Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 145/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 października 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Produkcji Kruszywa i Usług
Geologicznych K. S.A. w R.
przeciwko Skarbowi Państwa - Prezesowi Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej
w W.
o ustalenie prawa własności urządzenia wodnego,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 25 października 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 1 grudnia 2011 r.,
oddala skargę; zasądza od powódki na rzecz Skarbu Państwa
- Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa 5400 (pięć tysięcy
czterysta zł ) kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód - Przedsiębiorstwo Produkcji Kruszywa i Usług Geologicznych „K.” S.
A. w R. w pozwie wniesionym przeciwko Skarbowi Państwa – Prezesowi Krajowego
Zarządu Gospodarki Wodnej wnosił o ustalenie, że własność istniejącego na rzece
W. jazu wodnego w miejscowości P. należy do strony pozwanej.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 17 czerwca 2011 r. oddalił powództwo, a
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 1 grudnia 2011 r. oddalił apelację strony
powodowej od tego orzeczenia i zasądził od powoda na rzecz Prokuratorii
Generalnej Skarbu Państwa kwotę 5.400 zł tytułem kosztów postępowania
apelacyjnego.
Swoje rozstrzygnięcie oparł na następujących ustaleniach faktycznych:
W dniu 14 września 1993 r. Wojewoda udzielił Przedsiębiorstwu Produkcji
Kruszywa i Usług Geologicznych „K.” w R. pozwolenia wodno-prawnego na budowę
zbiornika wodnego na rzece W. km 69+300 oraz zezwolił na wydobycie kruszywa
zalegającego w obrębie czaszy projektowanego zbiornika.
W dniu 3 lutego 1994 r. powód uzyskał koncesję na górnicze użytkowanie
złoża kruszywa naturalnego pod nazwą „S. Zalew”, zaś w dniu 11 czerwca 1997 r.
zatwierdzono projekt budowlany zadania inwestycyjnego „Zbiornik Wodny P.”
dotyczącego budowy jazu piętrzącego zlokalizowanego w miejscowości P. na rzece
W.
W dniu 30 grudnia 1997 r. została zawarta umowa między Skarbem Państwa
a Przedsiębiorstwem Produkcji Kruszywa i Usług Geologicznych „K.” S.A. w R., na
podstawie której oddano powodowi na 99 lat w wieczyste użytkowanie
nieruchomości składające się działek o numerach: 39/12 - teren zakrzaczony, 39/9
- koryto rzeki W. oraz 329/32 będącej przedłużeniem działki nr 39/9. W umowie
ustalono, iż przedmiotowe działki są przeznaczone pod realizację pierwszego etapu
inwestycji pod nazwą „Zbiornik Wodny P.” na rzece W., którego celem ma być
ustabilizowanie stosunków wodnych w strefie oddziaływania zbiornika, stworzenie
korzystnych warunków rozwoju fauny i flory oraz wyrównanie przepływów na rzece
W. w ograniczonym zakresie.
3
Na mocy porozumienia z dnia 10 grudnia 1999 r. powód uzyskał
z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej dotację w
wysokości 5.000.000zł na dokonanie rekultywacji terenów po eksploatacji kruszyw
naturalnych na złożu S. - Zalew. Zobowiązał się do użytkowania obiektu lub innych
urządzeń wykonanych bądź nabytych w ramach tego przedsięwzięcia zgodnie z
przeznaczeniem. Umowa zastrzegała jednocześnie, iż zmiana przeznaczenia lub
użytkownika może nastąpić tylko za zgodą dotującego.
W dniu 28 marca 2003r Wojewoda udzielił pozwolenia na użytkowanie
inwestycji „Zbiornik Wodny P. Etap I”.
Pismem z dnia 10 grudnia 2003 r. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska
i Gospodarki Wodnej wyraził zgodę na nieodpłatne przekazanie nieruchomości tj.
działek o numerach: 39/12, 39/9, 329/34 położonych w miejscowości M. wraz z ich
zabudową na rzecz Skarbu Państwa.
W dniu 3 października 2008 r. Spółka „K.” zrzekła się prawa wieczystego
użytkowania gruntu Skarbu Państwa objętego księgami wieczystymi o numerach
[…] i […] i powiązanego z odrębną własnością zbiornika wodnego P. Etap I.
