Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 122/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 listopada 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
w sprawie z powództwa W. J., i in.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 22 listopada 2012 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 2 listopada 2011 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. nie obciąża powodów kosztami postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powodowie domagali się od pozwanego Skarbu Państwa - Wojewody W.
odszkodowania z odsetkami za szkodę, którą ponieśli - jak twierdzili - w wyniku
wydania w 1978 r. przez Prezydenta Miasta P. decyzji o oddaniu w użytkowanie
wieczyste osobom trzecim działek należących poprzednio do rodziców powodów.
Rodzice powodów zbyli nieruchomość na rzecz Skarbu Państwa na podstawie art.
6 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. na zasadach i trybie wywłaszczania
nieruchomości (Dz.U. z 1974 r., nr 10, poz. 64, ze zm. cyt. dalej - „ustawa z dnia
12 marca 1958 r.”) z przeznaczeniem pod zalesienie. Działka stała się zbędna na
wskazany wcześniej cel wywłaszczenia, jednak zwrot nieruchomości powodom
okazał się niemożliwy po wejściu w życie przepisu art. 229 ustawy z dnia 21
sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2010 r., nr 102, poz. 651
ze zm.).
Zasadnicze elementy stanu faktycznego sprawy są następujące.
W latach pięćdziesiątych XX w. rodzice powodów kupili nieruchomość rolną
w P. (przy ul. S., o pow. 11.527 m2
) położoną na terenach, które decyzjami z
1975/76 r. zostały przeznaczone pod zalesienie. Właściciele sprzedali tę
nieruchomość Skarbowi Państwa na podstawie art. 6 ustawy z dnia 12 marca 1958
r. Nieruchomość tę (oznaczoną jako działka nr 39) podzielono na kilkanaście
działek o numerach 39/1-39/20 i na podstawie decyzji Prezydenta Miasta z dnia 11
września 1978 r. niektóre z tych działek przekazano osobom fizycznym
w użytkowanie wieczyste. Powodowie są spadkobiercami zmarłych rodziców.
Decyzją z dnia 29 grudnia 1998 r. Wojewoda orzekł o zwrocie powodom kilku
działek jako zbędnych na cele wywłaszczenia. W zakresie innych działek
postępowanie umorzono, gdyż przed wejściem w życie ustawy o gospodarce
nieruchomościami z 1997 r. działki te zostały oddane w użytkowanie wieczyste.
Samorządowe kolegium odwoławcze w P. decyzjami z dnia 10 września 2003 r.
stwierdziło, że decyzje Prezydenta Miasta zostały wydane z naruszeniem prawa
(art. 156 § 1 pkt 2 k.p.a.); odmówiono jednak wypłacenia odszkodowania na
podstawie art. 160 k.p.a.
3
Łączną wartość rynkową niezwróconych powodom działek obliczono na
kwotę 2.205.161 zł. Pomniejszenie tej kwoty o zwaloryzowaną cenę wypłaconą
rodzicom powodów w 1976 r. spowodowało ustalenie odszkodowania w kwocie
2.463.505 zł (każdemu z powodów należy się odszkodowanie w wysokości 1
/3 tej
kwoty). Orzekając ponownie Sąd Okręgowy zasądził takie kwoty na rzecz trzech
powodów, a w pozostałym zakresie powództwo oddalił. Za bezzasadny uznał
zgłoszony przez pozwanego zarzut przedawnienia roszczenia, powołując się na
pogląd Sądu Apelacyjnego wyrażony w wiążącym go wyroku z dnia 20 grudnia
2007 r.
Orzekając ponownie – po wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca
2011 r. - Sąd Apelacyjny stwierdził, że roszczenie odszkodowawcze powodów
opiera się na podstawie art. 417 § 1 k.c. w brzmieniu sprzed 1 września 2004 r.
(z pominięciem wykładni ustalonej po wejściu w życie art. 77 ust. 1
Konstytucji RP). Zdarzeniem wywołującym szkodę w majątku powodów było
zaniechanie funkcjonariuszy publicznych, które nastąpiło od momentu zawarcia
z poprzednikami prawnymi powodów umowy notarialnej z dnia 22 kwietnia 1976 r.
(na podstawie art. 6 ustawy z dnia 12 marca 1958 r.) do czasu wydania decyzji
Prezydenta Miasta z dnia 11 września 1978 r., dotyczącej działek przekazanych
osobom trzecim w użytkowanie wieczyste. Takie zaniechanie polegało na tym,
że poprzednikom prawnym powodów nie zaoferowano zwrotu sprzedanej przez
nich Skarbowi Państwa nieruchomości jako zbędnej na cele wywłaszczenia.
Zgłoszony przez pozwanego zarzut przedawnienia mógł być rozpatrywany
w świetle art. 442 k.c. (przed wprowadzeniem art. 4421
k.c.). W ocenie Sądu
Apelacyjnego, powodowie dowiedzieli się o szkodzie z chwilą, w której decyzja
Wojewody z dnia 29 grudnia 1998 r. stała się ostateczna (na podstawie tej decyzji
umorzono postępowanie administracyjne co do zwrotu części nieruchomości).
