienia, że decyzja z 20 października 2008 r.
dotyczyła okresu od 13 stycznia 2004 r. do 18 sierpnia 2008 r., b) art. 365 § 1 w
związku z art. 366 k.p.c., przez nieuwzględnienie kwestii o charakterze
prejudycjalnym, przesądzonej w wyroku Sądu Rejonowego z 2 kwietnia 2010 r.,
który ustalił, że ubezpieczony po 20 października 2008 r. prowadził działalność
gospodarczą; c) sprzeczność ustaleń Sądu ze zgromadzonym materiałem
dowodowym, przez błędne przyjęcie, że ubezpieczony po 18 sierpnia 2008 r. nie
prowadził działalności gospodarczej; 2) naruszenie przepisów prawa materialnego:
a) art. 1 i art. 2 w związku z art. 3 pkt 1 i art. 4 pkt 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999
r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa, przez błędne przyjęcie, że po dniu wydania przez Sąd Apelacyjny
4
wyroku z 24 czerwca 2010 r. ubezpieczony powinien zgłosić się do dobrowolnego
ubezpieczenia chorobowego, pomimo że nie zaprzestał prowadzenia działalności
gospodarczej, b) art. 6 ust. 1 i 2 w związku z art. 8 ustawy o świadczeniach
pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa przez
ich niezastosowanie.
Apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku, ewentualnie jego
uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu
apelacji podniósł, że Sąd Rejonowy nie miał podstaw, aby rozciągnąć działanie
prawomocnej decyzji ZUS z 20 października 2008 r. na okres po 18 sierpnia 2008 r.
z uwagi na to, że brak jest jednoznacznego rozstrzygnięcia w tej decyzji o okresie
wyłączenia z ubezpieczenia. W wyroku Sądu Rejonowego z 2 kwietnia 2010 r., w
sprawie V U …/09, zostało prawomocnie ustalone, że ubezpieczony uzyskał
przychody z działalności gospodarczej w październiku, listopadzie i grudniu 2008 r.
oraz w styczniu, lutym i marcu 2009 r. Zdaniem odwołującego się, skoro Sąd
Rejonowy jednoznacznie i prawomocnie stwierdził, że od 20 października 2008 r.
apelujący podlegał ubezpieczeniom społecznym, to Sąd rozstrzygający jego
odwołanie od decyzji z 1 czerwca 2009 r. był tym związany. Według apelującego,
podleganie ubezpieczeniom społecznym, w przypadku osób prowadzących
działalność gospodarczą, następuje z mocy prawa, a nie na skutek wydania decyzji
przez organ rentowy. W apelacji podniesiono również, że odwołujący się regularnie
opłacał składki, także na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe, które ZUS
przyjmował i nimi rozporządzał. Korzystanie ze zwolnień lekarskich nie powoduje
przerw w prowadzeniu działalności gospodarczej.
Sąd Okręgowy– Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 28
kwietnia 2011 r., oddalił apelację.
Sąd Okręgowy stwierdził, iż poza sporem pozostaje, że decyzja ZUS z 20
października 2008 r., wyłączająca odwołującego się ze wszystkich ubezpieczeń
społecznych od 13 stycznia 2004 r., jest prawomocna. Postanowieniem z 16 marca
2011 r., I UK 390/10, Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia do rozpoznania skargi
kasacyjnej odwołującego się od wyroku Sądu Apelacyjnego z 24 czerwca 2010 r.
Nie podlega zatem dowodzeniu okoliczność, że poczynając od 13 stycznia 2004 r.
5
odwołujący się został wyłączony z ubezpieczeń społecznych z tytułu prowadzenia
działalności gospodarczej.
Osoby prowadzące działalność gospodarczą podlegają obowiązkowym
ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu, natomiast
ubezpieczenie chorobowe ma w ich przypadku charakter dobrowolny. O ile osoby
fizyczne prowadzące działalność gospodarczą podlegają obowiązkowym
ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu od dnia rozpoczęcia
wykonywania działalności, o tyle objęcie ich ubezpieczeniem chorobowym
następuje od dnia wskazanego we wniosku o objęcie tym ubezpieczeniem, nie
wcześniej niż od dnia, w którym wniosek został zgłoszony (art. 14 ust. 1 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych). Nawet gdyby przyjąć, że odwołujący się po 20
października 2008 r. faktycznie prowadził działalność gospodarczą w rozumieniu
przepisów ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, nie oznacza to, że
podlegał z tego tytułu ubezpieczeniu chorobowemu, ponieważ w przypadku osób
prowadzących działalność gospodarczą objęcie ubezpieczeniem chorobowym nie
następuje automatycznie, lecz wymaga złożenia stosownego wniosku. Objęcie
dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym następuje od dnia wskazanego we
wniosku o objęcie tym ubezpieczeniem, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym
wniosek taki został zgłoszony. Dodatkowo, objęcie dobrowolnie ubezpieczeniem
chorobowym następuje od dnia wskazanego we wniosku tylko wówczas, gdy
zgłoszenie do ubezpieczeń emerytalnego i rentowych zostanie dokonane w
terminie określonym w art. 36 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych,
czyli siedmiu dni od dnia powstania obowiązku ubezpieczenia (art. 14 ust. 1a tej
ustawy). Odwołujący się nie złożył wniosku o objęcie go ubezpieczeniem
chorobowym do dnia przedłożenia organowi rentowemu zwolnień lekarskich za
okresy objęte zaskarżoną decyzją z 1 czerwca 2009 r., co wyklucza możliwość
przyjęcia, że był w tych okresach objęty dobrowolnym ubezpieczeniem
chorobowym. Nie ma przy tym znaczenia okoliczność, że złożył taki wniosek w
kwietniu 2011 r., już po wydaniu przez Sąd Najwyższy postanowienia z 16 marca
2011 r., I UK 390/10, odmawiającego przyjęcia do rozpoznania jego skargi
kasacyjnej w sprawie dotyczącej odwołania od decyzji z 20 października 2008 r. Co
prawda, odwołujący się wniósł wówczas o objęcie go ubezpieczeniem od 1
6
października 2008 r., ale zgodnie z art. 14 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, objęcie ubezpieczeniem było możliwe najwcześniej od dnia złożenia
wniosku (czyli od kwietnia 2011 r.).
Sąd Okręgowy stwierdził, że osoba prowadząca pozarolniczą działalność
gospodarczą podlega ubezpieczeniu chorobowemu na zasadzie dobrowolności, a
objęcie tym ubezpieczeniem realizuje się poprzez zgłoszenie stosownego wniosku
(art. 11 ust. 2 i art. 36 ust. 5 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). Nie jest
możliwe przyjęcie dorozumianego objęcia ubezpieczeniem chorobowym, przez sam
fakt opłacania składek na ubezpieczenie społeczne. Odwołujący się został
wyłączony z dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego od 13 stycznia 2004 r.
