Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 9/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Roman Kuczyński (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Małgorzata Gersdorf
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z odwołania B. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 23 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 9 sierpnia 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 24 listopada 2010 r. Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych zmienił zaskarżoną decyzję Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 15 grudnia 2009 r. i przyznał ubezpieczonej B. M. prawo do
emerytury z tytułu pracy w warunkach szczególnych poczynając od grudnia 2009 r.
2
Wyrok zapadł w następująco ustalonym stanie faktycznym:
W dniu 1 grudnia 2009 r. ubezpieczona wystąpiła do organu rentowego z
wnioskiem o przyznanie jej prawa do emerytury z obniżonego wieku. Rozpoznając
wniosek, organ rentowy uznał, że ubezpieczona legitymuje się (na dzień 1 stycznia
1999 r.) wymaganym 20-letnim okresem składkowym i nieskładkowym, ukończyła
55 lat życia, nie jest członkiem OFE, lecz nie udowodniła 15 lat pracy w warunkach
szczególnych - do stażu tego organ rentowy nie zaliczył ubezpieczonej okresu
pracy na stanowisku ucznia-piekarza, ponieważ w jego ocenie praca na
wymienionym stanowisku nie była wykonywana stale w pełnym wymiarze. W
oparciu o akta organu rentowego, akta osobowe ubezpieczonej, zeznania świadka
D. S. oraz wyjaśnienia ubezpieczonej, Sąd ustalił, że ubezpieczona w okresie od 1
października 1969 r. do 31 lipca 1971 r. zatrudniona była w „Społem" Powszechnej
Spółdzielni Spożywców na stanowisku ucznia-piekarza na podstawie umowy o
naukę zawodu. Następnie nieprzerwanie kontynuowała pracę w tym zakładzie już
jako piekarz do 9 marca 1976 r. W świadectwie pracy z tego podmiotu z dnia 2
maja 2006 r. wykazano, że w obu okresach zatrudniona była ubezpieczona w
pełnym wymiarze czasu pracy, zaś w zaświadczeniu z dnia 6 lutego 2007 r.
pracodawca potwierdził wykonywanie przez ubezpieczoną pracy w warunkach
szczególnych w obu okresach. Stosownie do § 4 umowy o praktyczną naukę
zawodu, czas pracy ucznia do chwili ukończenia przez niego 16 lat wynosił 6
godzin na dobę i 36 godzin tygodniowo, a po ukończeniu 16 lat życia ucznia
obowiązywał normalny czas pracy stosowany w zakładzie. Z ustępu 2 § 4 tejże
umowy wynika, że do czasu pracy ucznia wlicza się czas dokształcania w
wymiarze nie większym niż 18 godzin tygodniowo bez względu na to, czy nauka w
szkole odbywa się w godzinach pracy, czy poza godzinami pracy. Pracując na
stanowisku ucznia-piekarza ubezpieczona otrzymywała wynagrodzenie za pracę w
pierwszym roku - 150 zł, w drugim i trzecim roku - 300 zł miesięcznie. W spornym
okresie pracowała ona przy pieczeniu chleba i bułek, musiała sprzątać swoje
stanowisko pracy. Niejednokrotnie pracowała po godzinach oraz w porze nocnej, w
zamian za co otrzymywała pieczywo. W tym czasie mieszkała i utrzymywała się
sama, wynajmowała mieszkanie u starszej osoby, dlatego też godziła się na
dodatkową pracę.
3
Wskazując na powyższe ustalenia oraz powołując regulację zawartą w art.
184, a także przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze - jego § 4 ust. 1, Sąd Okręgowy przyjął,
że w spornym okresie, tj. od 1 października 1969 r. do 31 lipca 1971 r.
ubezpieczona wykonywała pracę w warunkach szczególnych, pozwalającą na
uwzględnienie tego okresu w stażu pracy w warunkach szczególnych wymaganym
do nabycia prawa do emerytury. We wskazanym okresie wykonywała ona pracę w
warunkach szczególnych wymienioną w dziale X pod poz. 11 wykazu A
stanowiącego załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.,
a pracę tę wykonywała przez cały czas w wymiarze czasu obowiązującym ją na
zajmowanym stanowisku ucznia-piekarza, zgodnie z § 4 umowy o naukę zawodu.
