Sygn.akt: X C 228/14
Powód H. G. wniósł o uzgodnienie treści księgi wieczystej o nr Kw (...) z rzeczywistym stanem prawnym poprzez wpisanie w miejsce ujawnionych jako właściciele P. G. i M. S. (z domu G.) – L. G. i A. G. (1). Powód podniósł, iż nieruchomość dla której prowadzona jest księga wieczysta położona w K. stanowiła gospodarstwo rolne i została nadana L. G. i A. G. (1) po zawarciu przez nich małżeństwa, a następnie L. G. podrabiając podpis A. G. (1) przekazała gospodarstwo synowi W. G. (1), którego dziećmi są ujawnieni jako właściciele P. G. i M. S..
Pismem z dnia 01 września 2010 r. (k.79) powód przekształcił powództwo w ten sposób, że wniósł o nakazanie wpisania w dziale II księgi wieczystej o nr Kw (...) prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Olsztynie dla nieruchomości położonej w K., w miejsce ujawnionych jako współwłaściciele P. G. i M. S. (z domu G.) prawa własności na rzecz H. G. w części 15/96, A. G. (2) w 15/96, P. G. w 27/192, M. S. w 27/192, S. O. w 27/96, G. G. (2) w 4/96 części, R. G. w 4/96 części, A. O. w 4/96 części oraz wezwanie ich do udziału w sprawie. Powód podniósł, iż kryterium uzgodnienia treści księgi wieczystej jest zawsze aktualny stan prawny a nie istniejący w przeszłości zatem zasadne jest przekształcenie powództwa aby w miejsce A. G. (1) i L. G. wpisać ich następców prawnych we wskazanych udziałach, co wynika z faktu, że osoby te są uprawnione do dziedziczenia gospodarstwa rolnego na podstawie art.1059 kc. Umowa o przeniesienie własności i posiadania gospodarstwa rolnego jest umową nieważną i w związku z tym gospodarstwo rolne należące do A. G. (1) i L. G. podlegało dziedziczeniu ustawowemu a wskazani powyżej następcy prawni byli uprawnieniu do dziedziczenia gospodarstwa rolnego.
Ponadto powód podniósł, iż jest uprawniony do wniesienia powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z uwagi na nieważność umowy przekazania gospodarstwa rolnego, gdyż tym samym z mocy prawa stał się właścicielem udziału w gospodarstwie. W związku z tym, iż jest osobą uprawnioną do złożenia wniosku o wpis w księdze wieczystej w rozumieniu art.626(2) § 2 kpc jest także legitymowany do wniesienia niniejszego powództwa. Podał, że zgodnie orzecznictwem Sądu Najwyższego (powołując się na wyrok z 17.04.1998 r., II CKN 695/97, niepubl., uchwałę z 29.09.1996 r., III CZP 16/96, OSNC 96/5/73, wyrok z 19.11.2004 r., II CK 152/04, niepubl.) w postępowaniu o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym wymaga się wzięcia udziału przez wszystkie osoby wpisane w dziale II księgi wieczystej oraz udziału innych osób, których uprawnienia z tytułu własności nie zostały dotychczas ujawnione zatem zachodzi współuczestnictwo konieczne. Wobec tego wniósł o zawiadomienie w/w osób o toczącym się postępowaniu w trybie art.195 kpc. Ponadto podał, iż toczy się postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku po L. G. pod sygn.akt: X Ns 147/09 i celowe jest zawieszenie postępowania do jego zakończenia.
Pismem z dnia 04 marca 2011 r. (k.175) powód wskazał, że zawiadomienie następców prawnych J. G. tj.: T. G., K. G., M. G. (1) i W. G. (2) jest niecelowe albowiem osoby te nie spełniały przesłanek do dziedziczenia gospodarstwa rolnego z art.1059 kc.
Ponadto podał, iż toczy się postępowanie o stwierdzenie nieważności umowy przeniesienia własności gospodarstwa rolnego w K. przed Sądem Okręgowym w Olsztynie pod sygn.akt: I C 564/10.
Pozwana M. S. i P. G. wnosili o oddalenie powództwa(k.76).