Szkoda powodów polegała na niemożności zwrotu w naturze wywłaszczonej
nieruchomości. Źródłem szkody nie były decyzje z dnia 11 września 1998 r. o
oddaniu działek (wydzielonych z nieruchomości) w użytkowanie osobom trzecim.
Wydanie późniejszej decyzji, stwierdzającej wydanie tych decyzji z rażącym
naruszeniem prawa, nie może być uznane za odpowiedni prejudykat. W związku z
tym, że bieg terminu przedawnienia rozpoczął się dla powodów w styczniu 1999 r.,
4
trzyletni termin przedawnienia (art. 442 § 1 k.c.) upłynął w styczniu 2002 r., czyli
ostatecznie przed wniesieniem powództwa w grudniu 2004 r.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, nie było podstaw do przyjęcia, że powołanie
się przez pozwanego na wpływ biegu przedawnienia stanowiło naruszenie prawa
w rozumieniu art. 5 k.c.
W skardze kasacyjnej powodów podniesiono zarzuty naruszenia art. 5 k.c.
w zw. z art. 117 § 2 k.c., art. 442 § 1 (w brzmieniu obowiązującym
przed uchyleniem tego przepisu), art. 123 § 1 pkt 1 k.c., art. 417 k.c. w zw. z art.
361 § 1 k.c. oraz art. 5 k.c. w zw. z art. 6 k.c. i w zw. z art. 316 k.c. Skarżący wnosili
o zmianę zaskarżonego wyroku i zasądzenie na rzecz poszczególnych powodów
kwot wskazanych w części wstępnej skargi.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. W rozpoznawanej sprawie roszczenie powodów o naprawienie szkody
powinno być rozpatrywane na podstawie art. 417 § 1 k.c. w brzmieniu sprzed
dnia 1 września 2004 r. i z pominięciem wykładni tego przepisu ustalonej po
wejściu w życie art. 77 ust. 1 Konstytucji RP z 1997 r. Zasadność podniesionego
przez Skarb Państwa zarzutu przedawnienia należało oceniać, oczywiście,
w świetle art. 442 k.c. (art. 2 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r., Dz.U. nr 80,
poz. 538).
Zasadnicze znaczenie miała kwestia samego ujęcia (postaci) szkody
poniesionej przez powodów (ich spadkobierców) oraz źródło, z którego szkoda
ta wynikła.
Sąd Apelacyjny trafnie przyjął, że uszczerbek majątkowy poszkodowanych
polegał na utracie możliwości odzyskania własności części nieruchomości
sprzedanej Skarbowi Państwa (w ramach prawnego reżimu wywłaszczania)
i następnie zbędnej na cele wywłaszczania. Utrata taka okazała się definitywna
z racji oddania odpowiednich działek (wydzielonych z nieruchomości stanowiącej
własność poprzedników prawnych powoda) w użytkowanie wieczyste innym
osobom. O definitywności takiej świadczy decyzja Wojewody z dnia 29 grudnia
1998 r., w której umorzono postępowanie administracyjne odnośnie do zwrotu
5
części nieruchomości (działek) objętej (objętych) wspomnianym użytkowaniem
wieczystym.
2. Prawidłowo określono również samo źródło wskazanej szkody powodów
(zdarzenie powodujące uszczerbek majątkowy). Chodzi tu o „zaniechanie
funkcjonariusza państwowego, który nie zaoferował poprzednikom prawnym
powodów zwrotu nieruchomości sprzedanej przez nich Skarbowi Państwa jako
zbędnej na cele wywłaszczenia”, przy czym zaniechanie to miało miejsce w okresie
od 1976 r. do 1978 r., tj. do czasu ustanowienia użytkowania wieczystego na rzecz
osób trzecich. Takie zaniechanie (niepodjęcie czynności zmierzających do zwrotu
przedmiotu wywłaszczenia) oznaczało odpowiedzialność deliktową Skarbu
Państwa na podstawie art. 417 § 1 k.c. Nie można natomiast łączyć powstania
wspomnianej postaci szkody (bo taka właśnie szkoda objęta była żądaniem
powodów) z wydaniem decyzji Prezydenta Miasta z dnia 11 września 1978 r. o
oddaniu części wydzielonych działek w użytkowanie wieczyste osobom trzecim. Nie
bez racji Sąd Apelacyjny zauważył, że decyzje te stanowiły tylko dalsze zdarzenia,
a nieprawidłowości przy wydawaniu decyzji o ustanowieniu użytkowania
wieczystego potwierdzały późniejsze decyzje stwierdzające nieważność decyzji z
dnia 11 września 1978 r.
3 Powstała kwestia, kiedy powodowie dowiedzieli się o wspomnianym
wcześniej uszczerbku majątkowym w rozumieniu art. 442 § 1 k.c. Istniały
wystarczające podstawy do przyjęcia, że wiedza taka została uzyskana wówczas,
gdy decyzja Wojewody z dnia 29 grudnia 1998 r. okazała się ostateczna (k. 41-48
akt sprawy). Pod decyzją tą znajduje się adnotacja, ze otrzymuje ją m.in. B. J. (k.
