Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 244/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 października 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący)
SSN Marta Romańska
SSA Władysław Pawlak (sprawozdawca)
Protokolant Izabela Czapowska
w sprawie z powództwa A. Spółki z o.o.
przeciwko R. Spółce z o.o.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 5 października 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 19 stycznia 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację
w stosunku do pozwanej R. spółki z o.o. (pkt. I) oraz w części
orzekającej o kosztach procesu w stosunku do tej pozwanej
(pkt. II lit. a) i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
2
Okręgowemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
3
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 19 stycznia 2011 r. Sąd Okręgowy oddalił
apelację strony powodowej A. sp. z o.o. od wyroku Sądu Rejonowego z dnia 9
czerwca 2010 r. oddalającego powództwo skierowane przeciwko stronie pozwanej
R. sp. z o.o. o ustalenie istnienia między tymi stronami stosunku prawnego
dzierżawy, wynikającego z umowy dzierżawy z dnia 28 czerwca 2002 r.,
zmienionej aneksami z dnia 26 kwietnia 2003 r., z dnia 22 grudnia 2003 r., z dnia
25 lipca 2006 r., z dnia 28 sierpnia 2006 r., z dnia 30 października 2006 r., z dnia 5
marca 2007 r. i z dnia 19 listopada 2007 r. oraz treścią decyzji pozwolenia na
budowę z dnia 12 stycznia 2006 r. nr 6/2005, przeniesionego na powoda decyzją z
dnia 16 sierpnia 2006 r. nr 6-1/2005/2006, ewentualnie zobowiązanie strony
pozwanej do wydania w przyszłości części nieruchomości określonych treścią
stosunku prawnego dzierżawy przez okres do 9 lutego 2035 r. oraz powództwo
skierowane przeciwko S. sp. z o.o. o ustalenie stosunku prawnego dzierżawy,
którego treść określona jest umową dzierżawy z dnia 30 grudnia 2002 r., zmienioną
aneksem z dnia 30 grudnia 2003 r. i z dnia 28 sierpnia 2006 r. oraz treścią
pozwolenia na budowę z dnia 12 stycznia 2005 r. nr 6/2005, przeniesionego na
stronę powodową decyzją z dnia 16 sierpnia nr 6-1/2005/2006.
Skarga kasacyjna w zakresie w jakim Sąd Okręgowy oddalił apelację od
wyroku Sądu Rejonowego oddalającego powództwo w stosunku do pozwanej
spółki S. została prawomocnie odrzucona (k. 1212, 1228).
Interes prawny w wytoczeniu powództwa strona powodowa wywodziła
z faktu kwestionowania przez stronę pozwaną ważności powyższej umowy,
a gdyby umowa ta miała być kwalifikowana jako inna niż umowa dzierżawy złożyła
oświadczenie o jej wypowiedzeniu na podstawie art. 3651
k.c.
Sądy obu instancji ustaliły m.in., iż w dniu 28 czerwca 2002 r. strona
pozwana i poprzednik prawny strony powodowej W. sp. z o.o. zawarły umowę,
którą nazwały umową dzierżawy (na czas 30 lat liczony od uprawomocnienia się
decyzji o pozwoleniu na budowę), na mocy której strona pozwana jako
wydzierżawiający - właściciel nieruchomości położonych w K. składających się z
działek nr 15/54, 22/9, 10/3, 245/2, 193 i 190/2 oddała je w części spółce W. w
dzierżawę w celu wybudowania siłowni wiatrowych wraz ze stacją rozdzielni, stacją
4
pomiarową i transformatorową oraz koniecznymi drogami dojazdowymi i dojściami
w celu ich eksploatacji. Położenie tych obiektów wraz z określeniem powierzchni
działek, które miały być zajęte pod te budowle, a tym samym określenie części
nieruchomości, podlegających dzierżawieniu, miał określić plan sytuacyjny
nieruchomości (po jego sporządzeniu - część składowa umowy) zawierający projekt
techniczny. Do chwili sporządzenia projektu obowiązywał tymczasowy plan
sytuacyjny, pokazujący 20 siłowni wiatrowych. W § 2 umowy zamieszczono
regulacje dotyczące czynszu. Mianowicie, dzierżawca obowiązany był zapłacić
czynsz w wysokości 57 000 euro za każdą siłownię postawioną na
wydzierżawionym terenie. Czynsz miał być płacony w ten sposób, że na poczet
pierwszej zaliczki po 3 000 euro za każdą siłownię czyli 60 000 euro - odpowiednio
10 000 euro do 31 lipca 2002 r., a pozostałe 50 000 euro do 30 września 2002 r.