Jak wskazał Sąd Okręgowy, czas pracy obowiązujący ubezpieczoną na jej
stanowisku w spornym okresie winien być traktowany jako pełny wymiar czasu
pracy, bo taki obowiązywał na zajmowanym przez nią stanowisku pracy. Podkreślił
też Sąd, że stosownie do § 2 ust. 2 powołanego rozporządzenia, ubezpieczona
przedstawiła świadectwo pracy w warunkach szczególnych wystawione przez
pracodawcę w dniu 6 lutego 2007 r., potwierdzające wykonywanie pracy w
warunkach szczególnych w okresie od 1 października 1969 r. do 9 marca 1976 r.
Wyrok Sądu Okręgowego w całości zaskarżył apelacją organ rentowy.
Wyrokiem z dnia 9 sierpnia 2011 r. Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie. W
niniejszej sprawie bezspornie na dzień 1 stycznia 1999 r. ubezpieczona wykazała
posiadanie stażu pracy w warunkach szczególnych w wymiarze 13 lat, 5 miesięcy i
14 dni. Kwestia sporna pomiędzy stronami sprowadzała się do wyjaśnienia, czy do
stażu pracy w warunkach szczególnych warunkującej prawo ubezpieczonej do
wnioskowanego świadczenia można było zaliczyć wymieniony okres od 1
października 1969 r. do 31 lipca 1971 r., kiedy to w „Społem" Powszechnej
Spółdzielni Spożywców zatrudniona była na podstawie umowy o naukę zawodu w
charakterze ucznia-piekarza. Sąd stwierdził, że dla oceny, czy pracownik pracował
w szczególnych warunkach nie ma istotnego znaczenia nazwa zajmowanego przez
niego stanowiska, tylko rodzaj powierzonej mu pracy. Praca w warunkach
4
szczególnych warunkująca prawo do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym
to jednak wyłącznie praca wykonywana stale (codziennie) i w pełnym wymiarze
czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy wymienionym w wykazie
stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
(§ 2 ust. 1 rozporządzenia). Sąd Apelacyjny w pełni podzielił stanowisko
skarżącego, że nie ma znaczenia, iż od konkretnego pracownika młodocianego
pracodawca wymagał ze względu na treść umowy stanowiącej podstawę
zatrudnienia pracy w wymiarze 6 godzin dziennie (jak miało to miejsce zgodnie z §
4 umowy o naukę zawodu z dnia 1 października 1969 r. załączonej do akt
osobowych, w przypadku ubezpieczonej do dnia ukończenia przez nią 16-go roku
życia, t.j. do dnia 11 maja 1970 r. i to w dodatku przy wliczeniu do czasu pracy
dokształcania w wymiarze 18 godzin tygodniowo bez względu na to, czy nauka w
szkole odbywała się w godzinach pracy, czy poza godzinami pracy), skoro dla
pracownika wykonującego pracę przy wypieku pieczywa wymieniona w
rozporządzeniu w dziale X pod poz. 11 wykazu A pełny wymiar czasu pracy
wynosił 8 godzin dziennie. Stosownie do warunku określonego w § 4 umowy o
naukę zawodu łączącej ubezpieczoną z WSS Społem trudno było przyjąć, że po
ukończeniu przez nią 16-go roku życia w okresie trwania umowy o naukę zawodu
jej czas pracy przy wypieku pieczywa mógł wynosić normalny czas pracy
stosowany w zakładzie, skoro nadal do jej czasu pracy wliczany był czas
dokształcania w wymiarze do 18 godzin tygodniowo, bez względu na to, czy nauka
w szkole odbywała się w godzinach pracy, czy poza godzinami pracy. Z samych
twierdzeń ubezpieczonej wynikało (vide: protokół rozprawy z dnia 7 kwietnia 2010
r. - k.16 a.s.), że w spornym okresie od 1 października 1969 r. do 31 lipca 1971 r.
