Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 4 kwietnia 2012 r., I CSK 8/12
Prawo do nabycia lokalu mieszkalnego na warunkach przewidzianych w
art. 56-58 ustawy z dnia 22 czerwca 1995 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych
Rzeczypospolitej Polskiej w brzmieniu obowiązującym do dnia 4 listopada
2010 r. (jedn. tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 41, poz. 398 ze zm.) przysługuje także
rozwiedzionemu małżonkowi żołnierza zawodowego, jeżeli kwatera stała
została przydzielona żołnierzowi w czasie trwania małżeństwa.
Sędzia SN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
Sędzia SN Dariusz Dończyk
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Ewy W. przeciwko Borysowi W. i
Wojskowej Agencji Mieszkaniowej o ustalenie, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie
Cywilnej w dniu 4 kwietnia 2012 r. skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Warszawie z dnia 25 maja 2010 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Warszawie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 25 maja 2010 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie
oddalił apelację powódki Ewy W. od wyroku Sądu pierwszej instancji, oddalającego
powództwo przeciwko Borysowi W. i Wojskowej Agencji Mieszkaniowej w W. o
ustalenie nieważności umowy zawartej przez pozwanych w dniu 5 marca 2008 r. o
ustanowienie odrębnej własności i sprzedaż lokalu nr 8 w W. przy ul. K. nr 66.
Sądy ustaliły, że w czasie trwania małżeństwa powódki z pozwanym Borysem
W., w dniu 10 października 1978 r. została przydzielona pozwanemu Borysowi W. –
żołnierzowi zawodowemu – osobna kwatera stała w W. przy ul. K. nr 66 m. 8. Przy
ustalaniu powierzchni przydzielonej kwatery uwzględniono powódkę jako żonę oraz
syna stron. W 1990 r. pozwany Borys W. przeszedł na emeryturę, a w 1995 r.
wyprowadził się ze wspólnie zajmowanej kwatery, w której pozostała powódka z
synem. Pozwany ponownie wprowadził się do tego lokalu w 2007 r.
W dniu 2 października 1997 r. małżeństwo stron zostało rozwiązane przez
rozwód z wyłącznej winy pozwanego i w wyroku rozwodowym sąd ustalił sposób
korzystania przez byłych małżonków ze spornego lokalu mieszkalnego, a na
wniosek pozwanego Agencja dokonała podziału między byłych małżonków opłat za
korzystanie z mieszkania, jednak z dniem 1 listopada 2007 r. ponownie ustaliła
jedną opłatę.
Ugodą sądową z dnia 6 czerwca 2001 r. Ewa W. i Borys W. dokonali podziału
majątku wspólnego w zakresie wskazanych przez nich składników tego majątku, tj.
trzech złotych pierścionków, obrazu olejnego, pieniędzy zgromadzonych na koncie
bankowym i koncie dewizowym oraz 30 książeczek z wkładami o wartości 100 zł. W
dniu 5 marca 2008 r. pozwani zawarli umowę notarialną ustanowienia odrębnej
własności lokalu nr 8 przy ul. K. nr 66 w W. i sprzedaży przez Agencję na rzecz
pozwanego Borysa W. tego lokalu. Pozwem z dnia 27 maja 2008 r. Borys W. wniósł
o orzeczenie eksmisji Ewy W.
Sądy obu instancji stwierdziły, że powódka ma interes prawny, w rozumieniu
art. 189 k.p.c., w żądaniu ustalenia na podstawie art. 58 k.c. nieważności umowy
sprzedaży lokalu jednak uznały to żądanie za nieuzasadnione. W ocenie Sądu
pierwszej instancji, powódce na podstawie art. 8 ust. 1 i art. 18 ustawy z dnia 10
maja 1976 r. o zakwaterowaniu sił zbrojnych (jedn. tekst: Dz.U. z 1992 r. Nr 5, poz.
19 ze zm. – dalej: "u.z.s.z.") oraz art. 26 i art. 28 ustawy z dnia 22 czerwca 1995 r. o
zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (jedn. tekst: Dz.U. z 2010 r.