Wnioskiem z dnia 12 maja 2009 r. powód zwrócił się o stwierdzenie
wygaśnięcia decyzji Wojewody z dnia 27 maja 2005 r. stanowiącej pozwolenie
wodnoprawne na spiętrzenie rzeki W. i przeniesienie uprawnień z niej
wynikających, załączając oświadczenie o zrzeczeniu się prawa wieczystego
użytkowania. Organ odmówił stwierdzenia wygaśnięcia pozwolenia
wodnoprawnego z roku 2005, jak również przeniesienia uprawnień. Po złożeniu
odwołania przez powoda organ drugiej instancji uchylił decyzję o odmowie z dnia
12 maja 2009 r.
W dniu 24 maja 2011 r. nieprawomocną decyzją Marszałek Województwa,
po rozpatrzeniu wniosku Przedsiębiorstwa Produkcji Kruszywa i Usług
Geologicznych „K.” S.A. w R., stwierdził wygaśnięcie decyzji Wojewody z dnia 27
maja 2005 r. stanowiącej pozwolenie wodnoprawne na piętrzenie wody rzeki W.,
odmówił przeniesienia uprawnień orzeczonych w poprzedniej decyzji na rzecz
podmiotu, któremu została przekazana nieruchomość wraz z jazem i stwierdził
niezbędność pozostawienia urządzenia wodnego w postaci jazu. Jednocześnie
4
nałożono na „K.” szereg obowiązków w postaci utrzymywania piętrzenia wód rzeki
W. do wskazanych poziomów, utrzymywania urządzeń związanych z piętrzeniem,
gromadzeniem i odprowadzaniem wody i urządzeń kontrolno - pomiarowych,
zabezpieczaniem i konserwowaniem brzegów zbiornika wodnego P. wraz z pasem
zalewowym.
W ocenie Sądu Okręgowego, powód nie wykazał interesu prawnego
w uzyskaniu orzeczenia ustalającego. Wskazał, że aktualnie toczy się
postępowanie administracyjne z wniosku powoda dotyczące wygaszenia
pozwolenia wodnoprawnego i ochronę swoich praw powód może uzyskać w tym
postępowaniu. Uznał ponadto, że na gruncie przepisów prawa wodnego nie
obowiązuje zasada superficies solo cedit, co z kolei oznacza, że samo zrzeczenie
się prawa wieczystego użytkowania, nawet jeżeli nastąpiło w formie aktu
notarialnego, nie przesądza o utracie prawa własności urządzenia wodnego.
Apelację od powyższego rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego złożył powód,
którą Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 1 grudnia 2011 r. oddalił jako bezzasadną.
Podzielił dokonane przez Sąd Okręgowy ustalenia faktyczne i przyjął je za
własne.
W uzasadnieniu podkreślił, że pozwolenie wodnoprawne dotyczące
korzystania z wód jest jednocześnie pozwoleniem na wykonanie urządzeń wodnych
służących do tego korzystania.
Wskazał, że w sytuacji, w której właścicielem wieczyście użytkowanego
gruntu jest Skarb Państwa, zaś uprawniony zrzeka się prawa wieczystego
użytkowania, przy założeniu obowiązywania zasady superficies solo cedit, Skarb
Państwa uzyskiwałby tym samym także odrębną własność budynków i budowli,
gdyż stałyby się one częścią składową gruntu.
Zaznaczył, że własność wód w prawie wodnym nie pokrywa się z własnością
w rozumieniu prawa cywilnego (art. 140 k.c.), gdyż woda nie jest rzeczą - art. 45
k.c.
W przypadku własności wód, przepisy prawa wodnego stanowią lex specialis
w stosunku do przepisów prawa cywilnego. Przepisy prawa wodnego stwarzają
5
prawną możliwość, aby inny podmiot był właścicielem wody, a inny właścicielem
urządzeń wodnych.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, w sytuacji zrzeczenia się przez powoda prawa
wieczystego użytkowania gruntu, urządzenie wodne w postaci jazu piętrzącego nie
stało się jednak automatycznie własnością Skarbu Państwa, który jest właścicielem
gruntu stanowiącego koryto rzeki W., gdyż zastosowanie mają przepisy prawa
wodnego, które wyłączają zasadę superficies solo cedit.