Pierwsza zaliczka na poczet czynszu miała być zapłacona w kwocie 13 000 euro po
uzyskaniu pozwolenia na budowę oraz podłączenia do sieci energii elektrycznej.
Drugą zaliczkę w kwocie 13 000 euro dzierżawca miał zapłacić po uruchomieniu
parku wiatrowego. Pozostałą do zapłaty kwotę czynszu dzierżawca zobowiązany
był płacić raz do roku, nie późnej niż do 31 marca roku kalendarzowego,
następującego po roku obrachunkowym w kwocie odpowiadającej 1,0% przychodu
od sprzedanej energii, nie mniej niż 1 060 euro za jedną turbinę wiatrową.
Dzierżawca zobowiązany był ponadto do płacenia wszelkich podatków i innych
opłat publiczno-prawnych obciążających dzierżawioną nieruchomość, zaś podatek
rolny od obszaru nie objętego umową miał płacić wydzierżawiający. Strony
przewidziały, że zawarta umowa może być wypowiedziana przez
wydzierżawiającego jedynie w wypadku stwierdzenia zaległości w zapłacie czynszu
dzierżawnego za dwa pełne okresy płatności. Wszelkie zmiany tej umowy
wymagały zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności. Zawierane przez
strony aneksy z dnia 23 grudnia 2003 r., 26 kwietnia 2006 r., 25 lipca 2006 r., z 31
października 2006 r. i z 31 stycznia 2007 r. modyfikowały postanowienia dotyczące
wysokości czynszu oraz sposobu i terminu jego uiszczenia. Począwszy od sierpnia
2006 r. w aneksach do tej umowy pojawia się już strona powodowa jako podmiot
wstępujący we wszystkie prawa i obowiązki dotychczasowego dzierżawy, co
znalazło odzwierciedlenie w zmianie do preambuły umowy, a także w zapisie, iż
5
zmiana podmiotowa jest wynikiem przeniesienia praw i obowiązków przez
dotychczasowego dzierżawcę.
Decyzją nr 6/2005 z dnia 12 stycznia 2005 r. Starosta Powiatu S. zatwierdził
złożony projekt budowlany i udzielił spółce W. pozwolenia na budowę zespołu
elektrowni wiatrowych, w skład którego weszło m.in. 21 elektrowni, linia
napowietrzna elektroenergetyczna, stacja elektroenergetyczna wraz z infrastrukturą
m. in. w obrębie K. Z dniem 9 lutego 2005 r. decyzja ta stała się ostateczna. Z kolei
postanowieniem z dnia 16 sierpnia 2006 r. Starosta Powiatu S. wyraził zgodę na
przeniesienie decyzji z dnia 12 stycznia 2005 r. na stronę powodową.
W dniu 5 marca 2007 r. strona pozwana zawarła ze Spółką R. porozumienie
o rozwiązaniu umowy z dnia 28 czerwca 2002 r. wraz z aneksami w zakresie
Projektu Z. Do porozumienia tego strona powodowa i pozwana oraz spółka Rolpol
podpisały aneks, w którym zawarły postanowienie o uznaniu strony powodowej za
stronę porozumienia z dnia 5 marca 2007 r., a następnie rozwiązano umowę z dnia
28 czerwca 2002 r. z aneksami w zakresie Projektu Z. i ustalono, że umowa ta
wiąże odnośnie Projektu K. w zakresie działek gruntu nr: 10/3 część o pow. 0,977
ha, 245/2 – część o powierzchni 0,1455 ha, 193 część o pow. 0,2797 ha, 15/65 –
część o pow. 0,6158 ha, 22/9 – część o pow.1,6410 ha, określone części pod
powierzchnią wskazanych działek oraz działki nr 190/2 na potrzeby przebiegu kabli
elektroenergetycznych. Dokładne rozmieszczenie dzierżawionych części
wymienionych działek zawierał syntetyczny plan zagospodarowania terenu dla w/w
projektu, który został sporządzony w grudniu 2004 r. przez Przedsiębiorstwo
Innowacyjno-Projektowe P. sp. z o.o. pn. Syntetyczny plan zagospodarowania
terenu zespołu elektrowni wiatrowych K..
