Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 724/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 lipca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Generalnego Dyrektora
Dróg Krajowych i Autostrad
przeciwko Gminie K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 lipca 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 13 lipca 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację od wyroku Sądu
Okręgowego w S., którym zostało oddalone powództwo Skarbu Państwa
reprezentowanego przez Generalnego Dyrektora Dróg Krajowych i Autostrad o
zasądzenie od Gminy K. kwoty 279.311,78 zł z tytułu zapłaty za poniesione przez
powoda koszty oświetlenia węzła drogowego.
Sąd ten ustalił, że krajowa droga ekspresowa nr 10 obejmuje m.in. węzeł M.
Stanowi ona własność Skarbu Państwa, a zarząd wykonuje Generalna Dyrekcja
Dróg Krajowych i Autostrad. W dniu 20 lipca 2007 r. zarządca zawarł z ENEA S.A.
umowę, na mocy której zobowiązała się ona dostarczać energię elektryczną do
oświetlenia węzła drogowego M. Pismem z dnia 7 listopada 2008 r. zarządca
poinformował Gminę K., że z dniem 1 stycznia 2009 r. planuje przekazanie jej
obowiązku finansowania kosztów oświetlenia węzła oraz nieodpłatnego
przekazania na jej rzecz urządzeń oświetleniowych. Wójt Gminy w odpowiedzi
poinformował, że z uwagi na dużą ilość punktów świetlnych koszt finansowania
tego odcinka drogi nr 10 może stanowić zbyt duże obciążenie dla budżetu Gminy, a
nadto droga krajowa na odcinku S.– S. jest projektowana i rozbudowana w
standardzie drogi ekspresowej, w związku z czym finansowanie oświetlenia nie leży
w kompetencjach Gminy. W konsekwencji nie doszło do podpisania porozumienia i
zarządca drogi poniósł w roku 2009 koszty oświetlenia węzła w kwocie
dochodzonej pozwem.
Sąd Apelacyjny, odmiennie niż Sąd Okręgowy uznał, że na pozwanej Gminie
ciąży ustawowy obowiązek finansowania oświetlenia węzła Motaniec wynikający
z art. 18 ustawy Prawo energetyczne. Wskazał, że w stanie prawnym
obowiązującym od dnia 1 stycznia 2004 r. tj. od daty wejścia w życie ustawy z dnia
13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (Dz. U. nr
203, poz. 1966), którą zmieniono art. 18 ust. 1 pkt 3 oraz ust. 3, a uchylono art. 18
ust. 3a i 4 ustawy Prawo energetyczne, został zmieniony zakres zadań własnych
Gminy. Zgodnie z art. 18 ust. 1 pkt 2 i 3 ustawy Prawo energetyczne do zadań
własnych Gminy należy między innymi planowanie oświetlenia miejsc publicznych
i dróg znajdujących się na terenie gminy oraz finansowanie oświetlenia ulic, placów
i dróg publicznych znajdujących się na jej terenie. Nie jest natomiast zadaniem
3
własnym gminy planowanie i finansowanie oświetlenia autostrad i dróg
ekspresowych w rozumieniu przepisów o autostradach płatnych (ustęp 3).
Ponieważ przejazd drogą ekspresową nr 10 i węzeł M. nie był odpłatny, zatem
droga ta nie mieściła się w pojęciu drogi ekspresowej w rozumieniu tego przepisu.
Ponadto w okresie objętym pozwem droga ta nie spełniała kryteriów drogi
ekspresowej. Tym samym pozwana nie była zwolniona z ustawowego obowiązku
finansowania oświetlenia węzła M.