Zauważył przy tym, że sam powód, niezależnie od tego, iż zrzekł się prawa
wieczystego użytkowania gruntu, wystąpił na drogę administracyjną o wygaszenie
zezwolenia wodnoprawnego i stosowna decyzja w dniu 24 maja 2011 r., aczkolwiek
nieprawomocna w chwili rozstrzygania przez Sąd Okręgowy, została wydana. Tym
samym powód uznał konieczność administracyjnego regulowania określonych
kwestii wynikających z prawa wodnego. Podzielił również pogląd Sądu
Okręgowego, że decyzja o wygaszeniu pozwolenia wodoprawnego stanowi
pierwszy etap, po którym następuje wydanie decyzji w przedmiocie przeniesienia
prawa własności urządzenia wodnego na właściciela wody, w sytuacji gdy
właściciel urządzenia wodnego w określonym w Prawie wodnym terminie
6 miesięcy od dnia, w którym decyzja o wygaśnięciu pozwolenia wodnoprawnego
stała się ostateczna, nie rozporządzi prawem własności tego urządzenia.
Za nietrafny uznał zarzut naruszenia art. 217 ustawy prawo wodne
wskazując, że prawa powoda, jako wieczystego użytkownika gruntu, nie zostały
naruszone. Ponadto, za nietrafny uznał także zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.
wskazując, że z uzasadnienia wyroku jasno wynika stan faktyczny przyjęty za
podstawę orzekania i materialnoprawna subsumcja tego stanu faktycznego oraz
precyzyjne określenie podstawy prawnej oddalenia powództwa.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach naruszenia powód zarzucił
w ramach naruszenia przepisów postępowania, naruszenie art. 328 § 2 w związku
z art. 391 § 1 k.p.c., które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, poprzez
zaniechanie przytoczenia przez Sąd Apelacyjny w sposób jednoznaczny przepisów
ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne, które stanowiły podstawę prawną
wyroku, oraz ograniczenie wyjaśnienia podstawy prawnej wyroku do stwierdzenia,
6
że w niniejszej sprawie należało zastosować przepisy ustawy z dnia 18 lipca
2001 r. - Prawo wodne, które są przepisami lex specialis w stosunku do przepisu
art. 235 § 2 k.c., bez równoczesnego wskazania, które przepisy ustawy z dnia
18 lipca 2001 r. - Prawo wodne są przepisami szczególnymi w stosunku do
przepisu art. 235 § 2 k.c.
W ramach naruszenia prawa materialnego zarzucił naruszenie art. 235 § 2
k.c., poprzez jego nie zastosowanie i przyjęcie, że własność urządzenia wodnego
wzniesionego na gruncie pokrytym płynącymi wodami powierzchniowymi przez
użytkownika wieczystego nie jest prawem związanym z użytkowaniem wieczystym
i nie wygasa ona z chwilą wygaśnięcia prawa użytkowania wieczystego; art. 139
ust. 1 i 2 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne, poprzez ich błędną
wykładnię, a następnie niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że
powyższe przepisy administracyjnego prawa materialnego stanowią lex specialis
w stosunku do przepisu art. 235 § 2 k.c. i są przepisami szczególnymi; art. 46 § 1
i przepisu art. 48 k.c., poprzez ich błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że
wskazane przez Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku przepisy
art. 1, art. 2, art. 4, art. 10, art. 14, art. 17, art. 18, art. 31 ust. 4 pkt 7 i 8, art. 122
ust. 3, art. 123 ust. 2 i 3 oraz art. 185- 188 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. - Prawo
wodne, a także przepisy art. 139 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. - Prawo
wodne wskazane przez Sąd Okręgowy i uznane przez Sąd Apelacyjny za właściwie
zastosowane, są przepisami szczególnymi, o jakich mowa w przepisach art. 46 § 1
i art. 48 Kodeksu cywilnego, na mocy których urządzenie wodne trwale z gruntem
związane stanowi odrębny od gruntu przedmiot własności, niezależnie od tego jaka
była forma i podstawa prawna władania samym gruntem, a ponadto, że urządzenie
wodne trwale z gruntem związane, które zostało wzniesione przez użytkownika
wieczystego na gruncie pokrytym płynącymi wodami powierzchniowymi, po
wygaśnięciu prawa użytkowania wieczystego gruntu nie staje się częścią składową
gruntu, ale stanowi odrębny od gruntu przedmiot własności.