(data wskazana w decyzji organu rentowego z 20 października 2008 r.) do dnia
złożenia wniosku o ponowne objęcie go tym ubezpieczeniem w trybie art. 14
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Skoro odwołujący się został
prawomocnie wyłączony z ubezpieczeń społecznych i nie przystąpił do nich
ponownie, to są to wystarczające okoliczności pozwalające na ustalenie, że zasiłek
chorobowy za sporny okres mu nie przysługuje.
Istotna jest również przyczyna wyłączenia odwołującego się z ubezpieczeń
społecznych decyzją z 20 października 2008 r., którą była fikcyjność (pozorność)
tytułu ubezpieczenia, mimo formalnego przystąpienia przez odwołującego się do
obowiązkowych ubezpieczeń emerytalnego, rentowych i wypadkowego oraz
dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego. Z ustaleń Sądu Okręgowego w K.
dokonanych w sprawie zakończonej prawomocnym wyrokiem z 27 października
2009 r., Xl U …/08, wynika, że w okresie objętym decyzją z 20 października 2008 r.
ubezpieczony faktycznie nie prowadził żadnej działalności gospodarczej, rodzącej
obowiązek podlegania ubezpieczeniu społecznemu, a jedynie opłacał składki na
ubezpieczenie społeczne, w krótkich okresach przerw między okresami pobierania
zasiłków chorobowych. Ustalenia tego wyroku pozwalają przyjąć, że podleganie
ubezpieczeniu społecznemu wynika z rzeczywistego, faktycznego prowadzenia
działalności gospodarczej, a nie tylko z formalnego wpisu do ewidencji działalności
gospodarczej. W rezultacie samo przystąpienie do ubezpieczenia społecznego, bez
zamiaru i możliwości prowadzenia działalności gospodarczej, jest czynnością
7
prawną mającą na celu obejście ustawy, a w konsekwencji nieważną z mocy
prawa i niewywołującą żadnych skutków prawnych (art. 58 § 1 k.c.).
Odwołujący się, co najmniej w okresie objętym decyzją organu rentowego
z 20 października 2008 r. (czyli od 13 stycznia 2004 r.), przez kilka lat z krótkimi
przerwami stale korzystał z zasiłków chorobowych na skutek licznych zwolnień
lekarskich. W krótkich okresach przerw między zwolnieniami lekarskimi opłacał
składki na ubezpieczenia społeczne. Podejmował jednorazowe działania, które nie
nosiły cech ani zarobkowości, ani ciągłości lub zorganizowania. Nie można uznać,
że działalność odwołującego się miała charakter zarobkowy, skoro przez cały 2008
r. uzyskał przychód tylko jednego dnia (w październiku 2008 r.), a dochód w 2009 r.
pochodził jedynie z odsetek od lokat bankowych. Również wpisy w księdze
przychodów i rozchodów za 2008 r. nie świadczą o tym, aby ubezpieczony w
sposób ciągły i zorganizowany prowadził działalność gospodarczą. Ujawniona i
opisana jest jedynie kwota przychodu 7.700 zł.
Zdaniem Sądu Okręgowego, wbrew stanowisku apelującego, w niniejszej
sprawie Sąd nie był związany uzasadnieniem wyroku Sądu Rejonowego z 2
kwietnia 2010 r., wydanym w sprawie V U …/09. W wyroku tym Sąd zmienił decyzję
Zakład Ubezpieczeń Społecznych z 9 lipca 2009 r. w ten sposób, że przyznał
ubezpieczonemu prawo do zasiłku chorobowego za okresy od 6 maja do 11 maja
2009 r. i od 14 maja do 29 czerwca 2009 r. Były to inne okresy niż objęte decyzją
organu rentowego zaskarżoną w niniejsze sprawie. Przedmiotem sporu w sprawie
V U …/09 było prawo ubezpieczonego do zasiłku chorobowego w okresie od 6
maja do 11 maja 2009 r. i od 14 maja 2009 r. do 29 czerwca 2009 r. Powaga rzeczy
osądzonej (art. 365 § 1 i art. 366 k.p.c.) oznacza tyle, że w kolejnych sprawach
sądy orzekające nie mogą przyjąć, że odwołującemu się nie przysługuje zasiłek
chorobowy za okresy wymienione w wyroku z 2 kwietnia 2009 r. Nie oznacza to
jednak, że sądy orzekające po uprawomocnieniu się wyroku z 2 kwietnia 2009 r., V
U …/09, są związane poczynionymi w nim ustaleniami i przyjętą interpretacją
przepisów. Zasadą jest, że powagą rzeczy osądzonej objęta jest sama sentencja
wyroku. W przedmiotowej sprawie nie można rozciągać powagi rzeczy osądzonej
na uzasadnienie wyroku, gdyż sentencja wyroku jest jasna i nie budzi wątpliwości
zarówno co do treści jak i zakresu czasowego. Jak przyjmuje się w orzecznictwie,
8
powaga rzeczy osądzonej rozciąga się również na motywy wyroku, w takich
granicach, w jakich stanowią one konieczne uzupełnienie rozstrzygnięcia,
niezbędne do wyjaśnienia jego zakresu. Kwestia prawa do zasiłku chorobowego, w
okresach objętych wyrokiem z 2 kwietnia 2009 r., nie stanowi kwestii prejudycjalnej
dla rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie, w przeciwieństwie do kwestii
niepodlegania ubezpieczeniom społecznym począwszy od 13 stycznia 2004 r.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Okręgowego wniósł w imieniu
odwołującego się jego pełnomocnik, zaskarżając wyrok ten w całości. Skarga
kasacyjna została oparta na podstawach:
1) naruszenia przepisów postępowania, które miały istotny wpływ na wynik
sprawy, a mianowicie: a) art.47714
§ 2 w związku z art. 325, art. 386 § 1 i art. 391 §
1 k.p.c., co polegało na tym, że Sąd drugiej instancji rozstrzygnął apelację
wniesioną przez skarżącego bez uwzględnienia okoliczności, że decyzja organu
rentowego z 20 października 2008 r., mocą której został wyłączony z ubezpieczeń
społecznych od 13 stycznia 2004 r., dotyczyła wyłącznie okresu objętego kontrolą
organu rentowego, tj. okresu od 13 stycznia 2004 r. do 18 sierpnia 2008 r., oraz że
Sąd Okręgowy nie określił okresu wyłączenia skarżącego z ubezpieczeń
społecznych; b) art. 365 § 1 w związku z art. 366 k.p.c. w wyniku nieuwzględnienia
przez Sąd drugiej instancji kwestii o charakterze prejudycjalnym, przesądzonej w
sprawie wcześniej zakończonej prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego z 2
kwietnia 2010 r., V U …/09, w którym ustalono, że w okresie po 20 października
2008 r. skarżący prowadził działalność gospodarczą;
2) naruszenia prawa materialnego przez: a) błędną wykładnię art. 1 i art. 2 w
związku z art. 3 pkt 1 i art. 4 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa (Dz.U. Nr 60, poz. 636 ze zm.) w związku z błędną wykładnią art. 6
ust. 1 pkt 5, art. 8 ust. 6 pkt 1, art. 11 ust. 2, art. 12 ust. 1, art. 13 pkt 4 i art. 14 ust.