Z zapisów w dzienniku budowy wydanym stronie powodowej wynika, że
w okresie od 3 stycznia 2007 r. do 5 listopada 2007 r. wytyczono place i drogi
dojazdowe do elektrowni wiatrowej, powierzchnie do wykonana korytarza dróg
dojazdowych z placu montażowego pod elektrownię.
Strona powodowa zapaciała stronie pozwanej czynsz dzierżawny na
podstawie faktury z 22 listopada 2006 r. w kwocie 710 449,90 zł., a na podstawie
faktury z dnia 29 grudnia 2006 r. i faktury korygującej 780 000 zł.
6
W 2007 r. została zawarta umowa na wykonanie transformatorów, które
pozostają u producenta w Chorwacji z uwagi na konflikt stron, finałem którego było
oświadczenie strony pozwanej o uznaniu za nieważną umowy dzierżawy z uwagi
na brak elementów przedmiotowo istotnych w postaci przedmiotu dzierżawy
i czynszu dzierżawnego, zaś na wypadek uznania tej umowy za inną niż umowa
dzierżawy umowę o korzystanie z nieruchomości, złożyła oświadczenie o jej
wypowiedzeniu na podstawie art. 3651
k.c.
Strona pozwana zawarła też umowę dzierżawy w zakresie tych samych
części nieruchomości z innym podmiotem.
Oddalając powództwo Sądy obu instancji stanęły na stanowisku, iż łącząca
strony umowa z dnia 28 czerwca 2002 r. nie jest umową dzierżawy w rozumieniu
art. 693 § 1 k.c., lecz umową nienazwaną. Mianowicie, w jej ramach można
wyróżnić trzy etapy (pierwszy od zawarcia umowy do momentu uzyskania
pozwolenia na budowę farmy wiatrowej wraz z towarzyszącą infrastrukturą ; drugi –
od uzyskania pozwolenia na budowę do jej zakończenia i trzeci – uruchomienie
oraz korzystanie z elektrowni wiatrowej), przy czym w pierwszym, tj. do momentu
uzyskania pozwolenia na budowę zespołu elektrowni wiatrowych wraz
z infrastrukturą, korzystanie przez stronę pozwaną z objętej tą umową
nieruchomości miało charakter nieodpłatny - a zatem sprzeczny z istotą stosunku
dzierżawnego – skoro czynsz miał być płacony zaliczkowo, tym bardziej że przy
zawarciu umowy przedmiot dzierżawy (konkretna lokalizacja obiektów budowlanych
wraz z infrastrukturą techniczną) nie był precyzyjnie określony z uwagi na specyfikę
inwestycji, która wymagała stosownych badań umożliwiających optymalne ze
względu na warunki meteorologiczne usytuowanie elektrowni wiatrowych. Poza tym
umowę dzierżawy oprócz prawa dzierżawcy korzystania z rzeczy cechuje
kumulatywne uprawnienie do pobierania pożytków z rzeczy. Tymczasem prawo
strony powodowej do posadowienia turbin siłowych wraz z towarzyszącą
infrastrukturą i możliwość ich eksploatacji w kierunku sprzedaży energii z uwagi na
brak podstaw zaliczenia – w świetle art. 53 § 1 k.c. i art. 47 § 2 k.c. – energii
wiatrowej do kategorii płodów czy części składowych nieruchomości, wyklucza
uznanie, że prawo to oznacza uprawnienie do pobierania pożytków. Ze względu na
treść art. 46 k.c. nie jest możliwe uznanie energii wiatrowej w znaczeniu
7
przemieszczających się mas powietrza jako części składowej nieruchomości.
