Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 558/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa J. K., J. S. i H.P.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie Z.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 5 maja 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną i nie obciąża powodów kosztami
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 5 maja 2011 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację powodów J.
K., J. S. i H. P. od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 19 maja 2010 r., którym
oddalone zostało powództwo przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie Z.
o zapłatę 700 000 złotych tytułem odszkodowania za szkodę wyrządzoną
ostateczną decyzją administracyjną z dnia 5 października 1966 r. wydaną
z naruszeniem prawa, orzekającą o przejęciu na rzecz Skarbu Państwa
nieruchomości rolnej o powierzchni 10 ha wraz z zabudowaniami mieszkalnymi
i gospodarczymi, stanowiącą własność A. K.
W sprawie zostało ustalone, że A. K. stał się właścicielem przedmiotowej
nieruchomości na podstawie aktu nadania z dnia 14 października 1952 r., zmarł
dnia 14 marca 1961 r. i spadek po nim nabyli powodowie będący jego dziećmi po
1/3 części. Dnia 5 października 1966 r. Prezydium Rady Narodowej w D. wydało
decyzję o przejęciu na własność Skarbu Państwa bez odszkodowania
przedmiotowej nieruchomości, wskazując w uzasadnieniu, że A. K. samowolnie
opuścił gospodarstwo rolne w 1961 r., pozostawiając je bez opieki. Decyzja została
doręczona powodowi J. K. dnia 14 października 1966 r. Dnia 20 lutego 2008 r.
powód wystąpił z wnioskiem o stwierdzenie nieważności wymienionej decyzji z
1966 r. wskazując, że A. K. zmarł przed jej wydaniem; dnia 30 czerwca 2009 r.
Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi stwierdził, że wymieniona decyzja została wydana
z naruszeniem prawa i nie stwierdził jej nieważności ze względu na nieodwracalne
skutki prawne.
Decyzja Ministra stała się podstawą wystąpienia do Skarbu Państwa
o odszkodowanie. Rozpoznając roszczenie powodów oparte na art. 4171
§ 2 k.c.
Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo, jako przedawnione. Zastosował art.
4421
k.c. licząc bieg dziesięcioletniego terminu przedawnienia od daty wydania
decyzji administracyjnej w 1966 r., a nie od daty decyzji nadzorczej Ministra,
tj. od dnia 30 czerwca 2009 r. Ponadto uznał roszczenie za merytorycznie
nieuzasadnione, gdyż mimo skierowania decyzji w 1966 r. do osoby zmarłej,
to materialno-prawne podstawy tej decyzji były spełnione w postaci opuszczonego
3
gospodarstwa rolnego, przy czym jego właścicielami byli powodowie, jako
spadkobiercy A. K.
W wyniku rozpoznania apelacji powodów Sąd drugiej instancji podzielił
rozstrzygnięcie zawarte w wyroku Sądu Okręgowego z wyjątkiem uznania,
że roszczenie podlegało ocenie na podstawie art. 4171
§ 2 k.c. oraz, że jest
ono przedawnione. Powołał się w tym względzie na stanowisko wyrażone
w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 31 marca
2011 r. (III CZP 112/10, OSNC 2011, nr 7-8, poz. 75). Mimo braku przedawnienia
roszczenia uznał jednak, że między wadliwością decyzji administracyjnej z dnia
5 października 1966 r., a utratą przez powodów własności gospodarstwa rolnego,
odziedziczonego po ojcu A. K. nie zachodzi adekwatny związek przyczynowy, a
ponadto nie zostały przedstawione dowody na wysokość szkody wskazywanej
przez powodów, jak też nawet nie została zidentyfikowana przedmiotowa
nieruchomość.
