Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 19 kwietnia 2012 r., IV CSK 459/11
Legitymacja do wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności
uznania ojcostwa (art. 78 § 1 k.r.o.) przysługuje także mężczyźnie, który uznał
ojcostwo, wiedząc, że nie jest biologicznym ojcem dziecka.
Sędzia SN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
Sędzia SN Anna Kozłowska
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Krzysztofa B. przeciwko Mariannie B. i
małoletniej Idze B. reprezentowanej przez kuratora Grażynę K., przy udziale
Prokuratora Prokuratury Okręgowej w S., o ustalenie bezskuteczności uznania
ojcostwa, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 19
kwietnia 2012 r. skargi kasacyjnej Prokuratora Prokuratury Okręgowej w Siedlcach
od wyroku Sądu Okręgowego w Siedlcach z dnia 24 maja 2011 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w
Siedlcach do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo wytoczone w dniu 17 czerwca 2010
r. o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa małoletniej Igi B., urodzonej w dniu
29 grudnia 2009 r. Ustalił, że powód poznał pozwaną Mariannę B. na przełomie
września i października 2009 r., akceptując już wówczas fakt, że pozwana jest w
zaawansowanej ciąży. Ponadto Sąd Rejonowy ustalił, że dnia 7 stycznia 2010 r.
powód uznał ojcostwo dziecka przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego w W., a
w dniu 15 stycznia 2010 r. strony zawarły związek małżeński. W ocenie Sądu
pierwszej instancji, powodowi nie przysługuje legitymacja czynna w sprawie
wytoczonej na podstawie art. 78 § 1 k.r.o., ponieważ w chwili uznawania ojcostwa
nie miał żadnych wątpliwości, że nie jest biologicznym ojcem małoletniej.
Apelację powoda Sąd Okręgowy oddalił wyrokiem z dnia 24 maja 2011 r.,
podzielając ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji i uznając za bezsporne
okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. Podzielił pogląd, że powodowi nie
przysługuje legitymacja do wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności
uznania ojcostwa w sytuacji, w której złożył oświadczenie o uznaniu ojcostwa,
wiedząc, że nie jest biologicznym ojcem dziecka. W ocenie Sądu drugiej instancji,
uznanie ojcostwa powinno być dokonane tylko przez ojca, ponieważ istotą uznania
jest zgodność z prawdą genetyczną. Dowiedzenie się przez powoda, jeszcze przed
uznaniem ojcostwa, że dziecko od niego nie pochodzi, powoduje, że mężczyzna nie
ma legitymacji do wytoczenia powództwa określonego w art. 78 § 1 k.r.o. (...)
Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżył skargą kasacyjną Prokurator Okręgowy,
zarzucając błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 78 § 1 k.r.o.,
polegające na przyjęciu, że wiedza mężczyzny przed uznaniem ojcostwa, iż dziecko
od niego nie pochodzi, pozbawia go legitymacji do wytoczenia powództwa o
ustalenie bezskuteczności uznania. Skarżący zakwestionował również wykładnię
art. 78 § 1 k.r.o., że bieg sześciomiesięcznego terminu do wytoczenia powództwa
może rozpocząć się przed dniem uznania ojcostwa oraz przed dniem urodzenia się
dziecka. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Nowelizacja kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dokonana ustawą z dnia 9
listopada 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych
innych ustaw (Dz.U. Nr 220, poz. 1431) w sposób zasadniczy zmodyfikowała
dotychczasową regulację dotyczącą ojcostwa, m.in. w zakresie charakteru
prawnego oraz trybu uznania przez mężczyznę istnienia więzi rodzicielskiej z
dzieckiem, a także środka i przesłanek negowania przez niego skuteczności
złożonego oświadczeniu o uznaniu. Zmiany te – jak podkreślono w uzasadnieniu do
projektu ustawy nowelizującej (Sejm VI kadencji, druk nr 888) – wynikają ze zmiany
koncepcji ujęcia przez ustawodawcę problematyki ustalenia istnienia stosunku
rodzicielskiego pomiędzy ojcem a dzieckiem, polegającej na odejściu od konstrukcji
uznania dziecka opartej na elemencie wolitywnym (art. 72 i nast. k.r.o. w brzmieniu
sprzed nowelizacji z dnia 6 listopada 2006 r.), na rzecz konstrukcji ustalenia
ojcostwa, w której uznanie przez mężczyznę istnienia więzi rodzicielskiej stanowi w
istocie akt wiedzy o biologicznym pochodzeniu dziecka od niego (art. 72–86 k.r.o. w
obecnym brzmieniu). W ocenie ustawodawcy, przeobrażenia społeczne, zmiana
kontekstu prawnego, a także postęp technologiczny w zakresie możliwości
ustalenia istnienia więzi biologicznej pomiędzy dzieckiem a matką i ojcem, jakie
nastąpiły od chwili wejścia w życie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
przemawiają za rezygnacją z koncepcji kształtowania stosunków prawnorodzinnych
opartych na konstrukcji oświadczenia woli i przyznaniem prymatu zasadzie
rzeczywistego związku biologicznego pomiędzy rodzicami a dzieckiem.