Nr 206, poz. 1367 ze zm. – dalej: "u.z.S.Z.R.P.") przysługiwało również po
rozwodzie prawo do dalszego zamieszkiwania w przydzielonej pozwanemu
kwaterze. Posiadała ona zatem tytuł prawny do zamieszkiwania w tym mieszkaniu,
a to – zgodnie z art. 56 u.z.S.Z.R.P. – dawało jej prawo do nabycia lokalu na
warunkach określonych w tym przepisie i w art. 58 ustawy oraz prowadziło do
powstania roszczenia o nabycie lokalu. Jednakże z dniem 1 lipca 2004 r. przepis
art. 28 u.z.S.Z.R.P. został uchylony i prawo do zamieszkiwania w lokalu
pozostającym w dyspozycji Wojskowej Agencji Mieszkaniowej zostało przyznane
wyłącznie żołnierzowi służby stałej. Na dzień 5 marca 2008 r. jedyną osobą mającą
tytuł prawny do zamieszkiwania w spornym lokalu i tym samym do jego wykupu był
pozwany Borys W., gdyż nowelizacja z dnia 16 kwietnia 2004 r. pozbawiła powódkę
tego prawa.
Sąd Apelacyjny stwierdził natomiast, że ponieważ art. 56 u.z.S.Z.R.P. do
chwili nowelizacji obowiązującej od dnia 1 lipca 2004 r. przyznawał prawo do
nabycia lokalu mieszkalnego tylko osobom uprawnionym, zajmującym kwaterę na
podstawie decyzji o przydziale lub umowy najmu, a powódka zajmowała kwaterę
nie na podstawie umowy najmu ani decyzji o przydziale, lecz na mocy uprawnień
pochodnych, wynikających z pozostawania w związku małżeńskim z żołnierzem,
który przydział taki otrzymał, zatem już przed rozwodem nie miała uprawnień do
nabycia przedmiotowego lokalu. Zdaniem Sądu drugiej instancji, powódka nigdy nie
nabyła prawa do kupienia tego lokalu gdyż poprzednio obowiązująca ustawa o
zakwaterowaniu sił zbrojnych w ogóle nie przewidywała możliwości wykupu
mieszkań przydzielonych wcześniej jako kwatery dla żołnierzy zawodowych, a
uregulowania ustawy z dnia 22 czerwca 1995 r. wykluczały powódkę z grona osób
mogących ubiegać się o nabycie takiego lokalu.
W skardze kasacyjnej powódka zarzuciła naruszenie art. 58 § 1 k.c. w związku
z art. 56 w związku z art. 28 u.z.S.Z.R.P. przez błędną wykładnię i w jej wyniku
przyjęcie, że powódce nie przysługuje tytuł prawny do zamieszkiwania w
przedmiotowym lokalu i nie jest osobą uprawnioną do jego nabycia, art. 2 w
związku z art. 64 i art. 75 Konstytucji w związku z art. 58 § 1 k.c. przez
niezastosowanie zasady ochrony praw nabytych, art. 23 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 16
kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej
Polskiej i niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 116, poz. 1203 ze zm. – dalej: "ustawa
z dnia 16 kwietnia 2004 r.") przez błędną wykładnię i niezastosowanie oraz art. 33
k.r.o. w związku z art. 58 k.c. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie w
wyniku przyjęcia, że prawo do korzystania z kwatery stałej nie stanowi składnika
majątku wspólnego byłych małżonków W. i jedyną osobą uprawnioną do nabycia
lokalu był pozwany Borys W.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ze względu na to, że zgodnie z art. 39813
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy
rozpoznając skargę kasacyjną w granicach zaskarżenia i w granicach podstaw,
bierze pod uwagę z urzędu nieważność postępowania, w pierwszej kolejności
wymaga rozważenia ta kwestia, gdyż w postępowaniu w pierwszej i drugiej instancji
jako strona pozwana występował, obok pozwanego Borysa W., Skarb Państwa
reprezentowany przez Wojskową Agencję Mieszkaniową, a pełnomocnictwa dla
pełnomocników procesowych tego pozwanego podpisali kolejni Dyrektorzy
Oddziału Regionalnego Wojskowej Agencji Mieszkaniowej w W., na podstawie
udzielonego im przez Prezesa Agencji pełnomocnictwa do działania w imieniu i na
rzecz Skarbu Państwa, reprezentowanego przez Agencję przed sądami i organami
administracyjnymi i udzielania dalszych pełnomocnictw. Tymczasem zgodnie z art.
8 ust. 3 u.z.S.Z.R.P., Wojskowa Agencja Mieszkaniowa jest osobą prawną, a więc
nie jest jednostką organizacyjną Skarbu Państwa i ma samodzielnie zdolność
prawną, zdolność do czynności prawnych oraz zdolność sądową i zdolność
procesową. Stroną pozwaną w rozpoznawanej sprawie jest zatem Wojskowa
Agencja Mieszkaniowa, a nie Skarb Państwa reprezentowany przez tę Agencję, co
zostało sprostowane przez Sąd Apelacyjny w komparycji zaskarżonego wyroku.