Sąd ustalił następujący stan faktyczny:
Aktem nadania z dnia 04 listopada 1961 r. nr 225 Powiatowa Komisja Ziemska w L. nadała na własność L. G. gospodarstwo rolne nr 31 o powierzchni 10,98 ha położone w miejscowości K. obejmujące działki nr (...), dla których założono księgę wieczystą Kw nr (...) ( aktualnie Kw (...) prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Olsztynie)
( dowód: decyzja Prezydium Powiatowej Rady Narodowej z dnia 06.11.1961 r. w sprawie ustalenia warunków nabycia gospodarstwa –k.197, wniosek o założenie księgi wieczystej-k.187 oraz w aktach księgi wieczystej –k.1, 4 )
L. G. łączyła w tym czasie wspólność ustawowa małżeńska z A. G. (1), z którym była zamężna od 01 kwietnia 1946 r.
(akt małżeństwa-k.55 akt I C 564/10 SO w Olsztynie)
W dniu 16 marca 1967 r. Skarb Państwa – Bank (...) Oddział w O. zawarł z L. G. umowę sprzedaży działki rolnej nr (...) położonej w K. o powierzchni 1 ha i działkę tą dołączono do księgi wieczystej prowadzonej dla działek (...), które łącznię stanowiły gospodarstwo rolne o powierzchni 11,98 ha. L. G. oświadczyła, że nieruchomość tą nabywa z majątku odrębnego.
(dowód: akt notarialny z 16.03.1967 r. rep. A 604/1967-k.199 i k.13 akt KW, zawiadomienie –k.193, k.8 akt KW)
W dniu 25 kwietnia 1980 r. zawarta została umowa przeniesienia własności i posiadania gospodarstwa rolnego, w której jako strony zostali wskazani L. G. i A. G. (1) oraz jako nabywca W. G. (1). Jej przedmiotem było przeniesienie przez L. G. własności i posiadania gospodarstwa rolnego położonego w K. składającego się z działek nr (...) o powierzchni 11,98 ha oraz udziału w działce (...) o powierzchni 2,03 ha na rzecz syna W. G. (1). Umowa została podpisana przez W. G. (1) natomiast za L. G. i A. G. (1) podpis złożyło jedynie jedno z nich, gdyż podpis (...), (...) zostały nakreślone przez jedną osobę. Pod umową podpisał się nadto Naczelnik Gminy Ś., przed którym umowa została zawarta.
(dowód: umowa z dnia 25.04.1980 r., nr (...)-k.212, opinia biegłego grafologa C. M. –k.402-406)
Postanowieniem z dnia 14 grudnia 2010 r. wydanym w sprawie sygn.akt: X Ns 147/09 Sąd Rejonowy w Olsztynie stwierdził, że spadek po L. G. zmarłej w dniu 20.03.1999 r.- jako wdowa po A. G. (1)- na podstawie ustawy nabyły dzieci A. G. (2), H. G., W. G. (1), J. G., S. O. po 3/18 części oraz wnuki R. G., G. G. (2), A. O. po 1/18 każdy.
Postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku po A. G. (1) nie toczyło się.
(dowód: postanowienie z dnia 14 grudnia 2010 r. , sygn.akt: X Ns 147/09-k.120, notatka urzedowa-k.364)
Postanowieniem z dnia 31 stycznia 2000 r. wydanym w sprawie sygn.akt: I Ns 1266/99 Sąd Rejonowy w Olsztynie stwierdził, że spadek po W. G. (3) zmarłym w dniu 06.08.1999 r. na podstawie ustawy nabyły dzieci M. G. (2) i P. G. po ½ części spadku, wraz z wchodzącym w skład spadku gospodarstwem rolnym z dobrodziejstwem inwentarza.
Następnie postanowieniem z dnia 06 lipca 2004 r. wydanym w sprawie sygn.akt: X Ns 193/04 Sąd Rejonowy w Olsztynie stwierdził, że spadek po W. G. (3) zmarłym w dniu 06.08.1999 r. na podstawie ustawy nabyły dzieci M. G. (2) i P. G. po ½ części spadku, wraz z wchodzącym w skład spadku gospodarstwem rolnym z dobrodziejstwem inwentarza.