Uzyskiwanie zaś przychodów w związku ze sprzedażą pozyskiwanej energii nie
może stanowić rodzaju pożytku cywilnego rzeczy – w tym wypadku nieruchomości,
skoro to nie nieruchomość będzie stanowiła przedmiot stosunku prawnego
z odbiorcami energii.
Sądy meriti uznały, że zawarta przez strony umowa jest w świetle prawa
ważna. Brak też było podstaw do uznania skuteczności jej wypowiedzenia skoro
jest umową zawartą na czas oznaczony, który rozpoczął się z chwilą kiedy decyzja
o pozwoleniu na budowę stała się ostateczna (§ 7 umowy). Jednak z uwagi na
brzmienie pozwu, żądanie ustalenia istnienia stosunku dzierżawy nie mogło zostać
uwzględnione. Wprawdzie pełnomocnik strony powodowej na rozprawie w dniu
28 stycznia 2009 r. oświadczył, iż wolą strony powodowej jest ustalenie istnienia
stosunku prawnego określonego sporną umową wraz aneksami, o charakterze
nienazwanym, a nie wyłącznie dzierżawy, jednak takie oświadczenie jest zmianą
przedmiotową powództwa niedopuszczalną z uwagi na mający zastosowanie w tej
sprawie przepis art. 4794
§ 2 k.p.c.
W skardze kasacyjnej opartej na obu ustawowych podstawach, strona
powodowa, zaskarżając wyrok Sądu drugiej instancji w całości, wniosła o jego
uchylenie i zmianę poprzez uwzględnienie powództwa, tj. ustalenie istnienia
stosunku prawnego dzierżawy, ewentualnie ustalenie istnienia stosunku prawnego,
którego treść jest określona umową dzierżawy z dnia 28 czerwca 2002 r.
wraz z aneksami i treścią decyzji administracyjnych z dnia 12 stycznia 2005 r.
i 16 sierpnia 2006 r.; względnie jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzuciła naruszenie: art. 693 § 1
k.c. w zw. z art. 53 § 1 i 2 k.c. oraz art. 3531
k.c. oraz art. 65 § 1 i 2 k.c. poprzez ich
błędną wykładnię i przyjęcie, że zawarta przez strony umowa nie jest umową
dzierżawy z uwagi na brak uprawnienia po stronie dzierżawcy do pobierania
pożytków z rzeczy i w konsekwencji uznanie, że umowa ta jest umowa nienazwaną.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzuciła naruszenie: art.187 § 1 pkt
1 k.p.c. w zw. z art. 65 § 1 k.p.c. poprzez błędną wykładnię i przyjęcie, że żądanie
pozwu opiewało na ustalenie istnienia między stronami wyłącznie stosunku
8
prawego dzierżawnego; art. 4794
§ 2 zd. 1 k.p.c. w zw. z art. 65 § 1 k.c. poprzez
błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie skutkiem czego było przyjęcie, że
oświadczeniem złożonym na rozprawie w dniu 28 stycznia 2009 r., strona
powodowa dokonała przedmiotowej zmiany powództwa; art. 189 k.p.c. poprzez
błędną wykładnię i przyjęcie, że w sprawie o ustalenie istnienia stosunku prawnego
wynikającego z umowy, powód obowiązany jest w pozwie nazwać ten stosunek
prawny oraz że nazwanie takie wiąże sąd orzekający; art. 383 k.p.c. poprzez jego
niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że przepis ten stał na przeszkodzie
uwzględnieniu żądania ustalenia istnienia nienazwanego stosunku prawnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Zgodnie z art. 693 § 1 i 2 k.c., przez umowę dzierżawy wydzierżawiający
zobowiązuje się oddać dzierżawcy rzecz do używania i pobierania pożytków przez
czas oznaczony lub nieoznaczony, a dzierżawca zobowiązuje się płacić
wydzierżawiającemu umówiony czynsz, który może być zastrzeżony w pieniądzach
lub świadczeniach innego rodzaju, a także oznaczony w ułamkowej części
pożytków. Odnosząc zatem powyższe normatywne uregulowanie umowy nazwanej,
jaką jest umowa dzierżawy, do stanu faktycznego niniejszej sprawy, zakreślonej
podniesionym w skardze kasacyjnej zarzutem naruszenia prawa materialnego,
istotnym jest uprawnienie dzierżawcy do pobierania pożytków z oddanej
w dzierżawę rzeczy – w tym wypadku części nieruchomości szczegółowo
określonych w umowie z dnia 28 czerwca 2002 r. i aneksach.
