Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 606/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 29 czerwca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
Protokolant Beata Rogalska
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości Centrum Usług Medycznych
Spółki z o.o. w L.
przeciwko K. L.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 29 czerwca 2012 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 7 czerwca 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Syndyk Masy Upadłości Centrum Usług Medycznych spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością domagał się zasądzenia od pozwanego K. L. kwoty 240.000 zł
wraz z odsetkami w kwocie 58.237,81 zł oraz kosztami procesu. W uzasadnieniu
wskazał, że dochodzone kwoty stanowią wierzytelność powoda z tytułu spłaty przez
niego kredytu bankowego udzielonego pozwanemu.
Sąd Okręgowy w L. wyrokiem zaocznym z dnia 18 lutego 2009 r. uwzględnił
powództwo w całości.
Sąd Okręgowy w W., po rozpoznaniu sprzeciwu pozwanego, wyrokiem z
dnia 9 lipca 2010 r. utrzymał w mocy wyrok zaoczny, przyjmując za podstawę
rozstrzygnięcia następujące ustalenia i wnioski.
W dniu 19 czerwca 2000 r. pozwany zaciągnął w Banku Handlowym S.A.
kredyt w kwocie 1.000.000 zł. Następnego dnia pozwany zawarł z L.-E. spółką z
ograniczoną odpowiedzialnością (poprzednikiem prawnym spółki Centrum Usług
Medycznych) umowę pożyczki. Na podstawie tej umowy spółka L.-E. zobowiązała
się spłacić kwotę 985.000 zł na warunkach określonych w umowie kredytowej z
dnia 19 czerwca 2000 r., zawartej pomiędzy pozwanym a Bankiem Handlowym
S.A., na konto tego Banku. Podstawę wzajemnych rozliczeń stron umowy pożyczki
miało stanowić saldo kredytu zaciągniętego przez pozwanego, potwierdzane
okresowo przez kredytodawcę. Zaciągnięty przez pozwanego kredyt oraz udzielona
przez niego pożyczka zostały przewalutowane na kwoty 814.122,40 zł. W księdze
wieczystej KW nr …, prowadzonej dla lokalu nr 9 położonego w L. przy ulicy C. 3,
stanowiącego własność Centrum Usług Medycznych spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością, wpisano na rzecz Banku Handlowego S.A. hipotekę umowną
zwykłą w wysokości 56.729,54 EUR, stanowiącej równowartość 240.000 zł. Kwota
kredytu udzielonego pozwanemu na podstawie umowy z dnia 19 czerwca 2000 r.
została przelana na rachunek L. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością jako
zapłata za lokale nabyte od tej spółki przez spółkę Centrum Usług Medycznych.
3
W dniu 16 listopada 2001 r. pozwany dokonał przelewu wierzytelności
przysługujących mu w stosunku do Centrum Usług Medycznych spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością na łączną kwotę 735.609,97 zł, w tym
wierzytelności z tytułu umowy pożyczki, na rzecz S. spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością. Tego samego dnia spółka S. złożyła spółce Centrum Usług
Medycznych oświadczenie o potrąceniu swojej wierzytelności z wierzytelnością w
kwocie 735.609,97 zł.
W wyniku postępowania upadłościowego prowadzonego wobec spółki
Centrum Usług Medycznych, na konto Banku Handlowego S.A. wpłynęła kwota
2.380.865,80 zł, z której na poczet wierzytelności przysługującej w stosunku do
pozwanego z tytułu umowy kredytowej z dnia 19 czerwca 2000 r. zaliczono kwotę
240.000 zł jako należność główną oraz 58.237,81 zł jako odsetki.
Oceniając tak ustalony stan faktyczny Okręgowy uznał, że powód, dokonując
zapłaty na rzecz Banku Handlowego S.A. kwoty 298.237,81 zł, spłacił cudzy dług,
tj. dług pozwanego; w konsekwencji - z mocy art. 518 § 1 k.c. wstąpił w prawa
zaspokojonego wierzyciela do wysokości dokonanej zapłaty, co usprawiedliwia
powództwo.