W skardze kasacyjnej dotyczącej pkt I wyroku Sądu Apelacyjnego,
powodowie zarzucili naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 361 § 1 k.c.
oraz art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 13 lipca 1957 r. o zmianie dekretu z dnia 18 kwietnia
1955 r. o uwłaszczeniu i uregulowaniu innych spraw związanych z reformą rolną
i osadnictwem rolnym (Dz. U. Nr 39, poz. 174, dalej jako ustawa z 1957 r.) przez
błędną wykładnię i uznanie braku związku przyczynowego między wadliwą decyzją
administracyjną z 1966 r., a szkodą poniesioną przez powodów. Naruszenie
przepisów postępowania dotyczy art. 232 k.p.c. i art. 6 k.c. przez nietrafne uznanie
nie przedstawienia sądowi przez powodów dowodów na wysokość poniesionej
szkody. Skarżący wnieśli o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego
go wyroku Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną Skarb Państwa - Prokuratoria Generalna
Skarbu Państwa wniósł o oddalenie skargi i zasądzenie kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Skarga kasacyjna jest niezasadna i podlega oddaleniu, a wynika to przede
wszystkim z nietrafności zarzucenia zaskarżonemu wyrokowi naruszenia przepisów
prawa materialnego. Rozpatrzenie skargi ze względu na zarzucenie naruszenia art.
361 § 1 k.c. oraz art. 2 ust. 1 powołanej ustawy z 1957 r. decyduje o zakresie
rozpoznania zarzutów naruszenia przepisów postępowania cywilnego.
Z art. 2 ust. 1 ustawy z 1957 r. wynika, że gospodarstwa rolne, jeżeli zostały
opuszczone przez właściciela po dniu 28 kwietnia 1955 r. oraz wszelkie inne
gospodarstwa rolne opuszczone przez właścicieli mogą być przejęte na własność
Państwa bez odszkodowania i w stanie wolnym od obciążeń, z wyjątkiem
służebności gruntowych, których utrzymanie uznane zostanie za niezbędne.
Przepis ten był wielokrotnie analizowany w orzecznictwie sądowym, spotykając się
z jednolitą interpretacją. Zgodnie z nią, na rzecz Państwa (Skarbu Państwa) mogło
być przejęte każde opuszczone gospodarstwo rolne i nie miały żadnego znaczenia
okoliczności i motywy zachowania właścicieli decydujących się na opuszczenie
gospodarstwa, a organ administracyjny orzekający o przejęciu nie miał z kolei
uprawnień do badania i oceny tych przyczyn (wyroki Naczelnego Sądu
Administracyjnego w Warszawie z dnia 18 września 1998 r., II SA 1108/98, Lex nr
41791 oraz z dnia 2 września 2005 r., I OSK 26/05, Lex nr 1089827). W wyroku
Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 17 grudnia 2010 r.
(I OSK 282/10, Lex nr 745198) zostało podkreślone, że zastosowanie powołanej
ustawy wymagało spełnienia wyraźnie określonych przesłanek, a więc koniecznie
ustalenia, iż przejmowane gospodarstwo ma cechy gospodarstwa rolnego oraz,
że jest rzeczywiście opuszczone, a nie jest nieruchomością wskazującą tylko cechy
opuszczenia. Z kolei, w wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie
z dnia 14 września 2010 r. (I OSK 1482/09, Lex nr 745043) wskazano,
że wystarczające do podjęcia decyzji o przejęciu gospodarstwa na własność
Skarbu Państwa jako opuszczonego przez właściciela było stwierdzenie organu
administracyjnego, że grunty leżą odłogiem, zaś właściciel się nim nie interesuje,
natomiast warunkiem przejęcia było spełnienie dwóch przesłanek: opuszczenie
gospodarstwa przez właściciela (również małżonka, rodziców i dzieci) oraz
zaniechanie uprawy gospodarstwa w całości lub w większej części.
Pomocą dla takiego stanowiska prawnego było określenie w § 1 ust. 1
5
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 5 sierpnia 1961 r. w sprawie opuszczonych
gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 39, poz. 198 ze zm.), będącego aktem
wykonawczym do ustawy z 1957 r. (art. 2 ust. 3 pkt 1 tej ustawy),
że za gospodarstwo rolne opuszczone uważa się gospodarstwo, na którym nie
zamieszkuje właściciel ani jego małżonek, dzieci lub rodzice, a przy tym
gospodarstwo to nie jest w całości lub w większej części uprawiane oraz
poddawane właściwym zabiegom agrotechnicznym przez właściciela, bądź
użytkownika albo dzierżawcę. Stanowisko orzecznictwa wskazuje na dość surowe
wymagania, które musiały zostać spełnione dla skuteczności zastosowania
powołanych przepisów
Z ustalonego stanu faktycznego wynika, że w toku postępowania nie było
kwestionowane, iż gospodarstwo rolne zostało po śmierci ojca rzeczywiście
opuszczone przez powodów i zamieszkali oni u swojej rodziny w innej części kraju.