(dowód: postanowienie z dnia 06 lipca 2004 r., sygn.akt: X Ns 193/04-k.220, postanowienie z dnia 31 stycznia 2000 r., sygn.akt: I Ns 1266/99 –k.25 akt Kw nr OL1O/00021628/4 )
Postanowieniem z dnia 06 września 2006 r. wydanym w sprawie sygn.akt: I Ns 421/06 Sąd Rejonowy w Ostródzie stwierdził, że spadek po J. G. zmarłym w dniu 27.07.2006 r. na podstawie ustawy nabyły żona T. G. i dzieci K. G., W. G. (2), M. G. (1) po ½ części każdy.
(dowód: postanowienie z dnia 06 września 2006 r., sygn.akt: I Ns 421/06-k.136)
W dziale II księgi wieczystej Kw nr (...) po śmierci W. G. (3) jako współwłaściciele zostali wpisani jego spadkobiercy w udziale po ½ w osobach M. S. i P. G..
Na podstawie umowy o dział spadku i zniesienie współwłasności z dnia 08 sierpnia 2012 r. zawartej przed notariusz I. K. wyłącznym właścicielem nieruchomości objętej księgą wieczystą stał się P. G..
(dowód: zawiadomienie –k.57-59 akt Kw nr OL1O/00021628/4, odpis z księgi wieczystej-k.340-342 )
Prawomocnym wyrokiem z dnia 04 czerwca 2012 r. wydanym w sprawie sygn.akt: I C 564/10 Sąd Okręgowy w Olsztynie oddalił powództwo H. G. o stwierdzenie nieważności umowy przeniesienia własności i posiadania gospodarstwa rolnego z 25.04.1980 r.
(wyrok z dnia 04.06.2012 r. sygn.akt: I C 564/10 Sąd Okręgowy w Olsztynie oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 21.12.12 r., I ACa 699/12-k.228, 235)
Sąd zważył, co następuje:
Powództwo nie zasługuje na uwzględnienie z następujących względów. Zgodnie z treścią przepisu art. 10 ust.1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm., dalej: u.k.w.h.) w razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym osoba, której prawo nie jest wpisane lub jest wpisane błędnie albo jest dotknięte wpisem nieistniejącego obciążenia lub ograniczenia, może żądać usunięcia niezgodności.
W pierwszej kolejności rozważyć należy czy powód miał legitymację do wystąpienia z przedmiotowym powództwem. Zgodnie bowiem z uchwałą 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 marca 2006 r. , III CZP 106/05 , OSNC 2006/10/160 osobami legitymowanymi do wytoczenia powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym są osoby uprawnione do złożenia wpisu w księdze wieczystej w rozumieniu art.626(2) § 5 kpc, zgodnie z którym wniosek o dokonanie wpisu może złożyć właściciel nieruchomości, użytkownik wieczysty, osoba na rzecz której wpis ma nastąpić albo wierzyciel, jeżeli przysługuje mu prawo, które może być wpisane do księgi wieczystej.
Powód stał na stanowisku, iż jest jednym ze współwłaścicieli nieruchomości dla której prowadzona jest księga wieczysta, do kręgu których należą spadkobiercy L. G., a w konsekwencji w sprawie powinny wziąć udział zarówno osoby wpisane w dziale drugim księgi wieczystej jak i osoby, które żądają ujawnienia swoich praw w tej księdze gdyż zachodzi współuczestnictwo konieczne. Powód wskazując dane osobowe i adresy spadkobierców L. G. wnosił o wezwanie tych osób do udziału w sprawie w trybie art.195 kpc.
W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego za utrwalony i akceptowany w doktrynie można uznać pogląd, że celem postępowania przewidzianego w art. 10 ustawy z dnia 16.VI.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece jest doprowadzenie księgi wieczystej do jej rzeczywistego, czyli aktualnego w dacie orzekania, stanu prawnego. W konsekwencji zaś w sprawie takiej powinny wziąć udział, zarówno osoby wpisane w dziale drugim księgi wieczystej, jak i osoby, które żądają ujawnienia swoich praw w tej księdze, gdyż zachodzi tu współuczestnictwo konieczne przewidziane w art. 72 § 2 k.p.c. (wyrok SN z 17.04.1998 r., II CKN 695/97, niepubl., uchwala SN z 29.09.1996r., III CZP 16/96, OSNC z 1996 r., nr 5, poz.73, wyrok z 19.11.2004 r., II CK 152/04, niepubl. ). Orzeczenia wskazane, na które powołuje się powód, zostały jednak wydane w odmiennych stanach faktycznych niż w niniejszej sprawie.