Sąd Apelacyjny wyrokiem zaskarżonym skargą kasacyjną oddalił apelację
pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego. Stwierdził, że wprawdzie umowa
pożyczki z dnia 20 czerwca 2000 r. została skonstruowana jako umowa na rzecz
osoby trzeciej (art. 393 k.c.), jednak okoliczność ta nie podważa trafności oceny
Sądu pierwszej instancji, iż powództwo znajduje oparcie w art. 518 § 1 pkt 1 k.p.c.
Dla oceny skuteczności wstąpienia spółki Centrum Usług Medycznych w prawa
poprzedniego wierzyciela nie ma znaczenia umowa cesji wierzytelności z dnia 16
listopada 2001 r., obejmująca m.in. wierzytelność z tytułu umowy pożyczki zawartej
miedzy stronami w dniu 20 czerwca 2000 r.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach określonych w art. 3983
§ 1 k.p.c. pozwany zarzucił naruszenie:
- art. 378 § 1 k.p.c. przez nieodniesienie się do podniesionych w apelacji
zarzutów: obrazy art. 233 § 1 k.p.c. przez błędne ustalenie stanu
faktycznego i uwzględnienie nieudowodnionej okoliczności faktyczne,
4
iż na poczet wierzytelności przysługującej Bankowi Handlowemu S.A. w
stosunku do powoda z tytułu umowy kredytowej z dnia 19 czerwca 2000 r.
została zaliczona kwota 240.000 zł tytułem należności głównej oraz kwota
58.237,81 zł tytułem odsetek, nadużycia prawa podmiotowego, polegającego
na żądaniu zapłaty od pozwanego kwoty 298.237,81 zł mimo niespłaceniu
udzielonej przez niego pożyczki oraz naruszenia art. 393 § 1 k.c. przez jego
niewłaściwe zastosowanie i uznanie, że powód spłacił na rzecz Banku cudzy
dług, a nie swój własny, za który był odpowiedzialny osobiście;
- art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez sporządzenie
uzasadnienia niewskazującego podstawy faktycznej i prawnej
rozstrzygnięcia;
- art. 65 § 2 k.c. przez dokonanie błędnej wykładni umowy z dnia 20 czerwca
2000 r., nazwanej umową pożyczki, z pominięciem treści umowy kredytowej
z dnia 19 czerwca 2000 r. oraz wpisu hipoteki na rzecz Banku Handlowego
S.A. na nieruchomości stanowiącej własność powoda.
Powołując się na tak ujęte postawy kasacyjne, pozwany wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania lub - w przypadku uznania zarzutów naruszenia przepisów
postępowania za bezzasadne – zmianę zaskarżonego wyroku przez uwzględnienie
apelacji i oddalenie powództwa w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługiwała na uwzględnienie.
Odnosząc się w pierwszej kolejności do podstawy kasacyjnej naruszenia
przepisów postępowania, należy stwierdzić, że podniesionym w jej ramach
zarzutom nie można odmówić słuszności.
Zarzuty skarżącego wiążą się wprawdzie ustaleniami faktycznymi przyjętymi
za podstawę zaskarżonego wyroku, jednak ich przedmiotem nie są naruszenia
przepisów dotyczących ustalenia faktów czy oceny dowodów, objęte zakazem
włączania do podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 3 k.p.c.), lecz prawidłowość
postępowania apelacyjnego przeprowadzonego przez Sąd drugiej instancji.
5
W orzecznictwie przyjmuje się, że sąd drugiej instancji, aprobując ustalenia
faktyczne i ocenę dowodów sądu pierwszej instancji, nie ma obowiązku
przeprowadzania na nowo własnej oceny dowodów; musi jednak szczegółowo
odnieść się do tych ustaleń i ocen, które były kwestionowane w apelacji.
