Pełny tekst orzeczenia

WYROK Z DNIA 29 MAJA 2012 R.
II KK 106/12
Przestępstwo określone w art. 209 § 1 k.k. jest przestępstwem mate-
rialnym. Warunkiem jego dokonania jest to, żeby uchylanie się od obowiąz-
ku alimentacyjnego spowodowało skutek w postaci narażenia pokrzywdzo-
nego na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych.
Przewodniczący: sędzia SN J. Szewczyk.
Sędziowie: SN E. Wildowicz, SA (del. do SN) D. Kala (sprawoz-
dawca).
Sąd Najwyższy – Izba Karna w sprawie S. O., skazanej za przestęp-
stwo z art. 209 § 1 k.k. po rozpoznaniu na posiedzeniu – bez udziału stron
– w dniu 29 maja 2012 r. kasacji wniesionej na korzyść skazanej przez Pro-
kuratora Generalnego od wyroku Sądu Rejonowego w K. z dnia 19 sierpnia
2011 r.,
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i u n i e w i n n i ł S.O. od popełnienia zarzu-
canego jej czynu (...).
U Z A S A D N I E N I E
Wyrokiem Sądu Rejonowego w K. z dnia 19 sierpnia 2011 r. S. O. zo-
stała uznana za winną tego, że w okresie od dnia 1 września 2010 r. do
dnia 27 stycznia 2011 r. uporczywie uchylała się od ciążącego na niej obo-
wiązku opieki nad matką Alicją M., orzeczonego wyrokiem Sądu Rejono-
wego w K. Wydział Rodzinny i Nieletnich z dnia 8 grudnia 2008 r., a doty-
czącego zapewnienia pokrzywdzonej pielęgnacji i całodobowej opieki do-
2
mowej przez okres 2 pierwszych tygodni każdego miesiąca, narażając Ali-
cję M. na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, to
jest popełnienia przestępstwa z art. 209 § 1 k.k. i za to na podstawie art.
209 § 1 k.k. sąd wymierzył oskarżonej karę 10 miesięcy ograniczenia wol-
ności z obowiązkiem wykonywania nieodpłatnej dozorowanej pracy w wy-
miarze 30 godzin w stosunku miesięcznym. Powyższym wyrokiem roz-
strzygnięto także o kosztach procesu, w tym kosztach obrony z urzędu.
Przedmiotowy wyrok nie został zaskarżony przez żadnego z uczestni-
ków procesu i uprawomocnił się z upływem 26 sierpnia 2011 r.
Kasację od prawomocnego wyroku Sądu Rejonowego w K. z dnia 19
sierpnia 2011 r. – zaskarżając go w całości na korzyść oskarżonej – wniósł
Prokurator Generalny. Autor nadzwyczajnego środka zaskarżenia zarzucił
w nim „rażące i mające istotny wpływ na treść orzeczenia naruszenie prze-
pisu prawa karnego materialnego, tj. art. 209 § 1 k.k. polegające na uzna-
niu, że S. O. dopuściła się przestępstwa określonego w art. 209 § 1 k.k.,
podczas gdy w przypisanym oskarżonej czynie brak było wszystkich zna-
mion tego występku, to jest znamion niełożenia na utrzymanie osoby naj-
bliższej lub innej osoby oraz narażenia tej osoby na niemożność zaspoko-
jenia podstawowych potrzeb życiowych”.
Odwołując się do tak sformułowanego zarzutu Prokurator Generalny
wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i uniewinnienie oskarżonej od po-
pełnienia zarzucanego jej przestępstwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja Prokuratora Generalnego – wniesiona na korzyść oskarżonej
– okazała się oczywiście zasadna w rozumieniu art. 535 § 5 k.p.k., zarówno
w części wskazującej na zaistniałe rażące naruszenie przepisu prawa kar-
nego materialnego (art. 209 § 1 k.k.), mające istotny wpływ na treść wyro-
ku, jak też w części domagającej się uchylenia zaskarżonego wyroku i
3
uniewinnienia oskarżonej od popełnienia zarzucanego jej czynu przestęp-
nego.
Przechodząc do wyjaśnienia przyczyn wydania przez Sąd Najwyższy
rozstrzygnięcia zamieszczonego w sentencji wyroku tego sądu, należy naj-
pierw nadmienić, że dobrami, które chroni przepis art. 209 § 1 k.k., jest ro-
dzina i obowiązek opieki. Jednym ze znamion określających czynność
sprawczą powyższego przestępstwa jest uporczywe uchylanie się od obo-
wiązku opieki polegające na niełożeniu na utrzymanie osoby uprawnionej.