przez trzy dni w tygodniu uczęszczała ona do szkoły, a przez trzy dni pozostałe do
pracy. Przy czym dalsze jej twierdzenia, iż w te dni, kiedy chodziła do szkoły także
pracowała w Spółdzielni w godzinach nocnych nie są wiarygodne tak w świetle
warunków umowy o naukę zawodu, jak i obowiązujących także wówczas
przepisów prawa pracy dotyczących pracy osób małoletnich. Nie wynika też z
zeznań słuchanego w sprawie świadka D. S., aby ubezpieczona w spornym
okresie stale (codziennie) pracowała przy wypieku pieczywa przez co najmniej 8
godzin dziennie (na dobę).
5
W tych warunkach Sąd drugiej instancji uznał, że uwzględnienie przez Sąd
pierwszej instancji w stażu pracy ubezpieczonej w warunkach szczególnych
warunkującej prawo do spornego świadczenia okresu od 1 października 1969 r. do
31 lipca 1971 r. nastąpiło z naruszeniem ust. 1 § 2 rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 7 lutego 1983 r.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 9 sierpnia 2011 r. ubezpieczona
wniosła skargę kasacyjną, zaskarżając powyższy wyrok w całości. Zarzuciła
Sądowi drugiej instancji naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i
nie zastosowanie § 2 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.) w związku z
art. 184 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2009 r., Nr 153, poz. 1227 ze zm.),
poprzez przyjęcie, iż praca w warunkach szczególnych warunkująca prawo do
emerytury w obniżonym wieku emerytalnym, w przypadku młodocianego
zatrudnionego w wieku poniżej 16 lat, na stanowisku ucznia - piekarza (poz. 11
działu X wykazu A załącznika do rozporządzenia RM z dnia 7 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub szczególnym charakterze), jest wykonywana w pełnym wymiarze
czasu pracy, jedynie wówczas, gdy wymiar dobowy czasu pracy wynosi 8 godzin.
Wskazując na powyższą podstawę skargi kasacyjnej wniosła o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości i jego zmianę, poprzez przyznanie skarżącej prawa
do emerytury z tytułu pracy w warunkach szczególnych, począwszy od dnia 1
grudnia 2009 r., ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i
przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji celem jej ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie mogła zostać uwzględniona. Młodociani pobierający
naukę zawodu w zakładach pracy w ramach zawartych z tymi zakładami umów byli
wprost uważani za pracowników przez art. 4 ust. 2 pkt 3 dekretu z dnia 25 czerwca
1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin
6
(jednolity tekst: Dz.U. z 1958 r. Nr 23, poz. 97 ze zm.), art. 5 ust. 2 pkt 1 ustawy z
dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i
ich rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.), art. 5 pkt 1 i 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982
r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze
zm.) - odsyłający do przepisów Kodeksu pracy, a więc także zatrudniania
młodocianych w celu przygotowania zawodowego w ramach umowy o pracę (art.
190 i następne k.p.) oraz art. 11 ust. 2 pkt 3 tej ustawy - nakazujący uznawanie za
okresy równorzędne z okresami zatrudnienia okresy wykonywania przed dniem 1
stycznia 1975 r. pracy na podstawie umowy o naukę zawodu, przyuczania do
określonej pracy lub odbywania wstępnego stażu pracy, a także art. 2 ust. 2 pkt 3
ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach
ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450
ze zm.) - nakazujący uznawanie za okresy składkowe przypadające przed dniem
wejścia w życie tej ustawy okresy zatrudnienia młodocianych na obszarze Państwa
Polskiego na warunkach określonych w przepisach obowiązujących przed dniem 1
stycznia 1975 r., która to zasada została przejęta przez art. 6 ust. 2 pkt 3 aktualnie
obowiązującej ustawy o emeryturach i rentach. W konsekwencji nie może budzić
wątpliwości, że młodociany odbywający naukę zawodu w ramach umowy zawartej
z zakładem pracy na podstawie przepisów ustawy o nauce zawodu posiadał status
pracownika, również w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym oraz
ubezpieczeniu społecznym.