Uzasadnienie wyroku sądu odwoławczego musi zawierać elementy wymienione
w art. 328 § 2 k.p.c., przy uwzględnieniu charakteru orzeczenia drugoinstancyjnego
(art. 391 k.p.c.). To ostatnie zastrzeżenie dotyczy przede wszystkim nakazu
ustosunkowania się do zarzutów apelacji i wyjaśnienia dlaczego zarzuty te zostały
uznane za zasadne lub bezzasadne. W wypadku kwestionowania w apelacji oceny
dowodów i ustaleń poczynionych w sądzie pierwszej instancji, muszą one zostać
poddane kontroli i ocenie instancyjnej, której wyniki winny być przedstawione
w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji. Wymienione obowiązki procesowe
sądu drugiej instancji pozostają w związku także z koniecznością rozpoznania
sprawy w granicach apelacji, wynikającą z art. 378 § 1 zdanie pierwsze k.p.c.
Powinność rozpoznania sprawy w granicach apelacji oznacza, między innymi,
nakaz wzięcia pod uwagę, rozważenia i oceny wszystkich podniesionych w apelacji
zarzutów i wniosków. Nierozpoznanie zarzutów apelacji stanowi obrazę tego
przepisu (zob. m.in.: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 sierpnia 2003 r.,
III CKN 392/01, OSNC 2004, nr 10, poz. 161 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia
19 lutego 1998 r., III CKN 372/97, niepubl., z dnia 23 lutego 1998 r., II CKN 284/97,
niepubl. oraz z dnia 17 lipca 2009 r., IV CSK 110/09, niepubl.).
Trafnie podniósł skarżący, że Sąd Apelacyjny nie zastosował do
przytoczonych reguł postępowania. W apelacji został podniesiony zarzut
naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. przez oparcie zaskarżonego wyroku na spornej
i nieudowodnionej okoliczności faktycznej, tj. przyjęciu, że na poczet wierzytelności
przysługującej Bankowi Handlowemu S.A w stosunku do pozwanego z tytułu
umowy kredytowej z dnia 19 czerwca 2000 r. zaliczono i zaksięgowano kwoty
240.000 zł oraz 58.237,81 zł. Sąd Apelacyjny, uznając ten zarzut za bezzasadny,
przytoczył jedynie ogólne wymagania, które spełnić musi skuteczne wytknięcie
sądowi orzekającemu obrazy art. 233 § 1 k.p.c. Nie odniósł natomiast wskazanych
kryteriów oceny do konkretnych twierdzeń i argumentacji apelującego. Nie
6
ustosunkował się w ogóle do zarzutu nadużycia przez stronę powodową prawa
podmiotowego oraz – w istocie – do zarzutu naruszenia art. 393 § 1 k.c.
W motywach zaskarżonego wyroku Sąd Apelacyjny prawidłowo wskazał,
że zasadniczą przesłankę nabycia wierzytelności na podstawie art. 518 § 1 pkt 1
k.c. stanowi zapłata cudzego długu przez osobę ponoszącą za ten dług
odpowiedzialność. Słusznie też uznał, że ocena zasadności powództwa -
w kontekście tego przepisu - wymaga rozważenia skutków prawnych umowy
kredytowej z dnia 19czerwca 2000 r., umowy z dnia 20 czerwca 2000 r.,
nazwanej umową pożyczki oraz faktu zaspokojenia Banku Handlowego S.A.
w toku postępowania upadłościowego prowadzonego wobec Centrum Usług
Medycznych spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Wychodząc z tych
prawidłowych założeń, Sąd Apelacyjny takiej analizy nie przeprowadził. Nie dokonał
stanowczego ustalenia, czy istotnie suma 298.237,81 zł została zarachowana przez
Bank Handlowy S.A. na poczet wierzytelności z tytułu kredytu udzielonego
pozwanemu. Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku w ogóle nie wynika, jakie
ustalenia faktyczne stanowiły podstawę rozstrzygnięcia.