W konkluzji wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku Sądu
Apelacyjnego, a także uchylenie w całości poprzedzającego go wyroku Sądu
Okręgowego z dnia 17 czerwca 2011 r. i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania, ewentualnie o uchylenie w
7
całości zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez
uwzględnienie powództwa w całości.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną strony powodowej, pozwany Skarb
Państwa wniósł o odmowę przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, ewentualnie
o jej oddalenie a w każdym przypadku o zasądzenie od powoda na rzecz Skarbu
Państwa – Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa kosztów zastępstwa
procesowego według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Niezasadne są zarzuty procesowe skargi kasacyjnej. Wbrew twierdzeniom
skarżącej, Sąd Apelacyjny w sposób dostatecznie jasny wskazał i uzasadnił
podstawę prawną swojego orzeczenia. Potwierdzając stanowisko Sądu I – ej
Instancji, iż przepisy Prawa wodnego zawierają wyjątek od zasady superficies solo
cedit co do określonych urządzeń wodnych, tym samym przyjął, że nie mają tu
zastosowania reguły ogólne prawa cywilnego, zwłaszcza zaś art. 46 k.c. Pretensje
skarżącej o to, że stanowisko Sądu Apelacyjnego nie zostało prawnie
umotywowane są więc bezpodstawne.
Nietrafne są też zarzuty pomieszczone w materialnoprawnej podstawie
skargi.
Podstawowy problem w sprawie dotyczy rozstrzygnięcia statusu prawnego
urządzenia wodnego postawionego w nurcie wody płynącej, która - zgodnie z art.
10 ust. 1a i art. 14 a ust. 1 ustawy- stanowi wraz z gruntem znajdującym się pod nią
własność Skarbu Państwa.
Wprawdzie trzeba zgodzić się ze skarżącą, że w przepisach Prawa wodnego
nie ma wprost zawartego stwierdzenia, iż przewiduje ono wyjątek od zasady
superficies solo cedit, co być może jest jakimś uchybieniem sztuki legislacyjnej, ale
takie stanowisko ustawodawcy wynika w sposób dostatecznie jasny z samych
sformułowań tej ustawy oraz z ich celu. Sygnalizuje je już treść art. 123 1a ustawy,
zgodnie z którym, jeżeli jednym z zakładów ubiegających się o wydanie pozwolenia
wodnoprawnego jest właściciel urządzenia wodnego koniecznego do realizacji tego
pozwolenia, pierwszeństwo w uzyskaniu pozwolenia przysługuje temu zakładowi.
Należy uznać, że, zgodnie z przytoczonym brzmieniem przepisu, ustawodawca
8
zakładał, iż właścicielem urządzenia wodnego, o którym w nim mowa, nie musi być
właściciel wody ani właściciel gruntu na którym zostało ono postawione;
w przeciwnym razie zastrzeżenie pierwszeństwa dla tego właściciela pozbawione
byłoby w dużej mierze waloru racjonalności. Jednakże kluczowym przepisem
regulującym tę kwestię jest art. 139 ust. 2 ustawy. Zgodnie z nim, w przypadku
wygaśnięcia lub cofnięcia pozwolenia wodnoprawnego urządzenia wodne lub ich
części, których pozostawienie jest niezbędne do kształtowania zasobów wodnych,
z zastrzeżeniem ust. 3, mogą być przejęte bez odszkodowania na własność
właściciela wody, chyba że właściciel urządzenia wodnego, w terminie 6 miesięcy
od dnia, w którym decyzja o wygaśnięciu lub cofnięciu pozwolenia wodnoprawnego
stała się ostateczna, rozporządzi prawem własności tego urządzenia. Z brzmienia
tego przepisu wynikają dla rozważanego zagadnienia dwa istotne wnioski.