1 i ust. 1a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.), polegającą
na nieprawidłowym przyjęciu przez Sąd Okręgowy, że skarżący w związku z
wydaniem przez Sąd Apelacyjny wyroku z 24 czerwca 2010 r., mocą którego
prawomocna stała się decyzja z 20 października 2008 r., był zobowiązany
9
ponownie zgłosić się do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego na podstawie
art. 14 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, pomimo że opłacał, należne
za okresy objęte decyzją z 1 czerwca 2009 r., składki na to ubezpieczenie, jak
również nie zaprzestał ani faktycznie, ani formalnie prowadzenia działalności
gospodarczej, a zwłaszcza że skarżący nie zlikwidował ani nie zawiesił
prowadzonej działalności gospodarczej, b) błędną wykładnię art. 14 ust. 1 i ust. 1a
w związku z art. 36 ust. 1, ust. 3 i ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych przy jednoczesnym pominięciu przez Sąd Okręgowy art. 48b ust. 1 tej
ustawy, polegającą na nieprawidłowym przyjęciu, że przepisy te zobowiązują
ubezpieczonego do ponownego zgłoszenia się do ubezpieczeń społecznych po
wydaniu decyzji wyłączeniowej, nawet w sytuacji, gdy kontrola przeprowadzona
przez ZUS - w wyniku której wydano decyzję z 20 października 2008 r. - dotyczyła
wyłącznie zamkniętego okresu od 13 stycznia 2004 r. do 18 sierpnia 2008 r.; c)
błędną wykładnię art. 2 w związku z art. 4, art. 14 ust. 1 i art. 14a ustawy z dnia 2
lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r.
Nr 155, poz. 1095 ze zm.), polegającą na nieprawidłowym przyjęciu przez Sąd
drugiej instancji, że dla obowiązkowego objęcia skarżącego ubezpieczeniami
emerytalnym i rentowymi oraz wypadkowym, jak również dla objęcia go
dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym, konieczne jest uzyskiwanie przez
ubezpieczonego przychodów z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej, a
jeżeli takie przychody nie wystąpiły, to fakt istnienia wpisu tej osoby jako
przedsiębiorcy we właściwej ewidencji działalności gospodarczej oraz wykonywanie
innych czynności wynikających ze statusu przedsiębiorcy nie decyduje o tym, czy
przedsiębiorca podlega tym ubezpieczeniom, czy też nie, w sytuacji gdy
ubezpieczony nie zlikwidował ani też nie zawiesił prowadzonej działalności
gospodarczej; nieprawidłowym przyjęciu, że o rzekomym braku tzw. ciągłości w
prowadzeniu przez skarżącego działalności gospodarczej świadczy pobieranie
przez niego, w określonym czasie, zasiłków chorobowych w określonej wysokości,
a także traktowanie występujących w prowadzeniu działalności gospodarczej
okresów oczekiwania na zlecenia czy niezdolności do pracy z powodu choroby i
leczenia (czyli okresów, w których nie są wykonywane zlecenia) jako przerw w
wykonywaniu działalności gospodarczej, powodujących wyłączenie skarżącego z
10
ubezpieczeń społecznych oraz przyjęcie, że występujące w prowadzeniu
działalności gospodarczej okresy oczekiwania na zlecenia czy też okresy
niezdolności do pracy z powodu choroby i leczenia stanowią przerwy w
wykonywaniu działalności gospodarczej, które uzasadniają wyłączenie skarżącego
z ubezpieczeń społecznych; d) niezastosowanie przez Sąd drugiej instancji art. 6
ust. 2 o swobodzie działalności gospodarczej w związku z art. 2a ust. 1 i 2 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych w związku z przyjęciem przez Sąd, w
odniesieniu do skarżącego, takich kryteriów i warunków, które nie zostały
przewidziane w obowiązujących przepisach prawa, a których zastosowanie
doprowadziło do tego, że skarżący nie został potraktowany w taki sam sposób jak
inni ubezpieczeni, co jednocześnie doprowadziło do naruszenia art. 32 ust. 1 i art. 2
Konstytucji RP poprzez brak zastosowania tych przepisów; e) błędną wykładnię art.
4 ust. 1 pkt 2 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w
razie choroby i macierzyństwa, polegającą na nieprawidłowym przyjęciu przez Sąd
drugiej instancji, że nawet gdyby uznać, że po dniu 18 sierpnia 2008 r. skarżący
podlegał ubezpieczeniom społecznym, to i tak nie nabył prawa do zasiłku za okresy
wskazane w decyzji z 1 czerwca 2009 r., ponieważ okresy zwolnień lekarskich,
objęte zaskarżoną decyzją, wystąpiły przed okresem karencji (odpowiednio okres
180 dni w brzmieniu tego przepisu obowiązującym w 2008 r. lub okres 90 dni w
brzmieniu obowiązującym od dnia 1 stycznia 2009 r.), co jednocześnie
doprowadziło do niewłaściwego zastosowania tego przepisu przez Sąd Okręgowy i
w konsekwencji do braku zastosowania art. 6 ust. 1 i 2 w związku z art. 8 ustawy o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa; f) niewłaściwe zastosowanie art. 58 k.c. w związku z błędną
wykładnią art. 84 ust. 1 i ust. 8c oraz art. 85 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych na skutek dowolnego przyjęcia przez Sąd drugiej instancji, że w
odniesieniu do skarżącego: „samo przystąpienie do ubezpieczenia społecznego
bez zamiaru i możliwości prowadzenia działalności gospodarczej jest czynnością
prawną mającą na celu obejście ustawy, a w konsekwencji nieważną z mocy prawa
i nie wywołującą żadnych skutków prawnych (art. 58 § 1 k.c.)”, która to okoliczność,
w ocenie Sądu Okręgowego, wskazuje na fikcyjność tytułu ubezpieczenia
skarżącego.
11
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Pełnomocnik skarżącego podniósł, że przeprowadzona przez organ rentowy
kontrola – zakończona wydaniem decyzji wyłączeniowej z 20 października 2008 r. –
dotyczyła okresu od 13 stycznia 2004 r. do 18 sierpnia 2008 r. Jednak
rozstrzygnięcie zawarte w tej decyzji wyłączało skarżącego z ubezpieczeń
społecznych nie za okres kontroli, ale także na przyszłość, na nieograniczony czas,
od 13 stycznia 2004 r. W wyniku takiego rozstrzygnięcia zarówno organ rentowy jak
i większość sądów rozpoznających odwołania składane przez odwołującego się od
kolejnych decyzji odmawiających przyznania mu zasiłków chorobowych przyjmuje,
że skutkiem tej decyzji było wyłączenie skarżącego z ubezpieczeń społecznych
nawet w okresie następującym po 18 sierpnia 2008 r. Takie stanowisko powoduje
dla skarżącego bardzo istotne konsekwencje, ponieważ organ rentowy i sądy,
powołując się na decyzję z 20 października 2008 r., twierdzą, że na skutek tej
decyzji skarżący powinien był ponownie złożyć wniosek o objęcie go
ubezpieczeniami społecznymi (w tym również dobrowolnym ubezpieczeniem
chorobowym) i dopiero po złożeniu takiego wniosku, oraz zaistnieniu przesłanek
określonych w stosownych przepisach ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
i ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie
choroby i macierzyństwa, można rozważać czy skarżącemu przysługują zasiłki
chorobowe za okresy niezdolności do pracy.