W związku z tym, że przepisy k.c. regulujące umowę dzierżawy nie definiują
pojęcia pożytków, należy odwołać się do przepisów części ogólnej k.c. (księgi
pierwszej), które wyróżniają pożytki rzeczy naturalne i cywilne oraz pożytki prawa.
Pożytkami naturalnymi rzeczy są jej płody i inne odłączone od niej części składowe,
o ile według zasad prawidłowej gospodarki stanowią normalny dochód z rzeczy
(art. 53 § 1 k.c.). Podkreślenia wymaga okoliczność, że k.c. posługuje się wąskim
pojęciem pożytków naturalnych, których występowanie łączone jest z pobieraniem
ich z rzeczy przynoszącej tego rodzaju dochody. Pożytkami cywilnymi rzeczy są
dochody, które rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego (art. 53 § 2 k.c.).
Natomiast pożytkami prawa są dochody, które prawo to przynosi zgodnie ze swym
społeczno-gospodarczym przeznaczeniem (art. 54 k.c.).
9
Prawo do postawienia – na podstawie stosunku prawnego
zobowiązaniowego – na nieruchomości gruntowej turbin wiatrowych wraz z innymi
koniecznymi budowlami w celu ich eksploatacji jest uprawnieniem do korzystania
z gruntu, co odpowiada jednemu z koniecznych elementów przedmiotowo istotnych
(essentialia negotii) umowy dzierżawy. Drugiego z uprawnień wynikających
z łączącej strony umowy z dnia 28 czerwca 2002 r., polegającego na przetwarzaniu
będących w ruchu wolnych mas powietrza przy pomocy zainstalowanych na
gruncie elektrowni wiatrowych w energię elektryczną, a następnie jej odsprzedaży
przedsiębiorstwu energetycznemu, nie sposób zakwalifikować jako pobierania
pożytków z nieruchomości w kodeksowym znaczeniu. Przesuwających się
w sposób niekontrolowany wolnych mas powietrza nad gruntem oddanym stronie
powodowej do korzystania nie można identyfikować z pożytkami z rzeczy.
Jakkolwiek prawo do korzystania z gruntu na podstawie zobowiązaniowego
stosunku prawnego jest poniekąd emanacją takiego uprawnienia właściciela, co
zgodnie z art. 143 k.c. oznacza, iż zasięg tegoż uprawnienia jeśli chodzi
o przestrzeń nad powierzchnią gruntu wyznacza społeczno-gospodarcze jego
przeznaczenie wynikające ze stosunku prawnego pomiędzy właścicielem,
a uprawnionym obligacyjnie, to jednak powietrze jako takie nie jest rzeczą
w znaczeniu, o którym mowa w art. 45 k.c., ani też częścią składową
nieruchomości.