Negatywny, sprowadzający się do stwierdzenia, że - wbrew ogólnej zasadzie prawa
cywilnego zawartej w art. 46 k.c. - prawo własności gruntu znajdującego się pod
płynącą wodą nie rozciąga się na postawione na nim urządzenia wodne niezbędne
do kształtowania zasobów wodnych. Wniosek ten przesądza sformułowanie
o „przejmowaniu” tych urządzeń, przez co należy rozumieć przejmowanie własności
na rzecz Skarbu Państwa, a więc władcze nabywanie tytułu, który mu dotychczas
nie przysługiwał. I wniosek pozytywny, że własność tych urządzeń należy do tego,
kto je na podstawie pozwolenia wodnoprawnego pobudował. Należy przy tym
podkreślić, że nie ma tu znaczenia treść tytułu, który uprawniał do wniesienia
i użytkowania tego urządzenia, stąd też eksponowanie przez powoda
przysługującego mu poprzednio prawa wieczystego użytkowania niczego nie
zmienia. Należy tylko podkreślić, że własność urządzeń wodnych jest wyraźnie
ograniczona w stosunku do zakresu uprawnień wieczystego użytkownika
przewidzianych w art. 235 § 2 k. c., gdyż właściciel wspomnianych urządzeń ma
prawo do rozporządzenia nimi tylko w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym
decyzja o wygaśnięciu lub cofnięciu pozwolenia wodnoprawnego stała się
ostateczna. Szczególne unormowania tego Prawa, ograniczające w art. 139
uprawnienia właścicieli tych urządzeń wodnych, są usprawiedliwione koniecznością
zapewnienia i wymuszenia przez Państwo prawidłowego ich działania, co ma
podstawowe znaczenia dla ujarzmienia i uregulowania wód płynących oraz dla
9
zagwarantowania w interesie publicznym odpowiedniego kształtowania zasobów
wodnych. Prowadzi to do konkluzji, iż, wbrew krytyce stanowiska Sądów obu
instancji zawartej w skardze kasacyjnej, trzeba uznać, że Prawo wodne stanowi lex
specialis wobec prawa cywilnego oraz że przewiduje w stosunku do bliżej w nim
określonych urządzeń wodnych postawionych na gruncie pokrytym wodą bieżącą
wyjątek od zasady superficies solo cedit. Odmienny pogląd prawny prezentowany
przez stronę powodową jest więc nietrafny. Warto dodać, że za podobnym
stanowiskiem opowiedział się ostatecznie także Naczelny Sąd Administracyjny
w wyrokach z dnia 5 grudnia 2007 r., II OSK 1683/06, z dnia 16 stycznia 2009 r.,
II OSK 1874/07 oraz z dnia 22 października 2010 r., II OSK 1654/09 – niepubl.
Konsekwentnie należy przyjąć, że Prawo wodne normuje nie tylko odmiennie
w stosunku do prawa cywilnego uprawnienia własnościowe do określonych w nim
urządzeń wodnych, ale także, że ze względu na dominację interesu publicznego –
regulacja ta jest wyczerpująca. Oznacza to, że zrzeczenie się przez stronę
powodową prawa wieczystego użytkowania ma znaczenie tylko w stosunku do
rezygnacji z użytkowanego wieczyście gruntu, a nie w stosunku do postawionego
na nim urządzenia wodnego (w rozpoznawanej sprawie jazu wodnego).
Ten bowiem pozostaje w dalszym ciągu własnością powoda, do czasu
zadysponowania nim w sposób określony w art. 139 ustawy. Jak przy
tym trafnie wyjaśnił Naczelny Sąd Administracyjny w powołanym wyroku
II OSK 1638/06 z dnia 5 grudnia 2007 r., regulacja zawarta w tym
przepisie przewiduje wydanie dwóch decyzji administracyjnych. Pierwszej,
o wygaśnięciu lub cofnięciu pozwolenia wodnoprawnego (ust. 1), a po uzyskaniu
przez nią waloru decyzji ostatecznej, drugiej - o przejęciu przez właściciela wody
urządzenia wodnego, które służyło korzystaniu z tego pozwolenia, o ile jego
dotychczasowy właściciel urządzenia nie rozporządzi nim w terminie 6 miesięcy od
dnia w którym decyzja pierwsza stała się ostateczna (ust. 2).
W tej sytuacji brak jest interesu prawnego po stronie powodowej domagania
się ustalenia w procesie cywilnym do kogo należy prawo własności do spornego
jazu wodnego. Dlatego skarga kasacyjna podlegała oddaleniu, z obciążeniem
strony powoda kosztami postępowania kasacyjnego (art. 39814
w zw. z art. 98 § 1
k.p.c.).
10