Rozwiązania wprowadzone do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ustawą z
dnia 6 listopada 2008 r., akcentujące znaczenie więzi biologicznej na płaszczyźnie
stosunków rodzicielskich, stanowią również wyraz dostosowania regulacji krajowej
do standardów prawa międzynarodowego, w tym zwłaszcza wynikających z
ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską europejskiej konwencji o statusie
dziecka pozamałżeńskiego, sporządzonej w Strasburgu w dniu 15 października
1975 r. (Dz.U. z 1999 r. Nr 79, poz. 888). Konwencja ta, statuująca jednolity
standard regulacyjny zmierzający do zrównania pozycji prawnej dzieci małżeńskich
i pozamałżeńskich, w zakresie ustalenia ojcostwa akcentuje zgodność uznania
dziecka z rzeczywistym ojcostwem uznającego mężczyzny. Wyrazem takiego ujęcia
jest m.in. przyjęcie, że dobrowolne uznanie dziecka nie może być przedmiotem
sprzeciwu ani zaskarżenia, chyba że prawo krajowe przewiduje taką możliwość, w
przypadku gdy mężczyzna uznający dziecko nie jest biologicznym ojcem (art. 4), a
także wprowadzenie obowiązku oparcia postępowania dowodowego w ramach
postępowania o ustalenia ojcostwa na dowodach naukowych mających pomóc w
ustaleniu lub wykluczeniu ojcostwa (art. 5).
Konsekwencją traktowania de lege lata uznania ojcostwa jako aktu wiedzy o
pochodzeniu dziecka od określonych osób współuczestniczących w czynnościach
koniecznych do uznania istnienia więzi rodzicielskiej pomiędzy mężczyzną a
dzieckiem jest również zmiana w zakresie środków prawnych służących do
kwestionowaniu skuteczności złożonego przez mężczyznę oświadczenia wiedzy w
tym przedmiocie. Należy zwrócić uwagę, że na gruncie kodeksu rodzinnego i
opiekuńczego w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 6 listopada
2008 r., w ramach powództwa o unieważnienie oświadczenia o uznaniu dziecka
(art. 80 § 1) dopuszczalne było m.in. powoływanie się przez mężczyznę na wady
oświadczenia woli przy składaniu oświadczenia w przedmiocie uznania dziecka
(por. np. uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 6 października 1969
r., III CZP 25/69, OSNCP 1970, nr 5, poz. 75; wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28
czerwca 1967 r., II CR 87/67, OSPiKA 1968, nr 4, poz. 81, z dnia 23 grudnia 1982
r., IV CR 514/82, nie publ., z dnia 25 sierpnia 1981 r., I CR 204/81, nie publ., z dnia
6 grudnia 1973 r., II CR 560/73, OSPiKA 1974, nr 7-8, poz. 160 i z dnia 12 kwietnia
1972 r., II CR 51/72, OSNCP 1972, nr 10, poz. 182). Równocześnie, co stanowiło
wyraz preferowania na tle ówcześnie obowiązującej regulacji elementu
wolitywnego, przyjmowano, że mężczyzna nie może żądać unieważnienia uznania
dziecka tylko z tej przyczyny, iż nie jest on ojcem dziecka (por. uchwała siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 6 października 1969 r., III CZP 25/69 oraz
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 1976 r., I CR 47/76, nie publ. i z dnia 2
marca 1970 r., II CR 646/69, "Biuletyn SN" 1970, nr 7-8, s. 149). Na gruncie
obecnie obowiązującego stanu prawnego podstawą żądania ustalenia
bezskuteczności uznania ojcostwa może być natomiast wyłącznie fakt, że dziecko
nie pochodzi od mężczyzny, który uznał swoje ojcostwo.
Artykuł 78 § 1 k.r.o. w obecnym brzmieniu przewiduje, że mężczyzna, który
uznał dziecko może wytoczyć powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania
ojcostwa w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się, iż dziecko
od niego nie pochodzi. Regulacja dopuszczająca możliwość kwestionowania
złożonego przez mężczyznę, który nie jest biologicznym ojcem dziecka,
skuteczności oświadczenia o uznaniu ojcostwa i jednocześnie ograniczająca pod
względem czasowym możliwość wystąpienia ze stosowanym powództwem do sądu
stanowi – co należy podkreślić – wyraz kompromisu pomiędzy eksponowaną na
gruncie kodeksowym zasadą ustalenia ojcostwa zgodnie z prawdą genetyczną a
zasadą ochrony dziecka przez stabilizację jego stanu cywilnego.