Wprawdzie w 1961 r. wszyscy powodowie byli małoletni, ale w roku podejmowania
decyzji o przejęciu (październik 1966 r.) powód uzyskał pełnoletniość i otrzymał
decyzję w tej sprawie już dnia 14 października 1966 r. Nie kwestionował wraz
z rodzeństwem tej decyzji aż do 2008 r., czyli przez ponad 40 lat, wiedząc
od początku, że została skierowana do zmarłego ojca. Powodowie mieli
wystarczająco dużo czasu, żeby zainteresować się własną sytuacją prawną
w znanych im okolicznościach faktycznych. Jednocześnie, nie można twierdzić,
że gdyby decyzja była prawidłowo oznaczona, czyli skierowana do powodów, jako
spadkobierców, to nie miałaby tożsamej treści, gdyż ustalenia wskazują na
występowanie podstaw do przejęcia gospodarstwa, które w 1966 r. pozostawało
opuszczone. Wymaga podkreślenia, że w świetle tych ustaleń, a także treści skargi
powodów opuszczenie gospodarstwa rolnego, stanowiące zasadniczą przesłankę
decyzji administracyjnej o przejęciu go na rzecz Skarbu Państwa, nie jest
przedmiotem sporu.
Jak wynika z wykładni podstawy prawnej upoważniającej do przejęcia
gospodarstwa rolnego bez odszkodowania, potwierdzonej przez powołane
orzecznictwo, okoliczności przejęcia związane z przyczynami opuszczenia
gospodarstwa nie stanowiły jego przesłanki ani pozytywnej, ani negatywnej.
Jako motywy takiej regulacji prawnej wskazać można ówczesną sytuację
6
ustrojowo- gospodarczą, a ponieważ przedmiotowa nieruchomość rolna
pochodziła z nadania przez Państwo w 1952 r. w celu prowadzenia gospodarstwa
rolnego, więc z faktu jej opuszczenia Państwo przyznało sobie prawo jej
ponownego przejęcia dla oddania do gospodarowania zgodnego
z przeznaczeniem, jako gospodarstwa rolnego. Nie należy ówczesnej sytuacji
własnościowej przykładać wprost do późniejszych, a zwłaszcza do obecnych
standardów rozumienia prawa własności, należy natomiast uwzględnić upływ
kilkudziesięciu lat, podczas których nie był podważany przez zainteresowanych
stan prawny powstały w wyniku wydanej decyzji. Można zrozumieć subiektywne
poczucie krzywdy powodów, które jest wskazane w skardze kasacyjnej, ale nie
może się ono przełożyć na korzystną dla nich obiektywną ocenę prawną ich
roszczenia odszkodowawczego.
Należy zatem podzielić stanowisko Sądu drugiej instancji co
do prawidłowego zastosowania art. 2 ust. 1 powołanej ustawy z 1957 r. Skoro tak,
to prawidłowe jest również uznanie, że wydana decyzja administracyjna w 1956 r.
o przejęciu gospodarstwa rolnego, która okazała się wadliwa z przyczyn
formalnych nie pozostaje w normalnym związku przyczynowym (art. 361 § 1 k.c.)
z utratą przez powodów własności gospodarstwa rolnego, odziedziczonego po
ojcu. Wadliwość postępowania administracyjnego, polegająca tylko na tym, że
decyzja została wydana wobec ojca, a nie spadkobierców nie miała żadnego
wpływu na stwierdzenie wystąpienia przesłanki materialno-prawnej, jaką było
prawidłowe ustalenie, iż według przepisów ustawy z 1957 r. gospodarstwo rolne
powodów znajdowało się w 1966 r. w stanie opuszczonym. To uzasadnia
stwierdzony w okolicznościach sprawy przez Sąd drugiej instancji brak
związku przyczynowego między decyzją o przejęciu gospodarstwa z 1966 r.
a szkodą powodów, stanowiącą równowartość utraconego tytułu własności
do nieruchomości. Nie została więc spełniona konieczna przesłanka
odpowiedzialności odszkodowawczej pozwanego i to było główną przyczyną
oddalenia powództwa. Nie została ona spełniona także dlatego, że jest
znamienne, iż mimo jawności rejestru gruntów powodowie nie potrafią wskazać,
o jaką konkretnie nieruchomość chodzi, a to jej utrata stanowi podstawę
roszczenia odszkodowawczego.