Nie można się zatem zgodzić ze stanowiskiem powoda, że w niniejszej sprawie zachodzi po ich stronie współuczestnictwo konieczne, co prawda zachodzi między nimi współuczestnictwo materialne nie jest to jednak współuczestnictwo konieczne. Wskazać w tym miejscu należy na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 07.04.2006 r., III CSK 114/05, OSP 2007/4/46 zgodnie z którym „w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym wszczętej przez jednego ze współwłaścicieli nie zachodzi między nim a pozostałymi współwłaścicielami współuczestnictwo konieczne”.
Jak wywodzi Sąd Najwyższy w uzasadnieniu cytowanego wyroku przepis art.209 kc daje prawo każdemu z nich do podejmowania wszelkich czynności i dochodzenia wszelkich roszczeń, które zmierzają do zachowania wspólnego prawa. Przepis ten stwarza więc po stronie każdego współwłaściciela legitymację do podejmowania działań i występowania z roszczeniami, których celem jest ochrona przysługującego wszystkim współwłaścicielom prawa.
Wykładnia gramatyczna art. 209 k.c. prowadzi do wniosku, że chodzi w nim o czynności, które dotyczą "zachowania wspólnego prawa". Powództwo o uzgodnienie między stanem prawnym nieruchomości w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym ma na celu ujawnienie prawa przysługującego właścicielowi do rzeczy, a w związku z tym wzmocnienie jego sytuacji prawnej, biorąc pod uwagę znaczenie domniemań związanych z wpisem i rękojmią wiary publicznej. Co do zasady wystąpienie z takim powództwem zmierza więc niewątpliwie do "zachowania wspólnego prawa" przez wzmocnienie sytuacji prawnej właściciela. Chociaż w konsekwencji uwzględnienia takiego powództwa nastąpi wpis udziału nie tylko współwłaściciela, który z nim występuje, lecz także innych współwłaścicieli, to uznanie powództwa jednego ze współwłaścicieli za czynność zmierzającą do zachowania wspólnego prawa w rozumieniu art. 209 k.c. w konsekwencji prowadzi do wniosku, że każdy ze współwłaścicieli ma samodzielną legitymację do wystąpienia z takim powództwem.
Biorąc pod uwagę, że wpis do księgi wieczystej ma nastąpić na rzecz każdego ze współwłaścicieli, a także że legitymacja każdego z nich, wynikająca z art. 209 k.c., trwa do czasu, gdy nie sprzeciwi się jego działaniom inny współwłaściciel, co do zasady Sąd Najwyższy w cytowanym orzeczeniu opowiada się za wezwaniem do udziału w sprawie pozostałych współwłaścicieli w trybie art. 195 k.p.c. Osoba, której prawo ma być wpisane do księgi wieczystej, powinna bowiem przynajmniej mieć zapewnioną informację o toczącym się procesie i od jej decyzji powinno zależeć, czy zechce wziąć w nim udział po stronie powodowej.
W uzasadnieniu wskazanego orzeczenia Sąd Najwyższy wywodzi dalej: „wprawdzie gdy chodzi o proces, którego celem jest ustalenie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym i żądnie pozwu obejmuje wszystkich współwłaścicieli, to orzeczenie w tej sprawie dotyczy ich wszystkich, czyli zachodzi pomiędzy nimi współuczestnictwo materialne, nie będzie to jednak współuczestnictwo konieczne. Wezwany do udziału po stronie powodowej współwłaściciel wcale nie musi wyrazić zgody na wzięcie udziału w procesie, oceniając że zupełnie wystarczające dla ochrony jego interesów jest prowadzenie sprawy tylko przez współwłaściciela, który wystąpił z pozwem”.