48 akt). Sąd Apelacyjny mógł zatem powiązać czas uzyskania przez powodów
wiedzy o szkodzie ze wspomnianą decyzją administracyjną z 1998 r. Nie ma w tym
wypadku znaczenia to, że powodowie – jak wywodzi się w skardze kasacyjnej –
„nie uznali tej decyzji za ostateczną i dalej walczyli na drodze administracyjnej o
odzyskanie zabranych działek”. Ostateczność decyzji administracyjnej to cecha
prawna tej formy rozstrzygnięcia administracyjnego, toteż decyzja administracyjna z
racji jej właśnie cechy rodzi określone skutki prawne w sferze prawa
administracyjnego i cywilnego niezależnie od ocen formułowanych przez strony
postępowania administracyjnego. Do czasu wejścia w życie przepisu art. 229
6
ustawy o gospodarce nieruchomościami (tj. do dnia 1 stycznia 1998 r.) istniała
możliwość ubiegania się poprzednich właścicieli o zwrot wywłaszczonej
nieruchomości (wspomniano o tym w uzasadnieniu znajdującego się w aktach
sprawy wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2011 r.). Dla określenia
czasu uzyskania przez powodów wiedzy o szkodzie nie ma też znaczenia to, że
„działali oni w dobrej wierze i przekonaniu o zasadności kontynuowania
postępowania administracyjnego”. Dla czasu powzięcia wiadomości o szkodzie nie
może mieć też znaczenia i to, że dopiero – jak wywodzą skarżący – treść decyzji
Samorządowego Kolegium Odwoławczego z dnia 10 września 2003 r. „przekonała
byłych właścicieli o potrzebie wystąpienia na drogę cywilnoprawną”. Gdyby
skarżący uzyskanie ostatecznej i pewnej wiedzy o uszczerbku wiązali właśnie ze
znajomością wspomnianej decyzji (s. 8 skargi), to należy stwierdzić, że przepis art.
442 § 1 k.c. łączy początek biegu przedawnienia właśnie z każdą wiedzą uzyskaną
przez poszkodowanego o szkodzie (a nie z wiedzą odpowiednio kwalifikowaną). W
rozumieniu art. 442 § 1 k.c. pozostaje indyferentna prawnie wiedza o zdarzeniach
potwierdzających tylko zaistnienie szkody.
W rezultacie istniały podstawy do przyjęcia, że bieg terminu przedawnienia
roszczenia odszkodowawczego wobec Skarbu Państwa rozpoczął się w styczniu
1999 r. (gdy decyzja z dnia 29 grudnia 1998 r. stała się ostateczna) i wpłynął
w styczniu 2002 r., tj. jeszcze przed wytoczeniem powództwa (w grudniu 2004 r.).
4. W postępowaniu kasacyjnym nie mogą być brane pod uwagę fakty
podawane w pkt III skargi kasacyjnej, które – według skarżących – miałyby
świadczyć o przerwaniu biegu przedawnienia roszczenia odszkodowawczego
dochodzonego od Skarbu Państwa na podstawie art. 123 § 1 k.c. Niezależnie od
tego należy wskazać na ogólnikowość podanych tam faktów dotyczących
wytoczenia powództwa przez zmarłego B. J. (w październiku 1999 r.), na co trafnie
wskazano także w odpowiedzi na skargę kasacyjną powodów.
W tej sytuacji nieuzasadnione okazały się zarzuty naruszenia art. 442 § 1
k.c., art. 417 k.c. w zw. z art. 361 k.c. i art. 1 23 § 1 pkt 1 k.c.
5. Na zarzut przedawnienia roszczenia powodów pozwany Skarb Państwa
powoływał się w toku postępowania przed sądem pierwszej instancji. Przebieg
7
postępowania rozpoznawczego, przynajmniej do czasu uchylenia wyroku Sądu
Apelacyjnego przez Sąd Najwyższy, mógł nie tworzyć – z racji przyjętej przez Sądy
meriti koncepcji rozstrzygnięcia – potrzeby powoływania się na zarzut nadużycia
prawa przez stronę pozwaną (art. 5 k.c.). Sytuacja ta zmieniła się w związku
z dokonanymi w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego ocenami prawnymi
dotyczącymi źródła powstania szkody i podtrzymywaniem przez pozwanego
zarzutu przedawnienia roszczenia odszkodowawczego powodów. Powodów
obciążał zatem dowód wykazania takich okoliczności, które uzasadniałyby
nadużycie prawa w wyniku podnoszenia zarzutu przedawnienia, przynajmniej
w toku postępowania apelacyjnego. Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika,
że powodowi nie wskazali na takie okoliczności. W każdym razie – wbrew sugestii
skarżących – nie mogą to być dowody zebrane w ciągu kilkuletniego procesu
i przedstawione zdarzenia wynikające wprost z dokumentów zebranych w sprawie
(s. 4 skargi kasacyjnej).
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną
powodów (art. 39815
k.p.c.). O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono przy
uwzględnieniu postanowienia art. 102 k.p.c.