Sąd drugiej instancji uznał, że podstawą odpowiedzialności pozwanej są
przepisy art. 752 i n. k.c. Zarządca drogi, nie będąc ani upoważniony, ani
zobowiązany do działania na rzecz pozwanej, poprzez zawarcie we własnym
imieniu umowy o dostawę energii elektrycznej do węzła M., spełniając ustawowy
obowiązek Gminy działał w jej interesie, a zatem zastosowanie mają przepisy o
prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia. Jednakże, w świetle art. 754 k.c., nie
może on żądać zwrotu wydatków na oświetlenie węzła w 2009 r., skoro zostały
dokonane wbrew woli pozwanej, która w piśmie z dnia 4 grudnia 2008 r.
zakwestionowała możliwość przejęcia sieci i finansowania oświetlenia. Sąd ten
stwierdził również, iż gdyby instytucja prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia nie
miała zastosowania z uwagi na brak zamiaru przysporzenia korzyści cywilnej
pozwanej, to także instytucja bezpodstawnego wzbogacenia nie może doprowadzić
do uwzględnienia powództwa, bowiem powódka zaprzeczała, by art. 411 k.c. miał
w tej sprawie zastosowanie, a nadto zgodnie z treścią tego przepisu nie można
żądać zwrotu świadczenia, jeżeli spełniający je wiedział, że nie jest do niego
zobowiązany. Stwierdził nadto, że strona powodowa nie wskazała podstawy
prawnej dochodzonego roszczenia, także na etapie postępowania apelacyjnego.
Wbrew sugestiom skarżącego podstawą tą nie może być art. 18 Prawa
energetycznego, bo wskazuje on na obowiązek gminy, natomiast nie stanowi
podstawy do żądania zwrotu świadczenia spełnionego za nią przez osobę trzecią.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach kasacyjnych (art. 3983
§ 1
i 2 k.p.c.) powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i uwzględnienie
powództwa, ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi drugiej
instancji do ponownego rozpoznania. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej
zarzucił naruszenie art. 754 k.c. przez błędną wykładnię oraz art. 411 pkt 1 k.c.
4
w zw. z art. 410 § 2 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie. W ramach drugiej
podstawy wskazał na naruszenie przepisów postępowania w postaci art. 378 § 1
k.p.c., które miało istotny wpływ na wynik sprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie może ulegać wątpliwości, że sąd drugiej instancji ma przy rozpoznaniu
sprawy pełną swobodę judykacyjną, ograniczoną jedynie granicami zaskarżenia.
Zobowiązany jest do samodzielnego dokonania oceny jurydycznej, niezależnie od
treści zarzutów apelacyjnych dotyczących prawa materialnego, którymi nie jest
związany. Oznacza to między innymi, że niezależnie od tego, czy strona wskaże
podstawę prawną dochodzonego roszczenia, dokonuje oceny poprawności
podstawy prawnej rozstrzygnięcia wskazanej przez sąd pierwszej instancji.
Oczywiście nieprawidłowa jest zatem odmowa uwzględnienia żądania pozwu tylko
na tej podstawie, że powód przytoczył podstawę faktyczną, natomiast nie wskazał
jego podstawy prawnej. Wbrew jednak twierdzeniu skarżącego taka sytuacja nie
miała miejsca w niniejszej sprawie. Zasadniczą przyczyną uznania roszczenia za
nieuzasadnione, a w konsekwencji oddalenia apelacji powoda było uznanie, że
w świetle przepisów art. 752 i n. k.c. brak było podstaw do zasądzenia zwrotu
wydatków na oświetlenie węzła drogowego. Jedynie na marginesie motywów,
w kontekście rozważań odnośnie do innych ewentualnych podstaw
odpowiedzialności pozwanej, padło w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku
stwierdzenie o braku wskazania przez powoda podstawy prawnej. Słusznie
natomiast skarżący podnosi, że błędnie zostało odczytane jego stanowisko co do
możliwości zastosowania przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, bowiem
istnienie takiej możliwości nie wyłączył, a jedynie twierdził, że nie może do stanu
faktycznego stanowiącego podstawę pozwu mieć zastosowania art. 411 k.c., który
dotyczy jedynie sytuacji, w której doszło do spełnienia nienależnego świadczenia.