W myśl § 2 rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r., okresami pracy
uzasadniającymi prawo do świadczeń na warunkach w nim przewidzianych są
okresy, w których praca w szczególnych warunkach jest wykonywana stale i w
pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy. Rację
ma skarżąca o ile wywodzi, że jeżeli w obowiązujących przepisach przewidziana
została dla danego stanowiska - ze względu na charakter zatrudnienia lub
związane z nim warunki - norma czasu pracy w rozmiarze odbiegającym od
powszechnie obowiązującego, stanowi ona pełny wymiar czasu pracy w
rozumieniu § 2 rozporządzenia. Jeżeli więc na stanowisku pracy ucznia nauki
zawodu przewidziana została norma czasu pracy w rozmiarze 6 godzin dziennie i
36 godzin tygodniowo, to praca wykonywana w takim rozmiarze stanowi pracę w
7
pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na tym stanowisku. Dla spełnienia
wymagania wykonywania pracy w szczególnych warunkach istotne jest jednak to
czy taka praca była przez pracownika faktycznie wykonywana stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy przewidzianym dla stanowiska, na którym takie warunki
występowały. Z poczynionych w sprawie i niekwestionowanych ustaleń wynika, że
przez cały okres zatrudnienia na podstawie umowy o naukę zawodu
wnioskodawczyni pracowała jako uczeń na warunkach wynikających z tej umowy,
w tym zawartego w niej zastrzeżenia, że do jego czasu pracy podlegał wliczeniu
czas dokształcania w wymiarze do 18 godzin tygodniowo, bez względu na to czy
nauka odbywała się w godzinach pracy, czy poza godzinami pracy. To
postanowienie umowy o naukę zawodu wynikało wprost z art. 13 ust. 3 ustawy o
nauce zawodu, odnoszącym się do sytuacji określonych w art. 12 tej ustawy,
zgodnie z którym młodociani przyjęci do pracy byli obowiązani do dokształcania się
w celu ukończenia pełnej szkoły podstawowej lub do dokształcania się
zawodowego lub ogólnokształcącego (ust. 2), natomiast młodociani zatrudnieni w
celu nauki zawodu obowiązani byli do dokształcania się w zakresie obranego
zawodu (ust. 3). Już tylko z tej regulacji wynika, że skarżąca - jako uczeń
Zasadniczej Szkoły Zawodowej dla Pracujących - nie mogła wykonywać i
faktycznie nie wykonywała stale i w pełnym wymiarze czasu pracy prac
określonych w art. 32 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach (o znacznej
szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających
wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub
otoczenia), z którymi łączyło się wykonywanie zatrudnienia na stanowisku pracy do
wykonywania której była przyuczana. Dokształcanie w rozumieniu art. 12 ustawy o
nauce zawodu nie oznaczało bowiem nic innego jak zajęcia teoretyczne w
warunkach szkolnych. Twierdzenie skarżącej, że po ukończeniu 16-go roku życia
pracowała stale i w pełnym wymiarze czasu pracy w szczególnych warunkach
przewidzianych dla stanowiska uczeń-piekarz, do pracy na którym była
przyuczana, pozostaje poza ustaleniami faktycznymi sprawy. Z ustaleń tych
bowiem wynika, że przez cały okres zatrudnienia na podstawie umowy o naukę
zawodu (1 października 1969 r. - 31 lipca 1971 r.) skarżąca faktycznie posiadała
status ucznia (niezależnie od znajdujących do niego zastosowanie norm czasu
8
pracy) i z uwagi na wynikający z umowy obowiązek dokształcania się nie
pracowała stale i w pełnym wymiarze czasu pracy w warunkach szczególnych.
Z powyższych względów zaskarżony wyrok odpowiada prawu, co powoduje
oddalenie skargi kasacyjnej na podstawie art. 39814
k.p.c.