Pozostała jednak kwestia wadliwie udzielonego pełnomocnictwa procesowego
dla pełnomocników procesowych Wojskowej Agencji Mieszkaniowej występujących
przed Sądem pierwszej i drugiej instancji, gdyż oddziały regionalne Agencji nie
mają osobowości prawnej, a zatem ich dyrektorzy – będący zgodnie z art. 10 pkt 3
u.z.S.Z.R.P. jedynie organami Agencji – mogą działać tylko jako organy i w
granicach umocowania, a udzielone im pełnomocnictwo przez Prezesa Agencji,
stanowiące podstawę udzielonego z kolei przez nich pełnomocnictwa procesowego
dla radcy prawnego i adwokata występujących w sprawie przed Sądami pierwszej i
drugiej instancji, ograniczało się do zastępowania Prezesa Agencji jedynie wtedy,
gdy ten działa w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa. W konsekwencji pełnomocnicy
procesowi występowali bez należytego umocowania, ponieważ jednak ich
czynności procesowe zostały potwierdzone przez prawidłowo umocowanego
Dyrektora Oddziału Regionalnego Agencji w W., nie ma obecnie podstaw do
stwierdzenia nieważności postępowania sądowego (art. 92 w związku z art. 103 § 1
k.c.).
Za uzasadnione i skuteczne należy uznać zarzuty naruszenia art. 56
u.z.S.Z.R.P. w brzmieniu obowiązującym przed nowelizacją dokonaną ustawą z
dnia 16 kwietnia 2004 r. i w chwili zawarcia umowy kupna lokalu oraz art. 33 k.r.o. w
brzmieniu obowiązującym przed nowelizacją dokonaną ustawą z dnia 17 czerwca
2004 r. o zmianie ustawy kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 162, poz. 1691 –
dalej: "ustawa z dnia 17 czerwca 2004 r."). Sąd Apelacyjny dokonał błędnej
wykładni art. 56 u.z.S.Z.R.P., jak również nie rozważył kwestii, czy uzyskane przez
pozwanego Borysa W. prawo do kwatery stałej weszło w skład majątku wspólnego
małżonków W., co ma decydujące znaczenie dla oceny, czy także powódce
przysługiwało prawo nabycia lokalu w trybie przewidzianym w art. 56-58
u.z.S.Z.R.P. Pozwany Borys W. otrzymał przydział przedmiotowej kwatery stałej
pod rządami przepisów ustawy z dnia 10 maja 1976 r. o zakwaterowaniu sił
zbrojnych, której art. 8 ust. 1 przewidywał, że kwatera taka jest przeznaczona na
zakwaterowanie stałe żołnierza zawodowego i jego rodziny i zgodnie z art. 9 ust. 2,
przy ustalaniu powierzchni kwatery przysługującej żołnierzowi uwzględnia się m.in.
jego stan rodzinny. Podobne regulacje zawierał art. 24 ust. 1 u.z.S.Z.R.P. w
brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. oraz art.
26 ust. 2 pkt 1, zgodnie z którym członkiem rodziny żołnierza służby stałej, którego
uwzględnia się przy ustalaniu przysługującej powierzchni użytkowej jest m.in.
małżonek. Nie ulega zatem wątpliwości, że przydzielona żołnierzowi kwatera stała
ma zaspokajać potrzeby rodziny żołnierza. Na gruncie obu tych ustaw w doktrynie i
orzecznictwie Sądu Najwyższego stwierdzono, że przydział kwatery stałej jest
prawem podmiotowym żołnierza zawodowego oraz że podmiotem tego prawa jest
również współmałżonek żołnierza, a w konsekwencji prawo do korzystania z takiej
kwatery stanowi składnik majątku wspólnego małżonków (por. uzasadnienie
uchwały z dnia 21 grudnia 2006 r., III CZP 131/06, OSNC 2007, nr 10, poz. 152
oraz postanowienie z dnia 26 listopada 2009 r., III CZP 2009 r., nie publ.).