W przedmiotowej sprawie Sąd wezwał spadkobierców L. G., w tym osoby wskazane przez powoda jako współwłaściciele, których prawo winno być ujawnione w księdze wieczystej, osoby te jednak nie przystąpiły do sprawy w charakterze powodów. Zmuszanie w takiej sytuacji współwłaściciela do wzięcia udziału w procesie, nie znajduje wyraźnych podstaw prawnych ani w art. 209 k.c., ani też w art. 189 k.p.c., czy art. 195 k.p.c. Jednocześnie żadna z zawiadomionych osób nie sprzeciwiła się działaniom powoda zatem miał on samodzielną legitymacje do wystąpienia z przedmiotowym powództwem gdyż jak podniesiono wyżej legitymacja każdego ze współwłaścicieli, wynikająca z art. 209 k.c., trwa do czasu, gdy nie sprzeciwi się jego działaniom inny współwłaściciel.
Powód żądanie swoje opierał na twierdzeniu, że umowa przeniesienia własności i posiadania gospodarstwa rolnego, na podstawie której w dziale II księgi wieczystej zostali wpisani P. G. oraz M. S. w udziałach po ½ jako spadkobiercy nabywcy W. G. (1), jest nieważna z uwagi na to, że została podpisana przez jedno z przenoszących własność małżonków podczas gdy gospodarstwo rolne będące przedmiotem umowy wchodziło do majątku wspólnego. Powód podniósł, iż podpis jednego z małżonków został podrobiony albowiem podpisy obojga małżonków L. i A. G. (1) zostały napisane przez jedną i tą samą osobę.
Jak wynika z opinii biegłego grafologa C. M. (2), podpisy pod przedmiotową umową z 25.04.1980 r. o treści: (...) i (...) zostały nakreślone przez jedną osobę. Opinia ta nie była kwestionowana przez strony a Sąd oceniając ją jako logiczną, pełną i fachową uczynił ją podstawą swoich ustaleń faktycznych. Wniosek dowodowy powoda od dopuszczenie dowodu z opinii biegłego grafologa na okoliczność, który z małżonków złożył podpis za drugiego został oddalony z uwagi na to, iż okoliczność ta jest irrelewantna w niniejszej sprawie. Dla oceny skutków umowy wystarczające jest bowiem ustalenie, że tylko jedno z małżonków przenosząc własność gospodarstwa rolnego wskazane jako strona umowy w rzeczywistości złożyło oświadczenie woli w niej zawarte potwierdzając ten fakt własnoręcznym podpisem.
Jako strony umowy wskazani zostali małżonkowie L. G. i A. G. (1) oraz nabywca syn W. G. (1) w obecności Naczelnika Gminy Ś.. Umowa zawiera oświadczenie woli L. G., że własność i posiadanie gospodarstwa rolnego w niej opisanego przenosi w całości i nieodpłatnie na rzecz W. G. (1). Pod umową znajduje się podpis nabywcy W. G. (1), podpis jednego z małżonków i podrobiony podpis drugiego z nich a nadto podpis Naczelnika Gminy.
W celu oceny skutków umowy z dnia 25.04.1980 r. o przekazaniu gospodarstwa rolnego ustalić należy, czy jej przedmiot, gospodarstwo rolne położone w K., wchodziło w skład majątku wspólnego małżonków G..
Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 1969 r., III CZP 10/69 gospodarstwo rolne, nadane w czasie trwania małżeństwa na rzecz jednego z małżonków w trybie dekretu z dnia 6 IX 1946 r. o ustroju rolnym i osadnictwie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska (Dz. U. Nr 49, poz. 279) wchodzi w skład majątku wspólnego obojga małżonków. (OSNC 1970/4/53). Tożsame stanowisko wyraził Sąd Najwyższy w sytuacji gdy gospodarstwo zostało nadane w trybie wskazanego dekretu osadnikowi wojskowemu (vide: uchwała SN z 30.11.1962 r., II CO 12/62)
Przedmiotowe gospodarstwo (...) nabyła na podstawie aktu nadania Państwowej Komisji Ziemskiej w L. w dniu 04.11.1961 r. na warunkach dekretu z dnia 6 IX 1946 r. o ustroju rolnym i osadnictwie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska i nastąpiło to w okresie kiedy pozostawała w związku małżeńskim z A. G. (1) co przesądza o tym, iż gospodarstwo to stało się majątkiem wspólnym.