Zdaniem skarżącego przytoczone stanowisko budzi istotne wątpliwości z
uwagi na przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, określające
zasady wydawania decyzji przez organ rentowy oraz przeprowadzania przez ten
organ kontroli płatników składek na ubezpieczenia społeczne. Uwzględniając
bowiem w szczególności brzmienie art. 80-83 oraz art. 89 ust. 1 pkt 7 tej ustawy,
uzasadniony jest pogląd, że decyzja ZUS o wyłączeniu konkretnego płatnika z
ubezpieczeń społecznych (decyzja wyłączająca) może dotyczyć wyłącznie okresu
objętego kontrolą – po której przeprowadzeniu taka decyzja została wydana – a nie
okresu, którego kontrola nie dotyczy. Gdyby bowiem przyjąć, że organ rentowy
może konkretną osobę wyłączyć z ubezpieczeń społecznych na bliżej nieokreśloną
12
przyszłość, to wówczas ZUS – powołując się na taką decyzję – mógłby odmawiać
takiej osobie wypłacania należnych jej świadczeń za okresy, których decyzja
wyłączeniowa nie dotyczyła, w sytuacji gdy jednocześnie organ rentowy nie
przeprowadził za dalsze okresy kontroli co do istnienia po stronie takiej osoby tytułu
ubezpieczenia społecznego.
Pełnomocnik skarżącego wyraził pogląd, że wydanie przez organ rentowy
decyzji wyłączającej z ubezpieczeń społecznych nie niweluje pierwotnego
zgłoszenia do tych ubezpieczeń, gdyż takiego skutku nie przewidują przepisy
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Skoro z przepisów ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych nie wynika skutek w postaci zniwelowania przez decyzję
ZUS (o wyłączeniu płatnika składek z ubezpieczeń społecznych) pierwotnego
zgłoszenia się do tych ubezpieczeń, to istotne jest ustalenie, czy za okres
następujący po dniu, którego ta decyzja dotyczy, taka osoba jest zobowiązana do
ponownego zgłoszenia się do tych ubezpieczeń, czy też nie. Sąd Okręgowy wyraził
stanowisko, że „ubezpieczony został wyłączony z dobrowolnego ubezpieczenia
społecznego od dnia 13 stycznia 2004 r. do dnia złożenia wniosku o ponowne
objęcie go ubezpieczeniem, w trybie art. 14 ustawy systemowej".
Istnienie sprzecznych w orzecznictwie stanowisk, co do tego, czy po decyzji
organu rentowego o wyłączeniu konkretnej osoby z ubezpieczeń społecznych
konieczne jest złożenie nowego wniosku o objęcie tymi ubezpieczeniami, ma wpływ
na dalsze kwestie związane bezpośrednio z nabyciem przez taką osobę uprawnień
do świadczeń z systemu ubezpieczeń społecznych, w tym zwłaszcza z nabyciem
uprawnień do zasiłków chorobowych. Wybór jednego z tych stanowisk wpływa na
określenie, jaki charakter ma przerwa w ubezpieczeniach społecznych
spowodowana wydaniem takiej decyzji przez ZUS oraz ustalenie możliwości
złożenia skutecznego wniosku o objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem
chorobowym po wyłączeniu z ubezpieczeń społecznych na mocy decyzji organu
rentowego.
W razie przyjęcia stanowiska, że decyzja ZUS o wyłączeniu konkretnej
osoby z ubezpieczeń społecznych nie powoduje konieczności złożenia nowego
wniosku o objęcie tymi ubezpieczeniami, należy przyjąć, że ubezpieczony jest
wyłączony z ubezpieczeń jedynie za okres, którego dotyczy taka decyzja. Zaś po
13
tym okresie - z uwagi na fakt, że pierwotny wniosek o objęcie ubezpieczeniami
społecznymi nie został zniwelowany decyzją wyłączającą - konkretna osoba
powinna być traktowana jako osoba ubezpieczona. Odnosząc tę argumentację na
grunt niniejszej sprawy należałoby przyjąć, że skarżący powinien zostać uznany za
wyłączonego z ubezpieczeń społecznych najwyżej za okres od 13 stycznia 2004 r.
do 18 sierpnia 2008 r., a po tym okresie powinien być uznany za objętego tymi
ubezpieczeniami. Po 18 sierpnia 2008 r. ZUS nie przeprowadził już bowiem w
stosunku do skarżącego postępowania, które zostałoby zakończone decyzją
wyłączeniową. Natomiast w razie przyjęcia stanowiska, że po okresie objętym
decyzją wyłączeniową dana osoba powinna złożyć ponowny wniosek o objęcie jej
ubezpieczeniami społecznymi (w tym również dobrowolnym ubezpieczeniem
chorobowym), powstanie kuriozalna sytuacja polegająca na tym, że konkretna
osoba będzie zobowiązana złożyć wniosek o ponowne objęcie tymi
ubezpieczeniami w sytuacji, gdy spełnia warunki danego tytułu ubezpieczenia (np.
prowadzi pozarolniczą działalność gospodarczą) w okresie, którego decyzja
wyłączeniowa nie dotyczy. Gdyby przyjąć, że skarżący powinien jednak złożyć
ponowny wniosek o objęcie go ubezpieczeniami społecznymi, należy zwrócić
uwagę, że kontrola przeprowadzona przez ZUS zakończyła się na 18 sierpnia 2008
r., a decyzja wyłączeniowa została wydana 20 października 2008 r. Tym samym
skarżący objęty kontrolą nie mógłby złożyć wniosku o objęcie go tymi
ubezpieczeniami w terminie siedmiu dni od 18 sierpnia 2008 r., bo wówczas
jeszcze nie wiedział o tym, że zostanie wyłączony z ubezpieczeń społecznych, co
nastąpiło na mocy decyzji z 20 października 2008 r. Przy takim założeniu skarżący
w ogóle nie mógłby złożyć skutecznego wniosku o objęcie go dobrowolnym
ubezpieczeniem chorobowym, gdyż wniosek ten nie mógłby zostać złożony w
terminie siedmiu dni od 18 sierpnia 2008 r., czyli w terminie określonym w art. 14
ust. 1a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Istotna jest także kwestia, czy
taki wniosek można złożyć z datą wsteczną, tj. w innym dniu niż dzień, w którym
powstał tytuł ubezpieczenia społecznego, gdyż Sąd Okręgowy tej kwestii
jednoznacznie nie wyjaśnił.