Stanowisko to należy podzielić, a ponieważ chwilą miarodajną dla oceny, co
wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków jest z jednej strony stan prawny
obowiązujący w dacie nabycia przedmiotu w czasie trwania małżeństwa, a z drugiej
strony stan prawny obowiązujący w dniu uprawomocnienia się wyroku
rozwodowego, oceny tej kwestii należy dokonać według stanu prawnego
obowiązującego w październiku 1978 r. (data przydziału kwatery) i w październiku
1997 r. (data rozwodu). Jak wskazano, art. 8 ust. 1 i 9 ust. 2 u.z.s.z. przesądzały, że
kwaterę przydzielano na zaspokojenie potrzeb rodziny żołnierza zawodowego, a
art. 18 ust. 1 i 2 tej ustawy regulował uprawnienia żołnierza i jego byłego
współmałżonka do kwatery po rozwodzie, przyznając byłemu współmałżonkowi
prawo do zamiennego lokalu mieszkalnego. Prawo do zajmowania kwatery
przysługiwało zatem zarówno żołnierzowi, jak i jego małżonkowi również po
rozwodzie do czasu przydzielenia byłemu małżonkowi lokalu zamiennego. Także na
gruncie przepisów ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej
Polskiej, jak wskazano, prawo do zamieszkiwania w kwaterze przysługiwało
żołnierzowi i współmałżonkowi, który zachowywał je również po rozwodzie, co
potwierdza art. 23 ust. 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r., stanowiący, że osoby,
którym do dnia wejścia w życie tej ustawy, czyli do dnia 1 lipca 2004 r. przydzielono
osobną kwaterę stałą, zachowują nabyte do tego dnia uprawnienia na czas
zajmowania tej kwatery, przy czym przez użyte w tym przepisie określenie „osoby”
należy rozumieć wszystkie osoby brane pod uwagę przy przydziale kwatery, a więc
także małżonka żołnierza (art. 26 ust. 2 u.z.S.Z.R.P.).
Od chwili wejścia w życie ustawy z dnia 22 czerwca 1995 r. o zakwaterowaniu
Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej lokale stanowiące kwatery stałe mogły być
zbywane w trybie i na zasadach określonych w art. 56-58 tej ustawy. Zarówno
przed nowelizacją z 2004 r., jak i po tej nowelizacji prawo do nabycia takiej kwatery
przysługiwało m.in. osobom uprawnionym, które zajmują kwaterę na podstawie
decyzji o przydziale (przed nowelizacją z 2004 r.) lub osobom posiadającym tytuł
prawny do zamieszkiwania w tym lokalu mieszkalnym (po nowelizacji z 2004 r.). W
obu wypadkach wykładnia tych pojęć musi uwzględniać regulacje zawarte w art. 58,
który zarówno przed, jak i po nowelizacji z 2004 r. rozróżniał sytuacje sprzedaży
kwatery żołnierzowi zawodowemu i innym osobom uprawnionym, w tym członkom
rodziny i małżonkowi, przewidując różne bonifikaty w każdym wypadku. Nie ulega
zatem wątpliwości, że – wbrew odmiennemu stanowisku Sądu Apelacyjnego – art.
56 zarówno przed, jak i po nowelizacji z 2004 r. przewidywał prawo do nabycia
kwatery na preferencyjnych zasadach również dla małżonka żołnierza
zawodowego, któremu przydzielono kwaterę, małżonek bowiem był „osobą
uprawnioną” zajmującą kwaterę na podstawie decyzji o przydziale (przed
nowelizacją z 2004 r.), jak również był „osobą posiadającą tytuł prawny do
zamieszkiwania w tym lokalu (po nowelizacji z 2004 r.) i w art. 58 przewidziano
sytuację, w której to małżonek był nabywcą lokalu, ustalając wówczas inne ceny niż
wtedy, gdy nabywcą był żołnierz.
Rozważając, czy prawo do kwatery stałej przydzielonej żołnierzowi
zawodowemu w czasie trwania małżeństwa wchodzi do majątku wspólnego trzeba
stwierdzić, że ponieważ żaden z przepisów omawianych ustaw nie przesądza
wprost tej kwestii, mają w tym względzie zastosowanie ogólne zasady przewidziane
w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym dotyczące przynależności prawa do majątku
wspólnego lub osobistego (odrębnego). W rozpoznawanej sprawie chodzi o
przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w brzmieniu obowiązującym przed
nowelizacją dokonaną ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r., choć trzeba stwierdzić, że
w tym przedmiocie nowelizacja nie wprowadziła istotnych zmian. Wymieniony w
przepisach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego katalog składników majątku
odrębnego (obecnie osobistego) jest zamknięty, a zatem wszystkie prawa, które do
niego nie należą wchodzą w skład majątku wspólnego. W tym wypadku nie chodzi o
prawa wskazane w art. 33 pkt 1-5 i 7-8 k.r.o., zatem ocenie podlegać może jedynie
to, czy prawo do kwatery stałej jest prawem niezbywalnym w rozumieniu art. 33 pkt
6 k.r.o., tylko bowiem w tym przypadku stanowiłoby ono odrębny majątek małżonka
będącego żołnierzem i nie wchodziło w skład majątku wspólnego.