W tym miejscu wskazać nadto należy, że z zapisu w umowie sprzedaży z 16.03.1967 r., której przedmiotem było nabycie przez L. G. działki nr (...) w K. wynika ze nastąpiło ono z majątku odrębnego, vide § 2 umowy k.15v księgi wieczystej. Mając jednak na względzie treść przepisu art.32 § 1 i art.33 kro, w brzmieniu obowiązującym na dzień jej zawarcia, nieruchomość ta objęta jest wspólnością ustawową.
Zgodnie z przepisem art.36 § 2 kro, w brzmieniu obowiązującym na datę zawarcia przedmiotowej umowy tj. 25.04.1980 r., każdy z małżonków może wykonywać samodzielnie zarząd majątkiem wspólnym. Do dokonania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu potrzebna jest zgoda drugiego małżonka wyrażona w formie wymaganej dla danej czynności prawnej.
Rozporządzenie gospodarstwem w postaci jego nieodpłatnego zbycia jest niewątpliwie czynnością przekraczającą zwykły zarząd rzeczą wspólną.
Podkreślić w tym miejscu trzeba, że nie mamy w niniejszej sprawie do czynienia ze stanem rzeczy, gdy małżonek, zawierając umowę, działa w imieniu własnym i zarazem współmałżonka, choć bez pełnomocnictwa. W takim przypadku bowiem zastosowanie znalazłyby bowiem przepisy o pełnomocnictwie (art.103 kc), nie zaś przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego o zarządzie majątkiem wspólnym. W przedmiotowej sprawie jednak Naczelnik Gminy Ś. przed którym doszło do zawarcia umowy potwierdził własnoręcznym podpisem, że na jej zawarcie stawili się oboje małżonkowie a ponadto z treści umowy nie wynika, aby jeden ze współmałżonków działał w imieniu drugiego.
Zgodnie z przepisem art. 37 § 1 kro, w brzmieniu na dzień 25.04.1980 r., ważność umowy, która została zawarta przez jednego z małżonków bez wymaganej zgody drugiego, zależy od potwierdzenia umowy przez drugiego małżonka.
W rozpatrywanej sprawie chodzi jednak o uzgodnienie treści księgi wieczystej w zakresie stanu własności wynikającego ze sporządzonej przez naczelnika gminy umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy w trybie art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140). Do takiej zaś umowy mają wprawdzie zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego oraz kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jednakże z wyjątkami wynikającymi z przepisów cytowanej ustawy z dnia 27 października 1977 r. Wyjątek taki przewidziany jest w szczególności w art. 44 tej ustawy.
Zgodnie z przepisem art. 44 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. z dnia 4 listopada 1977 r. , dalej: u.z.e.r.), na podstawie której doszło do zawarcia umowy z dnia 25.04.1980 r. w przedmiocie przekazania własności i posiadania gospodarstwa rolnego, przekazanie następcy lub Państwu gospodarstwa rolnego objętego wspólnością ustawową nie wymaga zgody małżonka, który ma prawo do emerytury lub renty inwalidzkiej na podstawie niniejszej ustawy lub innych przepisów albo dla którego praca w gospodarstwie rolnym nie stanowiła głównego źródła utrzymania bądź też jeżeli gospodarstwo rolne wykazuje niski poziom produkcji rolnej w rozumieniu przepisów szczególnych.
Jak wskazał w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 1981 r. III CRN 73/81 (OSNC 1982/1/12) „umowa przekazania przez jednego tylko z małżonków następcy gospodarstwa rolnego, objętego małżeńską wspólnością ustawową, sporządzona przez naczelnika gminy w trybie art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140), przenosi na następcę własność tego gospodarstwa także w razie braku zgody drugiego małżonka, jeżeli zachodzi jedna z trzech przesłanek uchylających - w myśl art. 44 tej ustawy - wymaganie zgody tego małżonka. W takim wypadku do wpisu w księdze wieczystej prawa własności nabywcy nie jest potrzebne przedstawienie dokumentu obejmującego potwierdzenie umowy przez drugiego małżonka.
W przytoczonych wyżej warunkach umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy stwarza nowy stan własności, podlegający ujawnieniu w księdze wieczystej - na wniosek rolnika - stosownie do dyspozycji art. 52 ust. 3 ustawy.