Sądy obu instancji słusznie zauważyły, że przemieszczające się masy
powietrza nad gruntem stanowiącym przedmiot umowy z dnia 22 czerwca 2002 r.,
które wprawiają w ruchu mechanizm zainstalowanych turbin wiatrowych,
produkujący energię elektryczną nie są częścią składową tegoż gruntu zgodnie
z treścią art. 53 § 1 k.c. w zw. z art. 47 § 1 i 2 k.c., a tym samym pożytkiem
naturalnym. Zauważyć bowiem trzeba, że wspomniane masy powietrza stanowią
rodzaj dobra wolnego w dodatku wyłączonego z obrotu prawnego (extra
commercium). Z kolei otrzymywanej energii elektrycznej w wyniku przetworzenia
energii wiatrowej również nie można zaliczyć do pożytku naturalnego, gdyż nie
pochodzi z gruntu, lecz z urządzeń technicznych zamontowanych na tym gruncie,
zaś uzyskiwanych przez uprawnionego korzyści ze sprzedaży tej energii nie sposób
identyfikować z pożytkami cywilnymi, bowiem, jak prawidłowo zauważają Sądy obu
10
instancji, to nie nieruchomość będzie stanowiła przedmiot stosunku prawnego z
przedsiębiorstwem energetycznym, lecz sprzedaż energii elektrycznej.
Wobec tego osiągnięty ze sprzedaży tej energii dochód nie ma związku
prawnego z oddaną stronie powodowej do korzystania nieruchomością, a jedynie
poprzez fakt, że energia elektryczna jest przetwarzana przez turbiny wiatrowe
znajdujące się właśnie na tym gruncie. Tego rodzaju powiązanie osiąganego
dochodu z nieruchomością nie jest wystarczające do przypisania mu pożytku
w przedstawionym wyżej rozumieniu.
Brzmienie przepisów regulujących pojęcie pożytków jest jednoznaczne,
a w konsekwencji w ocenie Sądu Najwyższego stosowanie wykładni rozszerzającej
byłoby zabiegiem sprzecznym z regułą lege non distinguente nec nostrum est
distinguere.
Uzyskiwanie przez uprawnionego dochodów ze sprzedaży energii
elektrycznej otrzymywanej z przetworzenia energii wiatrowej za pomocą turbin
wiatrowych posadowionych na gruncie oddanym mu – na podstawie stosunku
obligacyjnego – do korzystania w celu eksploatacji tych urządzeń nie jest
pobieraniem pożytków z rzeczy w rozumieniu art. 693 § 1 k.c.
Na gruncie stosunków zobowiązaniowych obowiązuje zasada swobody
umów i dlatego strony, mając na uwadze potrzebę kreowania nowych – nie
przewidzianych przez k.c. i inne ustawy – stosunków prawnych w związku
z dynamiką życia społeczno-gospodarczego, mogą zawierać umowy byleby ich
treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani
zasadom współżycia społecznego (art. 3531
k.c.). Implikacją takiego stanu rzeczy
jest istnienie w obrocie prawnym tzw. umów nienazwanych, funkcjonujących obok
stypizowanych przez k.c. i inne ustawy. Jak wspomniano wyżej do elementów
przedmiotowo istotnych umowy dzierżawy należy w zakresie praw dzierżawcy,
także prawo do pobierania pożytków z dzierżawionej rzeczy. Tymczasem łącząca
strony umowa dnia 28 czerwca 2002 r. wraz z aneksami nie przewiduje prawa po
stronie powodowej do pobierania pożytków w kodeksowym znaczeniu. Strona
powodowa jest uprawniona nie tylko do korzystania z gruntu poprzez postawienie
farmy wiatrowej, ale także jej eksploatacji i uzyskiwania dochodu ze sprzedaży
energii elektrycznej otrzymywanej z przetworzonej energii naturalnej. Niemniej
11
jednak, mimo szerszego zakresu uprawnień określonych w przedmiotowej
umowie brakuje wśród nich prawa do pobierania pożytków w znaczeniu wyżej
opisanym, co istotnie ją różni od stypizowanej w księdze III tytule XVII i dziele II k.c.
umowy dzierżawy. Zatem w zakresie w niej nieuregulowanym nie można wprost
stosować tych przepisów k.c. Sporna umowa zważywszy na określone nią prawa
uprawnionego obligacyjnie, czasookres na jaki została zawarta, sposób ustalania
odpłatności kształtuje stosunek prawny najbardziej zbliżony spośród umów
nazwanych do kodeksowej umowy dzierżawy. Umowa dająca stronie biorącej rzecz
do korzystania uprawnienia, o jakich mowa w powołanej umowie z dnia 28 czerwca
2002 r. i aneksach, w zamian za periodyczne świadczenie pieniężne, określane
jako procent od wartości sprzedanej energii elektrycznej, jest rodzajem umowy
nienazwanej - zawartej w ramach swobody kontraktowania – do której w zakresie w
niej nieuregulowanym mogą mieć odpowiednie zastosowanie przepisy k.c.
normujące umowę dzierżawy.