Skarżący podniósł, że w zaskarżonym wyroku doszło do naruszenia art. 365
§ 1 w związku z art. 366 k.p.c., ponieważ Sąd Okręgowy stwierdził, że nie jest
14
związany prawomocnym wyrokiem innego Sądu w odniesieniu do ustaleń
faktycznych zawartych w takim wyroku. Zdaniem pełnomocnika skarżącego, Sąd
Okręgowy powinien był uwzględnić ustalenia faktyczne zawarte w uzasadnieniu
prawomocnego wyroku Sądu Rejonowego z 2 kwietnia 2010 r., tym bardziej że
wyrok ten dotyczył tego samego przedmiotu (świadczeń z ubezpieczeń
społecznych), a ponadto zapadł pomiędzy tymi samymi stronami.
Pełnomocnik skarżącego wniósł o rozpoznanie skargi kasacyjnej na
rozprawie ze względu na występujące w niej istotne zagadnienia prawne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozpoznawana sprawa jest jedną z wielu spraw, dotyczących świadczeń z
ubezpieczenia chorobowego, wszczętych w wyniku wniesienia przez skarżącego
odwołania od decyzji organu rentowego odmawiającej mu prawa do zasiłku
chorobowego. Spory o prawo do zasiłku chorobowego oraz o jego wypłatę toczą
się między stronami od kilku lat. Sąd Najwyższy miał już możliwość wypowiedzieć
się w tych sprawach – m.in. w wyroku z 7 lutego 2006 r., I UK 191/05
(uwzględniającym skargę kasacyjną odwołującego się od wyroku Sądu
Okręgowego w K. z 25 listopada 2004 r.), w postanowieniu z 13 stycznia 2009 r., I
UK 322/08 (odmawiającym przyjęcia do rozpoznania skargi kasacyjnej
odwołującego się od wyroku Sądu Okręgowego z 25 października 2007 r., X Ua
…/07), w postanowieniu z 16 marca 2011 r., I UK 390/10 (odmawiającym przyjęcia
do rozpoznania skargi kasacyjnej odwołującego się od wyroku Sądu Apelacyjnego
z 24 czerwca 2010 r., III AUa …/10), w wyroku z 20 września 2011 r., I BU 6/11
(oddalającym skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego
wyroku Sądu Okręgowego 5 listopada 2010 r., X Ua …/10), w postanowieniu z 7
lutego 2012 r., I UK 340/11 (odmawiającym przyjęcia do rozpoznania skargi
kasacyjnej odwołującego się od wyroku Sądu Okręgowego z 28 kwietnia 2011 r., X
Ua …/11), w postanowieniu z 4 kwietnia 2012 r., I UK 427/11 (odmawiającym
przyjęcia do rozpoznania skargi kasacyjnej odwołującego się od wyroku Sądu
Okręgowego z 21 czerwca 2011 r., X Ua …/11).
15
W rozpoznawanej skardze kasacyjnej szeroko potraktowano kwestię
podlegania skarżącego ubezpieczeniom społecznym – zarówno obowiązkowym
(emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu) jak i dobrowolnemu (chorobowemu) – z
tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej. Należy jednak
podkreślić, że większość problemów prawnych podniesionych w skardze kasacyjnej
nie może (i nie powinna) być rozstrzygana przez Sąd Najwyższy w rozpoznawanej
sprawie, która dotyczyła tylko i wyłącznie podlegania skarżącego ubezpieczeniu
chorobowemu oraz przysługującego mu prawa do zasiłku chorobowego za okresy:
od 14 listopada do 2 grudnia 2008 r., od 5 grudnia do 12 grudnia 2008 r., od 17
grudnia do 31 grudnia 2008 r. oraz od 14 stycznia do 31 marca 2009 r. i
pojawiającego się w tym kontekście problemu, czy w związku z decyzją organu
rentowego z 20 października 2008 r., „wyłączającą skarżącego z ubezpieczeń
społecznych” - czyli stwierdzającą, że skarżący poczynając od 13 stycznia 2004 r.
nie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym i
wypadkowemu oraz dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu, ponieważ
faktycznie zaprzestał prowadzenia działalności gospodarczej, wobec czego wygasł
tytuł podlegania ubezpieczeniom społecznym - przysługuje mu zasiłek chorobowy
za okresy będące przedmiotem sporu w niniejszej sprawie, w sytuacji gdy po
wydaniu decyzji stwierdzającej niepodleganie dobrowolnemu ubezpieczeniu
chorobowemu nie zgłosił się ponownie do tego ubezpieczenia – uczynił to dopiero
po wydaniu przez Sąd Najwyższy postanowienia z 16 marca 2011 r., I UK 390/10,
odmawiającego przyjęcia do rozpoznania skargi kasacyjnej w sprawie dotyczącej
odwołania od decyzji z 20 października 2008 r. Wniosek o ponowne objęcie
dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym złożył dopiero w kwietniu 2011 r. i
został objęty tym ubezpieczeniem od tego miesiąca.
Podkreślenie już na wstępie przedmiotu rozpoznawanej sprawy i
ograniczonej w związku z tym kognicji Sądu Najwyższego było konieczne,
ponieważ część przedstawionych przez skarżącego wątpliwości uchyla się spod
ocen w niniejszym postępowaniu, dotyczącym wyłącznie podlegania skarżącego
ubezpieczeniu chorobowemu, które w przypadku osób prowadzących pozarolniczą
działalność gospodarczą jest dobrowolne (art. 11 ust. 2 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych), co oznacza, że objęcie tym ubezpieczeniem następuje
16
jedynie na wniosek zainteresowanego (art. 14 ust. 1 i 1a tej ustawy).
Rozpoznawana sprawa nie dotyczy natomiast kwestii podlegania odwołującego się
po 18 sierpnia 2008 r. obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym i
wypadkowemu w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą.
Decyzja organu rentowego z 20 października 2008 r., stwierdzająca
niepodleganie skarżącego, poczynając od 13 stycznia 2004 r., ubezpieczeniom
społecznym (obowiązkowym emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu oraz
dobrowolnemu chorobowemu) miała charakter deklaratoryjny. Ustanie tytułu
podlegania tym ubezpieczeniom nastąpiło z mocy prawa w związku z
zaprzestaniem prowadzenia przez skarżącego działalności gospodarczej. W decyzji
z 20 października 2008 r. organ rentowy stwierdził (ustalił i ocenił), że skarżący w
okresie objętym decyzją, czyli od 13 stycznia 2004 r., nie prowadził pozarolniczej
działalności gospodarczej i dlatego nie podlegał – stosownie do art. 6 ust. 1 pkt 5
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych – obowiązkowo ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym (pochodną czego było niepodleganie także
obowiązkowemu ubezpieczeniu wypadkowemu), a także nie zachodziły przesłanki
do objęcia go dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym na podstawie art. 11 ust.
