Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 417/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 października 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący)
SSN Marian Kocon (sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
Protokolant Izabella Janke
w sprawie z powództwa K. – B. mbH z siedzibą w Darmstadt
przeciwko G. M. i R. P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 18 października 2012 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 19 kwietnia 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 19 kwietnia 2011 r. zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w W. z dnia 30 września 2010 r. w ten sposób, że zasądził od
pozwanych solidarnie na rzecz powoda kwotę 5.500.000 zł z odsetkami tytułem
zwrotu zaliczki. U podłoża tego rozstrzygnięcia legło ustalenie, że strony umowy
przedwstępnej zawrą bliżej określoną umowę stanowczą w terminie do dnia 15
lutego 2009 r., oraz pogląd, iż z „tą datą realizuje się prawo strony powodowej do
odstąpienia od umowy w rozumieniu art. 395 k.c.”
Skarga kasacyjna pozwanych od wyroku Sądu Apelacyjnego - oparta na obu
podstawach z art. 3983
k.p.c. - zawiera zarzut naruszenia art. 382, 378, 316 k.p.c.
oraz art. 65, 395, 89 k.c., i zmierza do uchylenia tego wyroku oraz przekazania
sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Strona stosunku zobowiązaniowego nie może go samodzielnie rozwiązać,
chyba że ma do tego uprawnienie przyznane przez ustawę lub czynność prawną.
Kodeks cywilny zna ustawowe (art. 491-494 k.c.) i umowne (art. 395 k.c.) prawo
odstąpienia od zawartej umowy.
Powołany przez Sąd Apelacyjny art. 395 k.c. stanowi ustawową podstawę
dokonywania czynności prawnych przyznających uprawnienie nazywane umownym
prawem odstąpienia. Zastrzec prawo odstąpienia można w samej umowie, której
prawo to dotyczy, jak i poza tą umową. Wynika to zarówno z charakteru
zastrzeżenia odstąpienia jako umowy ubocznej, jak i z zasady swobody umów.
W świetle art. 395 § 1 zd. 1 k.c. do elementów obligatoryjnych zastrzeżenia
prawa odstąpienia od umowy należy zaliczyć określenie strony (lub stron) stosunku
obligacyjnego, której przysługuje prawo odstąpienia oraz, co ma istotne znaczenie
w sprawie, oznaczenie terminu, który jest terminem końcowym (dies ad quem)
i zarazem terminem zawitym do wykonywania uprawnienia kształtującego.
Ten element umownego prawa odstąpienia ma charakter iuris cogentis, stąd
też brak tego elementu, na podstawie art. 58 § 3 k.c. powoduje nieważność
3
zastrzeżenia prawa odstąpienia. Termin wygaśnięcia tego prawa może upływać
zarówno przed wykonaniem umowy głównej, jak i po jej całkowitym lub częściowym
wykonaniu (np. po dokonaniu przez kontrahenta kontroli jakości spełnionego
na jego rzecz świadczenia).
Zauważyć należy, że umowa zawarta z zastrzeżeniem prawa odstąpienia ma
słabszy skutek, niż bez tej klauzuli, albowiem każda lub jedna strona jest narażona
na to, iż umowa może być z woli strony rozwiązana. Fakt, że zachowanie skutków
umowy zależy do pewnego czasu od woli jednej strony wytwarza pewien okres
przejściowy od zawarcia umowy do chwili zgaśnięcia prawa odstąpienia.
Strony, zawierając umowę wprawdzie godzą się natychmiast, by umowa była
wiążąca, o ile nic innego nie postanowią, lecz zastrzegający prawo odstąpienia
wyraża wątpliwość utrzymania skutków umowy. Do czasu więc zgaśnięcia prawa
odstąpienia stosunek umowny, chociaż wiążący, jest z punktu widzenia trwałości
skutków umowy niepewny, co całemu stosunkowi umownemu nadaje cechy
stosunku „prowizorycznego”.
Treść klauzuli odstąpienia musi zatem zawierać oznaczenie terminu,
w czasie biegu którego będzie możliwe skorzystanie z prawa odstąpienia.
Termin ten może być określony w taki sposób, iż już w chwili zastrzegania prawa
odstąpienia jego upływ jest dokładnie umiejscowiony w czasie (dies cetrus an,
certus quando, np. ustalenie daty kalendarzowej lub czasu wyrażonego w dniach,
miesiącach). Wskazanie terminu może również polegać na odwołaniu się przez
strony do zdarzenia przyszłego, acz pewnego, choć niedającego się jednoznacznie
umiejscowić w czasie (dies cetrus an, incertus quando). Nie jest natomiast
skuteczne określenie tego terminu przez wskazanie zdarzenia przyszłego, które nie
daje się umiejscowić w czasie i którego wystąpienie nie jest według rozsądnych,
obiektywnych oczekiwań ludzkich niewątpliwe (dies incertus an, incertus quando).
W takim zastrzeżeniu brak bowiem elementu pewności co do wystąpienia
zdarzenia wyznaczającego kres terminu (skutek ad quem). Określenie terminu
końcowego do wykonania prawa odstąpienia może być powiązane z wystąpieniem
zdarzenia przyszłego (stanowiącego przedmiot zastrzeżenia warunku - art. 89 k.c.),
jeśli dodanie tego elementu nie doprowadzi do naruszenia funkcji terminu
4
końcowego związanej z ograniczeniem stanu niepewności co do skorzystania
z tego uprawnienia kształtującego.
Sąd Apelacyjny uwzględniając żądanie pozwu stanął na stanowisku,
że w § 4 pkt 4 umowy przedwstępnej sprzedaży strony zawarły klauzulę
odstąpienia, oraz że następstwem odstąpienia od tej umowy w wykonaniu
umownego prawa odstąpienia jest obowiązek zwrotu zaliczki (art. 395 § 2 zd. 2
k.c.). Rację ma skarżący kwestionujący to stanowisko, zarzucając, że z ustaleń
Sądu Apelacyjnego nie wynika, aby strony oznaczyły termin końcowy do wykonania
prawa odstąpienia. Sąd, jak wskazano na wstępie, ustalił jedynie termin, w ciągu
którego umowa stanowcza miała być zawarta, tj. do dnia 15 lutego 2009 r.,
po czym wyraził pogląd, że z „tą datą realizuje się prawo strony powodowej
do odstąpienia od umowy w rozumieniu art. 395 k.c.”
Rozstrzygnięcie przeto Sądu Apelacyjnego, jak dotąd, opiera się na błędnym
założeniu, że art. 395 k.c. daje prawo do odstąpienia od umowy przedwstępnej
pomimo zaniechania oznaczenia przez strony terminu końcowego realizacji
umownego prawa odstąpienia od tej umowy.
Z tych przyczyn zaskarżone rozstrzygnięcie Sądu Apelacyjnego, jako oparte
na błędnym założeniu prawnym, ulega uchyleniu w myśl art. 39815
k.p.c.
jw