W literaturze jednolicie przyjmuje się, że wymienionego przepisu nie można
odnosić do wszystkich praw niezbywalnych i nie są objęte jego hipotezą te prawa
niezbywalne, które ze swej natury mogą być prawem wspólnym obojga małżonków,
np. spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu. Za prawa niezbywalne, w rozumieniu
tego przepisu, należy uznać tylko te prawa, które są ściśle związane z osobą
uprawnionego małżonka i nie wchodzą w skład spadku po nim, np. użytkowanie,
służebność osobista, prawo do alimentacji. Wszystkie inne prawa, też niezbywalne,
ale niegasnące wraz ze śmiercią uprawnionego, mogą wchodzić w skład majątku
wspólnego. Jak wynika z przepisów ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych
Rzeczypospolitej Polskiej dotyczących losu prawa do kwatery stałej, po śmierci
żołnierza, któremu ją przydzielono (np. art. 41 ust. 4), prawo to nie wygasa wraz ze
śmiercią żołnierza. Poza tym, jak wskazano, prawo do zamieszkiwania w kwaterze
przysługuje niewątpliwie obojgu małżonkom, a zatem prawo do kwatery stałej nie
jest prawem niezbywalnym w rozumieniu art. 33 pkt 6 k.r.o., a skoro tak, to zgodnie
z ogólną zasadą przewidzianą w art. 32 § 1 k.r.o., jeżeli zostało nabyte w czasie
trwania wspólności ustawowej, stanowi dorobek małżonków, podobnie jak prawo
najmu czy spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego, od których nie
różni się w istotny sposób.
Skoro zatem prawo do kwatery zostało przydzielone pozwanemu Borysowi W.
w czasie trwania wspólności ustawowej z powódką, weszło ono do ich majątku
wspólnego i powódka była współuprawniona nie tylko do korzystania z tego prawa,
lecz także do nabycia go na preferencyjnych zasadach przewidzianych w art. 56 i
58 u.z.S.Z.R.P. Dopóki zatem wspólność tego prawa nie została zniesiona w
wyniku podziału majątku wspólnego stron, dopóty oboje byli małżonkowie byli
uprawnieni do korzystania z niego oraz do nabycia go w trybie i na zasadach
przewidzianych w przytoczonych przepisach. Niczego nie zmieniło uchylenie art. 28
u.z.S.Z.R.P. w wyniku nowelizacji z 2004 r., jak bowiem stwierdził Sąd Najwyższy w
uzasadnieniu uchwały z dnia 21 grudnia 2006 r., III CZP 131/06, uchylenie tego
przepisu nie wprowadziło zmian w zakresie uregulowania stosunku prawnego
powstałego w wyniku przydzielenia kwatery i również po uchyleniu go rozwiedziony
małżonek nie może być uznany za osobę zajmującą kwaterę bez tytułu prawnego.
Trzeba dodać, że uchylenie wymienionego przepisu, który regulował sposób
korzystania z kwatery po rozwodzie i w niektórych sytuacjach przewidywał prawo
byłego małżonka do otrzymania lokalu zamiennego albo prawo obojga byłych
małżonków do jednego lokalu zamiennego lub ekwiwalentu pieniężnego, niczego
nie zmieniło w kwestii przynależności do majątku wspólnego przydzielonego prawa
do kwatery stałej. Uchylone zostały jedynie – na okres do kolejnej nowelizacji z
2010 r. – przewidziane dotychczas w ustawie obowiązki Agencji wobec byłych
małżonków w razie rozwodu żołnierza, któremu przydzielono kwaterę stałą, nie
zmieniło natomiast wskazanych regulacji przesądzających wejście w skład majątku
wspólnego małżonków prawa do przydzielonej jednemu z nich w czasie trwania
małżeństwa kwatery stałej wraz z ekspektatywą nabycia tego lokalu na
preferencyjnych warunkach przewidzianych w ustawie.
Ze względu na to, że Sąd Apelacyjny w wyniku błędnej wykładni wskazanych
przepisów ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, a w
szczególności art. 56, pominął przy ocenie roszczenia powódki jej uprawnienia
wynikające z wejścia do majątku wspólnego przydzielonego pozwanemu Borysowi
W. prawa do kwatery stałej, obejmującego też prawo do preferencyjnego nabycia
tej kwatery w trybie i na zasadach przewidzianych w ustawie, Sąd Najwyższy na
podstawie art. 39815
k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do
ponownego rozpoznania.