Mając na względzie te uwagi należy stwierdzić, że wykładnia art. 78 § 1 in
principio k.r.o. wskazuje, iż legitymacja do wytoczenia powództwa o ustalenie
bezskuteczności uznania ojcostwa przysługuje mężczyźnie niebędącemu ojcem
biologicznym dziecka, który uznał ojcostwo bez względu na to, czy w chwili
składania stosownego oświadczenia wiedział o braku istnienia więzi biologicznej
pomiędzy nim a dzieckiem, którego ojcostwo uznał. Taka wykładnia uwzględnia
również preferencję opierania stosunków prawnorodzinnych pomiędzy rodzicami a
dzieckiem na rzeczywistej, tj. zgodnej z prawdą genetyczną więzi z dzieckiem. Nie
ma zatem oparcia stanowisko przyjęte przez Sąd Okręgowy uzależniające
przysługiwanie mężczyźnie, który nie jest ojcem dziecka, legitymacji do wytoczenia
powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa od stanu jego wiedzy co
do istnienia biologicznej więzi z dzieckiem w chwili składania stosownego
oświadczenia o uznaniu. Taka wykładnia art. 78 § 1 k.r.o., akcentująca w głównej
mierze zasadę ochrony stabilności stanu cywilnego dziecka przez uznanie, że
mężczyzna, który wie, że nie jest ojcem dziecka w chwili składania oświadczenia o
uznaniu dziecka pozbawiony jest możliwości późniejszego powoływania się na
bezskuteczność złożonego oświadczenia, pozostaje w sprzeczności z wynikami
wykładni językowej, celowościowej i historycznej. Omawiany przepis poza brakiem
przesłanki istnienia więzi genetycznej ojca z dzieckiem i wymogiem wytoczenia
powództwa we właściwym terminie, w żaden inny sposób nie ogranicza mężczyźnie
uprawnienia do wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania
ojcostwa. Należy przy tym zwrócić uwagę, że funkcja ochrony dziecka, ujmowana w
ramy zasady stabilności jego stanu cywilnego, wbrew stanowisku Sądu
Okręgowego, na tle art. 78 § 1 k.r.o. nie jest realizowana na płaszczyźnie
przesłanek warunkujących istnienie legitymacji do wytoczenia przez mężczyznę,
który nie jest ojcem dziecka, powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania
ojcostwa, lecz w drodze temporalnego ograniczenia możliwości wystąpienia z
przedmiotowym powództwem przez wprowadzenie relatywnie krótkiego,
sześciomiesięcznego terminu do jego wytoczenia, którego bieg rozpoczyna się w
dniu, w którym mężczyzna dowiedział się, że nie jest ojcem dziecka.
Sąd drugiej instancji, odwołując się do wykładni językowej art. 78 § 1 k.r.o.,
przyjął również – co także trafnie zakwestionował skarżący – że nawet w razie
uznania istnienia legitymacji czynnej Krzysztofa B. do wytoczenia powództwa o
ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa Igi B. nie było dopuszczalne
uwzględnienie tego powództwa ze względu na upływ wskazanego terminu.
W następstwie ustalenia, że powód jeszcze przed uznaniem dziecka wiedział o
nieistnieniu biologicznej więzi z dzieckiem, Sąd uznał, powołując się na art. 78 § 1
in fine k.r.o., iż bieg terminu do wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności
uznania ojcostwa rozpoczął się jeszcze przed złożeniem przez powoda
oświadczenia o uznaniu ojcostwa. Taka wykładnia art. 78 § 1 k.r.o., uwzględniając
stan faktyczny tej sprawy, prowadzi do efektów interpretacyjnych trudnych do
zaakceptowania ze względu na założenie racjonalności ustawodawcy, zakłada ona
bowiem, że dopuszczalny jest upływ terminu do wytoczenia powództwa o ustalenie
bezskuteczności uznania ojcostwa jeszcze przed złożeniem przez mężczyznę
stosownego oświadczenia w tym przedmiocie. Przepis art. 78 § 1 k.r.o. co prawda
wskazuje, że bieg terminu do wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności
uznania ojcostwa rozpoczyna się z dniem, w którym dowiedział się, iż nie jest ojcem
uznanego dziecka, to jednak założenie racjonalności ustawodawcy wymaga
przyjęcia, że nie może on rozpocząć się wcześniej niż w dniu złożenia
oświadczenia w tym przedmiocie.
Z tych względów Sąd Najwyższy uznał skargę kasacyjną za uzasadnioną i
orzekł, jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c.)