Użyte w art. art. 378 § 1 k.p.c. sformułowanie, iż sąd drugiej instancji
rozpoznaje sprawę "w granicach apelacji" oznacza, że sąd odwoławczy dokonuje
m.in. własnych ustaleń faktycznych, prowadząc lub ponawiając dowody albo
poprzestając na materiale zebranym w pierwszej instancji (art. 381 i 382 k.p.c.;
zob. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia
2008 r., III CZP 49/07, OSNC 2008, nr 6, poz. 55 i powołane tam orzecznictwo).
Ustalenia te powinny zostać jednoznacznie wskazane w uzasadnieniu
rozstrzygnięcia, przy czym sąd odwoławczy może zadośćuczynić temu wymaganiu
poprzez stwierdzenie, że ustalenia dokonane przez sąd pierwszej instancji
przyjmuje za własne. Tymczasem uzasadnienie zaskarżonego wyroku
nie przytacza ustalonych faktów, ani nie zawiera stwierdzenia prawidłowego ich
ustalenie przez Sąd pierwszej instancji.
Z tych też względów niemożliwe było skuteczne odparcie podniesionych
w skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. i art. 328 § 2
w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
7
Uchybienia te uniemożliwiają ocenę poprawności wydanego rozstrzygnięcia
w płaszczyźnie podniesionego w skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia prawa
materialnego. Punktem wyjścia do przeprowadzenia takiej oceny musi być
dokonanie - bez naruszenia przepisów postępowania – stanowczego ustalenia,
czy w okolicznościach sprawy niniejszej kwota 298.237,81 zł, pochodząca ze
środków spółki Centrum Usług Medycznych została zarachowana przez Bank
Handlowy S.A. jako spłata kredytu udzielonego pozwanemu. Gdyby fakt ten
istotnie miał miejsce, ocena, czy może on zostać uznany za spłatę cudzego długu
w rozumieniu art. 518 § 1 pkt 1 k.c., wymaga rozważenia przyczyn, z powodu
których zostały zawarte umowa kredytowa z dnia 19 czerwca 2000 r. oraz umowa
z dnia 20 czerwca 2000 r., nazwana umową pożyczki. Niezbędne jest zatem
dokonanie wykładni oświadczeń woli stron tych umów, uwzględniającej kontekst ich
zawarcia. Jeżeli druga z tych umów stanowi – jak uznał Sąd Apelacyjny – umowę
na rzecz osoby trzeciej (art. 393 § 1 k.c.), to należy mieć na uwadze konsekwencje
zawarcia takiej umowy. Podstawowym skutkiem prawnym zastrzeżenia
świadczenia na rzecz osoby trzeciej jest nabycie przez osobę trzecią uprawnienia
(roszczenia) do domagania się bezpośrednio od dłużnika spełnienia zastrzeżonego
świadczenia na jej rzecz.
Konstrukcja umów na rzecz osoby trzeciej – jak trafnie podkreśla się
w piśmiennictwie - łączy trzy stosunki zobowiązaniowe (pokrycia, waluty i zapłaty);
za jej pomocą można osiągnąć efekt w postaci umorzenia dwóch zobowiązań
wskutek jednego świadczenia, np. gdy przyrzekający (dłużnik) zobowiązany
do zapłaty na rzecz wierzyciela (zastrzegającego) przez świadczenie na rzecz
osoby trzeciej, będącej wierzycielem zastrzegającego, spłaca zarówno swój dług
wobec zastrzegającego, jak i dług tego ostatniego wobec osoby trzeciej.
Świadczenie na rzecz osoby trzeciej zastępuje więc dwa świadczenia, które
musiałyby być spełnione, gdyby nie została zastosowana konstrukcja umowy
o świadczenie na rzecz osoby trzeciej.
Tymczasem zastosowania art. 518 § 1 pkt 1 k.c. jest wyłączone, gdy dług
zapłacony przez określony podmiot jest jego długiem i to nie tylko "formalnie”,
ale i "materialnie” własnym".
8
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
orzekł, jak w sentencji.
jw