Stąd też w doktrynie i w judykaturze przyjmuje się, że art. 209 § 1 k.k. pe-
nalizuje uporczywe uchylanie się od zabezpieczenia materialnych podstaw
egzystencji danej osoby, której prawa w tym zakresie zabezpieczone są
ustawą lub orzeczeniem sądowym [M. Szewczyk (w:) A. Zoll (red.:) Kodeks
karny. Komentarz – część szczególna, tom II, Kraków 2004, teza 1 do art.
209 k.k.; M. Mozgawa (red.:), Kodeks karny. Praktyczny komentarz, War-
szawa 2010, teza 1 do art. 209 k.k.; uzasadnienie postanowienia Sądu
Najwyższego z 20.04.2001 r., V KKN 47/01, OSNKW 2001, z. 7-8, poz. 54].
Dodać także trzeba, że przestępstwo określone w art. 209 § 1 k.k. jest
przestępstwem materialnym. Warunkiem jego dokonania jest to, żeby uchy-
lanie się od obowiązku alimentacyjnego spowodowało skutek w postaci na-
rażenia pokrzywdzonego na niemożność zaspokojenia podstawowych po-
trzeb życiowych (szerzej A. Marek: Prawo karne, Warszawa 2009, s. 523).
Jak wynika z opisu czynu przypisanego oskarżonej, miała ona dopu-
ścić się przestępstwa z art. 209 § 1 k.k. „uporczywie uchylając się od ciążą-
cego na niej obowiązku opieki nad matką (...) a dotyczącego zapewnienia
w/w pokrzywdzonej pielęgnacji i całodobowej opieki domowej przez okres 2
pierwszych tygodni każdego miesiąca”. W oczywisty sposób, na co wskazu-
je zasadnie autor kasacji, tego rodzaju zachowanie nie wyczerpuje jednego
ze znamion czynu zabronionego z art. 209 § 1 k.k., jakim jest „uchylanie się
od obowiązku łożenia na utrzymanie osoby uprawnionej”. Zdecydowanie
4
czym innym jest bowiem uchylanie się od obowiązku „pielęgnacji i całodo-
bowej opieki domowej” (czynności niematerialne) nad osobą uprawnioną i
uchylanie się od obowiązku „łożenia na utrzymanie” takiej osoby (czynności
o charakterze materialnym).
W powyższym kontekście podkreślenia wymaga to, iż w obszarze
prawa penalnego, będącego „prawem granic” (ultima ratio), nie jest do-
puszczalne dokonywanie wykładni rozszerzającej określonych regulacji na
niekorzyść sprawcy. Tego rodzaju zabieg interpretacyjny godziłby bowiem
w wyrażoną w art. 42 ust. 1 Konstytucji i art. 1 § 1 k.k. zasadę określoności
przestępstwa (szerzej A. Marek, op. cit., s. 68; M. Dietrich, B. Namysłow-
ska-Gabrysiak: Prawo karne – część ogólna, Warszawa 2003, s. 5-6; wyrok
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 stycznia 2005 r., P 15/02, OTK-A
2005, nr 1, poz. 4). Stąd też ustawowy zwrot „uchylanie się od obowiązku
łożenia na utrzymanie” musi być rozumiany literalnie.
Jednocześnie w realiach tej sprawy, w oczywisty sposób także brak
podstaw do uznania, że oskarżona S. O. naraziła przypisanym jej zacho-
waniem pokrzywdzoną na niemożność zaspokojenia podstawowych po-
trzeb życiowych. To znamię czynu przestępnego z art. 209 § 1 k.k., wbrew
temu co sugeruje prokurator w kasacji, znalazło się w opisie czynu przypi-
sanego przez sąd oskarżonej. Zupełnie oczywistym jednak jest, że nie mo-
gło dojść do wyczerpania przez S. O. tegoż znamienia, skoro nie przypisa-
no jej uchylania się od „łożenia” na utrzymanie matki, lecz jedynie uchylanie
się od „pielęgnacji i całodobowej opieki domowej”. Tak więc, formalnie
wskazane w opisie czynu przypisanego w wyroku S. O. znamię, w postaci
„narażenia pokrzywdzonej na niemożność zaspokojenia podstawowych po-
trzeb życiowych”, materialnie nie zostało wyczerpane. Jako oczywistość
przyjąć bowiem należy, iż owa niemożność zaspokojenia podstawowych
potrzeb życiowych stanowić musi pochodną uchylania się od łożenia na
utrzymanie osoby uprawnionej. Mamy tutaj więc do czynienia z funkcjonal-
5
nym związkiem obu znamion przestępstwa z art. 209 § 1 k.k. Wobec zaś
nieprzypisania S. O. znamienia uchylania się od łożenia na utrzymanie
osoby uprawnionej, nie sposób w konsekwencji przyjąć, że doszło do nara-
żenia pokrzywdzonej na niemożność zaspokojenia wspomnianych potrzeb.