Uchybienie to pozostaje jednak bez wpływu na rozstrzygnięcie, skoro Sąd drugiej
instancji uznał, że stosunek cywilnoprawny powstały pomiędzy stronami należy
zakwalifikować jako prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia. Roszczenie z tytułu
prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia i roszczenie z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia są roszczeniami konkurencyjnymi, a zatem dopuszczalne jest oparcie
5
rozstrzygnięcia wyłącznie na jednej z tych podstaw prawnych. Z tych przyczyn
zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. nie jest uzasadniony.
Podstawowym zagadnieniem, leżącym u podstaw zarzutów zgłoszonych
w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej oraz przedstawionego pytania prawnego,
jest problem podstawy prawnej roszczenia o zwrot wydatków poniesionych przez
dany podmiot wskutek wykonania bez podstawy prawnej obowiązku ustawowego
spoczywającego na innej osobie – czy zastosowanie mają przepisy o prowadzeniu
cudzych spraw bez zlecenia (art. 752 i n. k.c.), czy przepisy o bezpodstawnym
wzbogaceniu (art. 405 k.c. i n.).
W wypadku obu wyżej wymienionych podstaw prawnych osoba dokonująca
wydatków działa bez podstawy prawnej i w obu wypadkach osoba, za którą jest
wykonany ustawowy obowiązek, odnosi korzyść. Prowadzenie spraw przez
negotiorum gestora, jak i działanie zubożonego może nastąpić poprzez dokonanie
wszelkich czynności prawnych i faktycznych. Zachodzą jednak również różnice
pomiędzy przesłankami zastosowania wyżej wymienionych przepisów. W wypadku
bezpodstawnego wzbogacenia korzyść musi się wiązać z przesunięciem
majątkowym pomiędzy zubożonym a wzbogaconym, natomiast w wypadku
prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia takiego wymogu nie ma, a nadto korzyść
należy oceniać z subiektywnego punktu widzenia osoby zainteresowanej
z uwzględnieniem aspektów obiektywnych, przy czym wartość poniesionych
wydatków nie musi być tożsama z korzyścią. Negotiorum gestor zobowiązany jest
do działania w interesie osoby zainteresowanej i na jej rachunek, zgodnie z jej
prawdopodobną wolą, a także jest zobowiązany do zachowania należytej
staranności, zawiadomienia osoby zainteresowanej, złożenia rachunku oraz
wydania uzyskanych przedmiotów majątkowych. Już z powyższego wynika, że
istnieją poważne różnice w przesłankach zastosowania obu podstaw prawnych.
Jeżeli zatem działanie osoby, która poniosła wydatki, spełnia kryteria prowadzenia
cudzych spraw bez zlecenia, należy zastosować tę podstawę prawną, natomiast
jeżeli brak jest okoliczności faktycznych pozwalających na taką kwalifikację, zaś
powód twierdzi, że został zubożony, natomiast pozwany odniósł korzyść i jest
zobowiązany do jej zwrotu, należy stosować przepisy o bezpodstawnym
wzbogaceniu. Wybór podstawy prawnej należy do powoda i on powinien wskazać
6
i udowodnić, zgodnie z art. 6 k.c., okoliczności uzasadniające zastosowanie danej
podstawy prawnej. Jeżeli powód podstawy prawnej nie wskaże, podstawę
odpowiedzialności pozwanego ustala sąd w świetle przytoczonej podstawy
faktycznej, przy czym z uwagi na konkurencyjność obu wskazanych podstaw
prawnych ustalenie, że stanowią ją przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez
zlecenia wyłącza, niezależnie od oceny zasadności żądania, zastosowanie
przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Reasumując, podstawę
odpowiedzialności osoby, za którą bez podstawy prawnej inny podmiot wykonał
obowiązek ustawowy ponosząc z tego tytułu wydatki stanowią albo przepisy
o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia (art. 752 i n. k.c.), albo przepisy
o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 – 409 k.c.), przy czym wybór roszczenia
należy do powoda i zastosowanie pierwszej z nich wyłącza drugą. Dopiero
stwierdzenie, że okoliczności faktyczne nie pozwalają na kwalifikację stosunku jako
prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia, pozwala na zastosowanie przepisów
o bezpodstawnym wzbogaceniu. Mieć także należy na uwadze, że nie będą miały
zastosowania przepisy regulujące szczególną postać bezpodstawnego
wzbogacenia tj. nienależnego świadczenia (art. 410 k.c.) i w konsekwencji nie
będzie miał zastosowania powołany przez Sąd drugiej instancji art. 411 k.c.