7
Brak przesłanek prawnych do uzyskania odszkodowania przez powodów
usuwa w cień zarzuty odnoszące się do wysokości szkody, której
nieudowodnienie też musiało skutkować niepowodzeniem zgłoszonego roszczenia.
Skarżący stwierdzili, że Sąd drugiej instancji naruszył art. 232 k.p.c. i art. 6 k.c.
przez nietrafne uznanie braku potrzebnych dowodów. Jednakże z treści skargi
kasacyjnej wynika, że dowody takie nie zostały wskazane i nadal ich nie ma,
a występuje oczekiwanie powołania przez sąd dowodu z opinii biegłego,
który miałby dopiero ustalić stan faktyczny odnoszący się do przedmiotowej
nieruchomości.
Profesjonalny pełnomocnik powodów przeoczył, jaka jest rola stron
w postępowaniu dowodowym na gruncie art. 232 § 1 zdanie pierwsze k.p.c.
(„strony są obowiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których
wywodzą skutki prawne") oraz, jaką rolę pełni dowód z opinii biegłego, który ma
przedstawić sądowi wiadomości specjalne, ale nie ustalać stan faktyczny
w sprawie (art. 278 § 1 k.p.c.). Trafnie uzasadnił to Sąd Apelacyjny w zaskarżonym
wyroku. Z kolei, w odpowiedzi na skargę pozwany wskazał przykładowo, poprzez
jakie czynności powodowie mogli przygotować się do sprawy, w szczególności
poprzez jawny dostęp do rejestru gruntów i inne dowody identyfikujące
nieruchomość, za której przejęcie na rzecz Skarbu Państwa domagają się
odszkodowania. Podobnie, rzeczą powodów było określenie wartości tej
nieruchomości, co biegły mógł zweryfikować, gdyby wartość ta ze względu
na sposób określenia budziła wątpliwości. Nie mogą jednak powodowie oczekiwać
określenia przedmiotu i wartości roszczenia przez biegłego, wymagając inicjatywy
w tej kwestii ze strony sądu. Tylko wyjątkowo sąd może wykazywać własną
inicjatywę dowodową, o której mowa w art. 232 § 1 zdanie drugie k.p.c.
Takie okoliczności w tej sprawie nie występowały. W orzecznictwie jest natomiast
utrwalone stanowisko, że opinia biegłego ma na celu ułatwienie sądowi należytej
oceny zebranego w sprawie materiału wtedy, gdy potrzebne są wiadomości
specjalne; nie może ona natomiast sama być źródłem materiału faktycznego
sprawy, ani tym bardziej stanowić podstawy ustalenia okoliczności będących
przedmiotem oceny biegłego (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 1969 r.,
I CR 140/69, OSNC 1970, nr 5, poz. 85 i z dnia 19 grudnia 2006 r., V CSK 360/06,
8
Lex nr 238973). Jest zatem oczywiste, że jest niezasadne zarzucenie
zaskarżonemu wyrokowi naruszenie art. 232 k.p.c. odnośnie do wskazywania lub
dopuszczenia dowodów oraz art. 6 k.c., wymagającego udowodnienia faktów przez
osobę, która z tych faktów wywodzi skutki prawne.
Z tych względów na podstawie art. 39814
k.p.c. Sąd Najwyższy oddalił
skargę kasacyjną. Nieobciążenie powodów kosztami postępowania kasacyjnego
wynika z wyjątkowych okoliczności rozpoznawanej sprawy, widocznego głębokiego
poczucia krzywdy powodów, mającej źródło w niezrozumiałych dla nich
subiektywnie do dzisiaj skutków majątkowych śmierci ojca, gdy byli jeszcze
dziećmi; mimo więc braku uzasadnienia prawnego powództwa nie powinno się
pogłębiać jeszcze tego stanu i z tych przyczyn oraz wskazywanej także przez Sąd
drugiej instancji sytuacji majątkowej powodów należało zastosować art. 102
w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.