W konkluzji stwierdzić należy, że Sąd Okręgowy nie naruszył art. 693 § 1
k.c. w zw. z art. 53 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 3531
k.c. w zakresie objętym zarzutem
kasacyjnym.
2. Strona powodowa domagała się ustalenia istnienia pomiędzy nią a spółką
R. stosunku prawnego dzierżawy, którego treść określona jest umową dzierżawy z
dnia 28 czerwca 2002 r. wraz ze szczegółowo opisanymi aneksami i treścią
wskazanych decyzji administracyjnych. Na rozprawie w dniu 28 stycznia 2009 r.
pełnomocnik strony powodowej oświadczył, iż wolą mocodawcy jest ustalenie
określonego powołaną umową, kolejnymi aneksami i pozwoleniem na budowę
stosunku prawnego o charakterze nienazwanym, a nie wyłącznie dzierżawy oraz że
bezskuteczne jest wypowiedzenie tej umowy niezależnie od jej charakteru
prawnego. Sądy obu instancji błędnie jednak potraktowały to stanowisko jako
zmianę przedmiotową powództwa. W ich ocenie pierwotna treść wyznaczała
granice rozpoznania w kierunku ustalenia istnienia w stosunku prawnym stron
elementów przedmiotowo istotnych właściwych dla umowy dzierżawy.
W pierwszej kolejności trzeba zwrócić uwagę, że implikacją dla interesu
prawnego strony powodowej w dochodzeniu niniejszego roszczenia było
kwestionowanie przez stronę pozwaną ważności umowy z dnia 28 czerwca 2002 r.
12
nazwanej przez strony umową dzierżawy, a w wypadku gdyby miała inny charakter
złożyła ona oświadczenie o jej wypowiedzeniu. Zatem treść żądania pozwu wraz
jego uzasadnieniem w powiązaniu z treścią oświadczenia pełnomocnika strony
powodowej z rozprawy z dniu 28 stycznia 2009 r. wskazuje, iż jej intencją nie było
zgłoszenie nowego roszczenia obok pierwotnego – alternatywnego względnie
ewentualnego, lecz sprecyzowanie zakresu ochrony prawnej - ściślej interesu
prawnego, o jakim mowa w art. 189 k.p.c.
Zgłoszone przez stronę powodową roszczenie o ustalenie istnienia stosunku
prawnego ma charakter majątkowy, lecz niepieniężny, a w związku z tym
określenie czy powód swoim oświadczeniem próbuje dokonać zmiany ilościowej
czy jakościowej jest zdecydowanie trudniejsze niż w wypadku roszczeń
pieniężnych, kiedy ograniczenie czy rozszerzenie ewentualnie zgłoszenie innego
roszczenia jest wyraziste, a przez to łatwiej uchwytne. Jednak w przedmiotowej
sprawie wskazanie przez stronę powodową zakresu ochrony prawnej implikowanej
powyżej opisanym zachowaniem strony pozwanej daje podstawę do przyjęcia, że
stronie powodowej chodziło o ustalenie wyrokiem istnienia pomiędzy nią a stroną
pozwaną stosunku prawnego określonego w umowie z dnia 28 czerwca 2002 r.
wraz z aneksami i stosownymi decyzjami administracyjnymi, aby w ten sposób
zniweczyć zagrożenie dla interesu prawnego płynące z kwestionowania przez
stronę pozwaną ważności spornego stosunku prawnego względnie z jego
wypowiedzenia. W konsekwencji niewątpliwym jest, że strona powodowa zmierzała
do ochrony istnienia stosunku prawnego wynikającego z tej właśnie umowy.