W sprawie niniejszej Sąd Apelacyjny prawidłowo zakwalifikował wskazany
przez powoda stan faktyczny jako prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia.
Skarżący nie kwestionuje przyjęcia jako podstawy prawnej art. 752 k.c. Zasadnie
natomiast zarzuca naruszenie art. 754 k.c., aczkolwiek sformułowanie zarzutu
wskazuje raczej na jego niewłaściwe zastosowanie, niż na błędną wykładnię. Sąd
drugiej instancji prawidłowo przywołał brzmienie tego przepisu i uzasadnił
przyczyny ustalenia, że powód prowadził bez zlecenia sprawy pozwanej wbrew jej
woli. Uznał, że ta okoliczność uzasadnia utratę prawa powoda do żądania zwrotu
wydatków. Artykuł 754 k.c. uzależnia jednak tę utratę od oceny zgodności woli
osoby zainteresowanej z ustawą lub zasadami współżycia społecznego (….chyba,
że wola tej osoby sprzeciwia się ustawie lub zasadom współżycia społecznego).
Brak jest w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku motywów takiej oceny, a zwłaszcza
w kontekście obowiązku ustawowego nałożonego na pozwaną w art. 18 ust. 1 i 3
ustawy Prawo energetyczne oraz okoliczności podniesionych przez pozwaną.
7
Konsekwencją jest brak możliwości dokonania kontroli kasacyjnej prawidłowości
rozstrzygnięcia w tym zakresie.
Podzielić także należy zarzut naruszenia art. 411 k.c. w zw. z art. 410 § 2
k.c. Aczkolwiek przepisy te nie stanowiły zasadniczej podstawy rozstrzygnięcia,
niemniej Sąd drugiej instancji odniósł się do art. 411 k.c. w kontekście
bezpodstawnego wzbogacenia jako alternatywnej podstawy prawnej. Nie wyjaśnił
przede wszystkim, czy zastosowanie tego przepisu odnosi wyłącznie do
szczególnej podstawy bezpodstawnego wzbogacenia, jaką jest nienależne
świadczenie, czy bezpodstawnego wzbogacenia w obu jego postaciach
określonych w art. 405 k.c. i 410 k.c. Przepis art. 411 k.c. ma zastosowanie
wyłącznie wówczas, gdy podstawą odpowiedzialności wzbogaconego jest
nienależne świadczenie, a taka podstawa w sprawie niniejszej nie zachodzi.
Pozwany nie mógł spełnić za pozwaną świadczenia jako jej istniejącego długu,
bowiem nie zachodził żaden stosunek prawny pomiędzy Gminą a Zakładem
Energetycznym (istniał jedynie obowiązek ustawowy pokrycia kosztów oświetlenia)
– nie zachodziła zatem condictio indebiti. Wyłączenia opisane w art. 411 k.c.
odnoszą się wyłącznie do kondykcji określonych w art. 410§ 2 k.c. Jeżeli zatem
wzbogacenie nie wynika ze świadczenia, okoliczności powodujące wyłączenie
odpowiedzialności zawarte w art. 411 k.c., pozostają obojętne dla powstania
obowiązku zwrotu.
Mając na uwadze powyższe orzeczono jak w sentencji na podstawie art.
39816
k.p.c.
db