Na marginesie trzeba także nadmienić, iż jak słusznie wskazuje pro-
kurator w kasacji, obiektywnie w tej sprawie nie może być mowy o naraże-
niu pokrzywdzonej na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb ży-
ciowych, skoro zamieszkuje ona we własnym domu wraz z opiekującym się
nią synem (w tym samym domu mieszka także S. O. wraz z córką) i otrzy-
muje rentę przeznaczaną na jej potrzeby.
Mając na uwadze powyższą argumentację stwierdzić należy, iż Sąd
Rejonowy w K., skazując S. O. za przestępstwo z art. 209 § 1 k.k. w sytua-
cji, gdy w oczywisty sposób tego przestępstwa się nie dopuściła, w istocie
naruszył przepis prawa materialnego. Z takim naruszeniem mamy do czy-
nienia w szczególności wówczas, gdy sąd wadliwie zastosował przepis
owego prawa (w tym wypadku art. 209 § 1 k.k.) pomimo, że w danym ukła-
dzie faktycznym było to niedopuszczalne.
Przedmiotowe naruszenie prawa miało charakter rażący. Przypo-
mnieć w tym miejscu trzeba, że z tego rodzaju naruszeniem mamy do czy-
nienia wówczas, gdy ma ono charakter niewątpliwy i oczywisty, przy czym
chodzi tutaj nie tyle o łatwość stwierdzenia danego uchybienia, ile o jego
rangę i natężenie stopnia nieprawidłowości (W. Grzeszczyk: Kasacja w
sprawach karnych, Warszawa 2001, s. 128-129). Z przyczyn wskazanych
wyżej, rangę i natężenie naruszenia w sferze prawa materialnego, uznać
trzeba za zasadnicze.
Powyższe rażące naruszenie przepisu prawa karnego materialnego
należy postrzegać nie na płaszczyźnie hipotetycznego związku przyczyno-
wego z treścią wyroku, lecz na płaszczyźnie realnego związku przyczyno-
wego z treścią tego wyroku. Niewątpliwie bowiem to, że doszło do wydania
6
wobec S. O. wyroku skazującego było bezpośrednią konsekwencją zigno-
rowania przez sąd a quo faktu niewyczerpania przez oskarżoną, przypisa-
nym jej zachowaniem, znamion przestępstwa z art. 209 § 1 k.k. Powyższy
stan rzeczy implikuje również stanowisko, że przedmiotowe naruszenie
przepisu prawa karnego materialnego miało istotny wpływ na treść wyroku,
co trafnie wyeksponował autor skargi kasacyjnej.
Tak więc w niniejszej sprawie zaktualizowała się podstawa kasacyjna
o jakiej stanowi art. 523 § 1 k.p.k.
Wobec zaistnienia powyższej podstawy kasacyjnej, przy uwzględnie-
niu charakteru stwierdzonych uchybień oraz kierunku skargi kasacyjnej, ko-
nieczne było uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Rejonowego w K. i
uniewinnienie S. O. od popełnienia zarzucanego jej czynu (art. 537 § 1 i 2
k.p.k.). Z woli ustawodawcy orzeczenie następcze w postaci uniewinnienia
od popełnienia zarzucanego czynu ma zapaść w postępowaniu kasacyjnym
wówczas, gdy „skazanie jest oczywiście niesłuszne”. W judykaturze trafnie i
konsekwentnie wskazuje się, że „każde skazanie za czyn, który nie zawiera
znamion czynu zabronionego, a więc w sytuacji obligującej w aktualnym
stanie prawnym do uniewinnienia (art. 414 § 1 k.p.k. w zw. z art. 17 § 1 pkt
2 k.p.k.), musi być uznane za oczywiście niesłuszne w rozumieniu art. 537
§ 2 k.p.k.” (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia: 25 października 2007 r.,
III KK 318/07, LEX 323685; 21 września 2006 r., V KK 224/06, LEX
196971; 29 kwietnia 2003 r., III KK 26/03, LEX nr 77469). Z taką właśnie
sytuacją mamy do czynienia w przedmiotowej sprawie.