2 tej ustawy. Ustalenia co do nieprowadzenia pozarolniczej działalności
gospodarczej oraz ocenę co do niepodlegania w związku z tym ubezpieczeniom
społecznym z tego tytułu, poczynając od 13 stycznia 2004 r., podzielił Sąd
Apelacyjny w prawomocnym wyroku z 24 czerwca 2010 r., III AUa …/10. Ustalenia
faktyczne i oceny prawne tego wyroku są wiążące dla wszystkich innych organów i
sądów – także Sądu Najwyższego – na podstawie art. 365 § 1 k.p.c. Z decyzji
organu rentowego z 20 października 2008 r. wynikało jednoznacznie, że z dniem 13
stycznia 2004 r. ustało dobrowolne ubezpieczenie chorobowe skarżącego,
ponieważ ustał tytuł ubezpieczenia. Ustało trwale, a nie zostało zawieszone na
czas objęty kontrolą organu rentowego. Ustanie tytułu podlegania dobrowolnemu
ubezpieczeniu chorobowemu wymagało – dla ponownego objęcia skarżącego tym
ubezpieczeniem – zgłoszenia wniosku na podstawie art. 14 ust. 1 i 1a ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych. Samo ewentualne podjęcie (wznowienie)
działalności gospodarczej po wydaniu decyzji stwierdzającej niepodleganie
17
ubezpieczeniu chorobowemu nie mogło oznaczać wznowienia tego ubezpieczenia,
potrzebny był do tego wniosek ubezpieczonego.
Osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą, objęte
obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, podlegają na swój
wniosek dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu (art. 11 ust. 2 w związku z art. 6
ust. 1 pkt 5 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). Osoby, które są
obejmowane ubezpieczeniami społecznymi na zasadach dobrowolności, zgłaszają
wniosek o objęcie ich ubezpieczeniem w terminie przez siebie wybranym (art. 36
ust. 5 ustawy). Obowiązek zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych osób
prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą, o których mowa w art. 6 ust.
1 pkt 5 , należy do tych osób (art. 36 ust. 3 ustawy). Nie może w tej sytuacji ulegać
wątpliwości, że po stwierdzeniu przez organ rentowy (decyzją z 20 października
2008 r.) ustania tytułu podlegania skarżącego ubezpieczeniu chorobowemu
ponowne objęcie go tym ubezpieczeniem wymagało złożenia ponownego wniosku
na podstawie art. 14 ust. 1 i 1a w związku z art. 36 ust. 3 i 5 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych.
Należy zgodzić się ze skarżącym, gdy podnosi w uzasadnieniu skargi
kasacyjnej, że w orzecznictwie prezentowany jest pogląd, zgodnie z którym
złożenie wniosku o objęcie ubezpieczeniem społecznym nie jest warunkiem
nawiązania stosunku ubezpieczenia społecznego, jeżeli wola podlegania
dobrowolnemu ubezpieczeniu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej
została ujawniona w sposób wyraźny (por. wyrok Sądu Najwyższego z 3 lutego
1989 r., II URN 299/99, niepublikowany, wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 3
listopada 2000 r., III AUa 774/00 , OSA 2001 nr 2, poz. 5, wyrok Sądu Najwyższego
z 16 sierpnia 2005 r., I UK 376/04, OSNP 2006 nr 11-12, poz. 195, OSP 2007 nr 7-
8, poz. 95 z glosą I.Sierockiej). W orzecznictwie prezentowany jest jednak także
pogląd odmienny. W wyroku z 8 sierpnia 2001 r., II UKN 518/00, OSNAPiUS 2003
nr 10, poz. 257, w stanie faktycznym, w którym dobrowolne ubezpieczenie
chorobowe ubezpieczonego ustało z mocy prawa wskutek niedotrzymania
ustawowego terminu zapłaty należnych składek na ten rodzaj ubezpieczenia, Sąd
Najwyższy stwierdził, że ponowne objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem
chorobowym wymaga złożenia w tym zakresie ponownego wniosku przez
18
zainteresowanego. Wykładnia językowa art. 11 ust. 2 oraz art.14 ust. 1 i 1a ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych wskazuje na konieczność złożenia przez
ubezpieczonego odpowiedniego wniosku jako warunku objęcia dobrowolnym
ubezpieczeniem chorobowym. Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą
skargę kasacyjną podziela ostatnio zaprezentowany pogląd.
Ponadto koncepcja skarżącego o aktualności pierwotnego wniosku o objęcie
dobrowolnym ubezpieczeniem społecznym, jeżeli nie został on cofnięty (podzielona
w uzasadnieniu wyroku Sądu Rejonowego z 2 kwietnia 2010 r., V U …/09) jest
konstrukcyjnie nie do przyjęcia, ponieważ stwierdzenie niepodlegania
dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu z powodu zaprzestania prowadzenia
pozarolniczej działalności gospodarczej jest jednoznaczne ze stwierdzeniem
ustania (wygaśnięcia) tytułu podlegania temu ubezpieczeniu. Prowadzi to do
wniosku, że w każdym przypadku ustania tytułu podlegania dobrowolnemu
ubezpieczeniu społecznemu (art. 14 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych), ponowne objęcie dobrowolnymi ubezpieczeniami społecznymi
wymaga złożenia nowego wniosku przez zainteresowanego, natomiast samo
opłacanie składek na dobrowolne ubezpieczenie społeczne po ustaniu z mocy
prawa dobrowolnego tytułu ubezpieczenia nie powoduje dalszego trwania ochrony
ubezpieczeniowej z wygasłego stosunku ubezpieczenia społecznego. Nie można
przyjąć dorozumianego oświadczenia zainteresowanego o objęcie go dobrowolnym
ubezpieczeniem chorobowym, gdyż brak do tego podstaw. Do stosunków
ubezpieczenia społecznego – jako stosunków regulowanych prawem publicznym –
nie ma zastosowania art. 60 k.c., zgodnie z którym wola osoby dokonującej
czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby,
które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny. Przepis ten reguluje składanie
oświadczeń woli per facta concludentia w stosunkach cywilnych (regulowanych
prawem prywatnym). Nie ma podstaw do odpowiedniego stosowania przepisów
Kodeksu cywilnego do wniosku o objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem
społecznym. Przystąpienie do ubezpieczenia społecznego nie jest czynnością
prawną prawa cywilnego, do której można stosować wymieniony przepis oraz inne
przepisy Kodeksu cywilnego. Nie jest również czynnością prawa pracy, jak np.