Dlatego w ramach żądania pozwu o ustalenie istnienia stosunku dzierżawnego
mieściło się żądanie ustalenia istnienia w ogóle stosunku prawnego wynikającego
z powołanej wyżej umowy (tak jak np. kwota 80 mieści się w kwocie 100). Żądanie
ustalenia istnienia stosunku prawnego dzierżawy określonego umową z dnia
28 czerwca 2002 r. niejako odpowiada 100%, co obejmuje żądanie ustalenia
stosunku prawnego nienazwanego wynikającego z tej umowy, stanowiąc –
w rzeczy samej - część tego żądania, a wobec tego nie mogło być mowy
o naruszeniu zakazu wyrażonego w art. 321 k.p.c. Istnienie stosunku prawnego
dzierżawy podpadającego wprost pod przepisy k.c. regulujące tę umowę jest
kategorią prawną pewniejszą od stosunku prawnego nienazwanego, gdyż
13
w pierwszym przypadku wiadomo jakie przepisy będą wchodzić w rachubę
w kwestiach nie objętych postanowieniami stron. Takiej pewności już nie ma
w przypadku stosunku prawnego nienazwanego. Z tego względu zapewne strona
powodowa była bardziej zainteresowana ustaleniem stosunku prawnego
stypizowanego w k.c.
Za powyższą wykładnią przemawia także okoliczność, że w petitum pozwu
strona powodowa domagała się ustalenia istnienia stosunku prawnego dzierżawy
określonego treścią konkretnej umowy, czyli istota powództwa zasadzała się na tej
umowie, natomiast jej kwalifikacja pod stypizowaną w k.c. umowę względnie pod
umowę nienazwaną podlegała weryfikacji przez sąd meriti. Wobec takiej redakcji
pozwu w kontekście przywołanego wyjaśnienia (sprecyzowania) zakresu interesu
prawnego, Sąd miał obowiązek dokonania prawnej oceny czy pomiędzy stronami
istnieje stosunek wynikający z przedmiotowej umowy, a w razie pozytywnej
odpowiedzi winien był zidentyfikować go jako konkretną umowę nazwaną albo
umowę nienazwaną i wydać merytoryczne rozstrzygnięcie co do tak określonego
stosunku prawnego.
Wreszcie nie bez znaczenia dla ustalenia zakresu żądania ma okoliczność,
że choć w uzasadnieniu pozwu strona powodowa jako podstawę prawną wskazała
art. 693 k.c. (regulujący umowę dzierżawy), to przecież z motywów tego żądania
nie wynika aby dla powoda znaczenie miało ustalenie istnienia wyłącznie stosunku
prawnego dzierżawy. Treść ta daje podstawę do przyjęcia, iż w pierwszej kolejności
celem wniesienia powództwa było usunięcie wątpliwości co do realizacji spornej
umowy z dnia 28 czerwca 2002 r.
Mając na uwadze powyższe stwierdzić trzeba, że Sąd drugiej instancji
naruszył przepisy art. 187 § 1 pkt. 1 k.p.c. i art. 4794
§ 2 zd. 1 k.p.c. w zw. z art.
391 § 1 k.p.c. poprzez bezzasadne przyjęcie, że przedmiotem żądania
było ustalenie istnienia wyłącznie stosunku dzierżawy. Skutkiem tego było też
14
naruszenie mającego charakter materialno-prawny przepisu art. 189 k.p.c. z uwagi
na błędną identyfikację interesu prawnego bez uwzględnienia rzeczywistego
zakresu dochodzonej ochrony (k. 522-523). Nie mogło natomiast dojść do
naruszenia art. 383 k.p.c., skoro żądanie zostało zgłoszone już w postępowaniu
przed Sądem pierwszej instancji i w takiej postaci było dochodzone przed Sądem
drugiej instancji.
Wobec skuteczności zarzutu kasacyjnego naruszenia prawa procesowego,
a także art. 189 k.p.c. Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
db