umowa o pracę, do której można byłoby na podstawie art. 300 k.p. stosować
19
odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego. Wniosek o objęcie dobrowolnym
ubezpieczeniem chorobowym musi być wyraźny i jednoznaczny, nie jest
wystarczające samo opłacanie przez zainteresowanego składek na to
ubezpieczenie oraz przyjmowanie tych składek przez organ rentowy. Osoba
prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą podlega ubezpieczeniu
chorobowemu na zasadzie dobrowolności, a objęcie tym ubezpieczeniem realizuje
się poprzez zgłoszenie stosownego wniosku (art. 11 ust. 2 i art. 36 ust. 5 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych). Nie oznacza to jednak, że przedmiotowy
wniosek, a konkretnie zawarte w nim oświadczenie o zgłoszeniu do ubezpieczenia
chorobowego, stanowi czynność prawną (zdarzenie prawne) rodzącą i kreującą
stosunek cywilnoprawny (por. wyrok Sądu Najwyższego z 5 grudnia 2007 r., II UK
106/07, LEX nr 346189).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się (np. w odniesieniu do
ubezpieczenia społecznego rolników), że samo faktyczne opłacanie składek na
ubezpieczenie społeczne nie jest wystarczające do objęcia tym ubezpieczeniem
(por. wyrok z 22 lipca 2009 r., I UK 70/09, LEX nr 529763). W wyroku z 28 listopada
2002 r., II UK 93/02, LEX nr 577471, Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że sam fakt
opłacania składek na ubezpieczenie społeczne przez osobę wyłączoną z
możliwości objęcia tym ubezpieczeniem nie może rodzić skutków prawnych
odmiennych od wyraźnej regulacji ustawowej. Realizacja zasady demokratycznego
państwa prawnego (art. 2 Konstytucji RP) polega między innymi na tym, aby osoba
nieuprawniona nie otrzymała świadczenia jej nienależnego; zakres i formy
zabezpieczenia społecznego określa ustawa (art. 67 ust. 1 zdanie drugie
Konstytucji).
Powyższe rozważania pozwalają na postawienie tezy, że wyłączenie
odwołującego się z dobrowolnego ubezpieczenie chorobowego dokonane decyzją
organu rentowego z 20 października 2008 r. i potwierdzone prawomocnym
wyrokiem Sądu Apelacyjnego z 24 czerwca 2010 r., III AUa …/10, spowodowało
konieczność ponownego przystąpienia do tego ubezpieczenia, co wiązało się z
koniecznością złożenia stosownego wniosku, ponieważ w szczególności objęcie
dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym mogło w tej sytuacji nastąpić tylko w
ten sposób. Zaskarżony wyrok, oparty na przedstawionej ocenie prawnej, jest
20
zgodny z prawem. Istotna dla rozstrzygnięcia i decydująca o jego treści
argumentacja Sądu Okręgowego odnosiła się bowiem do oceny, czy po 20
października 2008 r. do czasu wydania stanowiącej przedmiot sporu w niniejszej
sprawie decyzji organu rentowego z 1 czerwca 2009 r., odmawiającej skarżącemu
prawa do zasiłku chorobowego za okresy: od 14 listopada do 2 grudnia 2008 r., od
5 grudnia do 12 grudnia 2008 r., od 17 grudnia do 31 grudnia 2008 r. oraz od 14
stycznia do 31 marca 2009 r., przystąpił on do dobrowolnego ubezpieczenia
chorobowego. Skoro nie przystąpił, to nie podlegał temu ubezpieczeniu, a
roszczenie o wypłatę zasiłku chorobowego nie ma podstaw prawnych.
Kasacyjne zarzuty naruszenia prawa materialnego są w tej sytuacji w
większości nietrafne (co dotyczy zwłaszcza zarzutu naruszenia art. 1 i art. 2 w
związku z art. 3 pkt 1 i art. 4 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa oraz art. 6 ust. 1 pkt 5, art. 8 ust. 6 pkt 1, art. 11 ust. 2, art. 12 ust. 1,
art. 13 pkt 4 i art. 14 ust. 1 i ust. 1a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych). Sąd Okręgowy prawidłowo przyjął, że
skarżący w związku z wydaniem przez organ rentowy decyzji z 20 października
2008 r. był zobowiązany ponownie zgłosić się do dobrowolnego ubezpieczenia
chorobowego na podstawie art. 14 ust. 1 i 1a ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych. Sam fakt opłacania składek na to ubezpieczenie, także za okresy
objęte decyzją z 1 czerwca 2009 r., nie jest decydujący dla przyznania mu prawa
do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego, podobnie jak to, że - według ustaleń
Sądu Rejonowego z 2 kwietnia 2010 r., V U …/09 - po 20 października 2008 r.
prowadził pozarolniczą działalność gospodarczą. Nie ma też decydującego
znaczenia okoliczność, że kontrola przeprowadzona przez ZUS - w wyniku której
wydano decyzję z 20 października 2008 r. - dotyczyła wyłącznie zamkniętego
okresu od 13 stycznia 2004 r. do 18 sierpnia 2008 r. Dlatego nietrafny i
nieskuteczny jest zarzut naruszenia art. 14 ust. 1 i ust. 1a w związku z art. 36 ust.
1, ust. 3 i ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w wyniku pominięcia
przez Sąd Okręgowy art. 48b ust. 1 tej ustawy.
Pozbawione doniosłości są zarzuty naruszenia art. 2 w związku z art. 4, art.
14 ust. 1 i art. 14a ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności
21
gospodarczej (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 ze zm.). Sam fakt
podjęcia przez skarżącego od października 2008 r. działalności gospodarczej nie
miał znaczenia dla podlegania dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu, skoro
nie złożył on z chwilą podjęcia tej działalności formalnego wniosku o ponowne
objęcie go dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym. Prawidłowo i zgodnie z
obowiązującym prawem (art. 11 ust. 2 w związku z art. 14 ust. 1 i 1a ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych) Sąd drugiej instancji przyjął, że dla objęcia
skarżącego dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym konieczne było ponowne
zgłoszenie do tego ubezpieczenia.
Rozstrzygnięcie przedstawionych przez skarżącego zagadnień prawnych
było w tej sytuacji zbędne, ponieważ istotna dla rozpoznania sprawy kwestia
prawna sprowadzała się tylko do jednego zagadnienia - czy po stwierdzeniu przez
organ rentowy niepodlegania dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu z
powodu zaprzestania wykonywania pozarolniczej działalności gospodarczej i
ustania w związku z tym tytułu podlegania temu ubezpieczeniu skarżący powinien
był ponownie zgłosić wniosek o objęcie go dobrowolnym ubezpieczeniem
chorobowym w celu zapewnienia sobie wypłaty świadczeń chorobowych w okresie
niezdolności do pracy. Wszystkie pozostałe kwestie prawne nie miały
bezpośredniego związku z przedmiotem sprawy. Z tych przyczyn Sąd Najwyższy
przyjął skargę kasacyjną do rozpoznania na posiedzeniu niejawnym i rozpoznał ją
na posiedzeniu niejawnym bez wyznaczania rozprawy.
Z przedstawionych przyczyn skarga kasacyjna nie podlegała uwzględnieniu,
chociaż uzasadniony okazał się zawarty w niej zarzut naruszenia art. 365 § 1 k.p.c.
Zawarty w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku pogląd o braku związania
Sądu Okręgowego uzasadnieniem wyroku Sądu Rejonowego z 2 kwietnia 2010 r.,
V U …/09, jest błędny. Sąd Okręgowy był związany ustaleniem i oceną prawną, że
od października 2008 r. do czerwca 2009 r. skarżący prowadził działalność
gospodarczą. Była to okoliczność prejudycjalna w tym znaczeniu, że jej ustalenie
doprowadziło Sąd Rejonowy do oceny materialnoprawnej, że skarżącemu
przysługuje prawo do zasiłku chorobowego za okresy od 6 maja do 11 maja 2009 r.
i od 14 maja do 29 czerwca 2009 r. z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności
gospodarczej (takie rozstrzygnięcie zostało zawarte w sentencji wyroku Sądu
22
Rejonowego z 2 kwietnia 2010 r., V U …/09). Wyrok ten się uprawomocnił (apelacja
organu rentowego została odrzucona). W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Rejonowy
ustalił, że w okresie od października 2008 r. do czerwca 2009 r. skarżący prowadził
działalność gospodarczą w krótkich okresach zdolności do pracy, w tym przyjął w
październiku 2008 r. zlecenie i wykonał usługę doradztwa i reportażu, za którą
pobrał wynagrodzenie w kwocie 7.700 zł. W zeznaniu podatkowym za 2008 r. o
wysokości osiągniętego dochodu skarżący uwzględnił przychody z zasiłków
chorobowych oraz z usługi doradztwa i reportażu na kwotę 7.700 zł. W 2009 r.
osiągnął przychód z odsetek kapitalizowanych na rachunkach firmowych. W okresie
od października 2008 r. do czerwca 2009 r. był także niezdolny do pracy i w
okresach niezdolności do pracy działalności gospodarczej faktycznie nie prowadził.
Nawet poważne wątpliwości co do przedstawionych powyżej ustaleń
faktycznych Sądu Rejonowego, zwłaszcza co do rzeczywistego prowadzenia przez
skarżącego od października 2008 r. do czerwca 2009 r. pozarolniczej działalności
gospodarczej, stanowiącej tytuł ubezpieczenia społecznego (art. 6 ust. 1 pkt 5
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych), nie pozwalały na zakwestionowanie
tych ustaleń, a zwłaszcza ich oceny prawnej, jako stanowiących kwestię
prejudycjalną dla wydania prawomocnego wyroku przyznającego skarżącemu
świadczenia z ubezpieczenia chorobowego. Ustalenia faktyczne i oceny prawne o
charakterze przesądzającym kwestię prejudycjalną (stanowiącą przesłankę
uwzględnienia roszczeń skarżącego zgłoszonych w tamtej sprawie) były wiążące
dla Sądu Okręgowego w niniejszej sprawie z mocy art. 365 § 1 k.p.c. Związanie
treścią prawomocnego wyroku oznacza nakaz przyjmowania przez podmioty
wymienione w art. 365 § 1 k.p.c., że w objętej orzeczeniem sytuacji faktycznej stan
prawny przedstawia się tak, jak to wynika z sentencji wiążącego orzeczenia.
Błędny pogląd Sądu Okręgowego co do braku związania ustaleniami
prawomocnego wyroku Sądu Rejonowego z 2 kwietnia 2010 r., V U ../09, nie miał
jednak żadnego wpływu na rozstrzygnięcie sprawy. Prawidłowy jest bowiem pogląd
Sądu Okręgowego, że skarżący powinien był po wydaniu decyzji organu rentowego
z 20 października 2008 r. (stwierdzającej wygaśnięcie tytułu podlegania
ubezpieczeniom społecznym, w tym dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu)
ponownie zgłosić się do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego. Skoro w
23
czasie objętym roszczeniem zgłoszonym w rozpoznawanej sprawie skarżący nie
zgłosił się do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego (na podstawie art. 36 ust.
3 i 5 w związku z art. 14 ust. 1 i 1a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych),
bo uczynił to dopiero w kwietniu 2011 r., to nie przysługuje mu zasiłek chorobowy
za okresy objęte rozstrzygnięciem Sądu Okręgowego w niniejszej sprawie. Wyrok
Sądu Rejonowego z 2 kwietnia 2010 r., wiązał Sąd Okręgowy tylko co do
prowadzenia przez skarżącego od października 2008 r. do czerwca 2009 r.
pozarolniczej działalności gospodarczej. Nie wiązał natomiast Sądu Okręgowego w
zakresie błędnego poglądu prawnego o braku konieczności ponownego zgłoszenia
się skarżącego do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego po otrzymaniu
decyzji organu rentowego z 20 października 2008 r. Sąd jest związany wyrokiem
wydanym w innej sprawie (art. 365 § 1 k.p.c.) co do samego rozstrzygnięcia o
roszczeniu strony oraz co do ustaleń faktycznych, które stanowiły podstawę
faktyczną takiego rozstrzygnięcia. Nie jest (i nie może być) związany błędną
interpretacją prawa i w związku z tym błędnymi poglądami prawnymi wyrażonymi w
innym wyroku.
Po decyzji organu rentowego z 20 października 2008 r., stwierdzającej
(deklaratoryjnie) ustanie tytułu podlegania dobrowolnemu ubezpieczeniu
chorobowemu, poczynając od 13 stycznia 2004 r., ponowne objęcie skarżącego
dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym uzależnione było od złożenia przez
niego wniosku na podstawie art. 36 ust. 3 i ust. 5 w związku z art. 14 ust. 1 ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych. Stwierdzenie niepodlegania dobrowolnemu
ubezpieczeniu społecznemu oznaczało, że od dnia wskazanego w decyzji organu
rentowego (13 stycznia 2004 r.) do dnia ponownego złożenia wniosku o objęcie
dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym skarżący nie podlegał ubezpieczeniu
chorobowemu i za okres objęty rozstrzygnięciem w niniejszej sprawie nie
przysługiwał mu zasiłek chorobowy. Należy podzielić pogląd organu rentowego, że
po decyzji z 20 października 2008 r. ponowne nawiązanie stosunku ubezpieczenia
społecznego w zakresie dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego wymagało
ponownego złożenia formalnego wniosku o objęcie tym ubezpieczeniem. Pierwotny
wniosek skarżącego o objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym stracił
znaczenie w związku z wydaniem przez organ rentowy decyzji z 20 października
24
2008 r. stwierdzającej niepodleganie ubezpieczeniu chorobowemu od 13 stycznia
2004 r. z powodu zaprzestania prowadzenia pozarolniczej działalności
gospodarczej.
Mimo opisanych uchybień Sądu Okręgowego, nie było podstaw do uchylenia
zaskarżonego wyroku, ponieważ zawarte w nim rozstrzygnięcie odpowiadało
prawu.
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na
podstawie art. 39814
k.p.c.