Inaczej jest wtedy, gdy drugi małżonek nie wyraził zgody na przekazanie gospodarstwa rolnego następcy przy braku przesłanek przewidzianych w art. 44 ustawy. W takim wypadku do ujawnienia w księdze wieczystej prawa własności następcy niezbędne jest przedłożenie dokumentu, zawierającego potwierdzenie - w myśl art. 37 § 1 k.r.o. - umowy przez tego drugiego małżonka”.
Z treści umowy wynika wprost, że to L. G. przenosi własność i posiadanie gospodarstwa rolnego na rzecz W. G. (1) oraz, że „rolnik uzyskał wstępne stwierdzenie ZUS z dnia 25.03.1980 r., że odpowiada warunkom do przyznania emerytury na podstawie cytowanej wyżej ustawy z 27.10.1977 r.” (k.48). Z przepisów art. 52 ust. 1 i art. 2 u.z.e.r. z 1977 r., jak również a 'contrario z art. 53 ustawy wynika jedna z ustawowych przesłanek umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy, a mianowicie wymaganie, że umowę taką na podstawie art. 52 ust. 1 u.z.e.r. z 1977 r. może zawrzeć jedynie rolnik, który nabył uprawnienia do emerytury lub renty inwalidzkiej przewidzianej w tej ustawie.
Nie wynika z umowy jednak aby drugie z małżonków miało prawo do emerytury lub renty inwalidzkiej na podstawie wskazanej ustawy lub innych przepisów jak tego wymaga przepis art.44 aby zgoda drugiego małżonka nie była konieczna.
Brak jest także dowodów aby zachodziły pozostałe przesłanki z art.44 wskazanej ustawy z 27.10.1977 r. uchylające wymaganie zgody drugiego małżonka t.j. sytuacja kiedy dla drugiego małżonka praca w gospodarstwie rolnym nie stanowiła głównego źródła utrzymania bądź też jeżeli gospodarstwo rolne wykazuje niski poziom produkcji rolnej w rozumieniu przepisów szczególnych. Ciężar zaś wykazania przedmiotowych okoliczności spoczywał na stronach.
Podkreślić należy, iż w sprawach cywilnych rzeczą sądu nie jest zarządzenie dochodzeń w celu uzupełnienia lub wyjaśnienia twierdzeń stron i wykrycia środków dowodowych pozwalających na ich udowodnienie ani też sąd nie jest zobowiązany do przeprowadzenia z urzędu dowodów zmierzających do wyjaśnienia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy – obowiązek przedstawienia dowodów spoczywa na stronach (por. Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz pod red. A. Zielińskiego, Wydawnictwo C.H. Beck, wyd. 6, Warszawa 2012, s. 431).
Jak wskazał Sąd Najwyższy we wskazanym wyżej orzeczeniu z dnia 15 maja 1981 r. III CRN 73/81 „wobec tego, że umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy nie przesądza jeszcze o istnieniu przesłanek, które w myśl art. 44 ustawy czynią bezprzedmiotowym wymaganie zgody drugiego małżonka należy uznać, że wspominane trudności mogą być usunięte przez zastosowanie następującej praktyki: W wypadku zawarcia umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy przez jednego tylko z małżonków bez zgody drugiego małżonka wnioskodawca powinien obok wniosku o wpis nowego stanu własności przedłożyć nie tylko umowę, lecz także albo jej potwierdzenie przez drugiego małżonka, albo zaświadczenie właściwego organu, stwierdzające istnienie jednej z przesłanek przewidzianych w art. 44 ustawy, co czyni zbędnym wymaganie zgody drugiego małżonka, a tym samym wymaganie potwierdzenia przez niego umowy”
Mając na względzie powyższe, stwierdzić należy, że bezczynność procesowa stron w wskazanym wyżej przedmiocie spowodowała nie wykazanie zaistnienia przesłanek, które w myśl art. 44 ustawy czynią bezprzedmiotowym wymaganie zgody drugiego małżonka a jak wyżej wskazano sama umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy nie przesądza jeszcze o istnieniu takowych przesłanek. Nie wykazano też z drugiej strony aby zgoda lub potwierdzenie przez drugiego małżonka została wyrażona.
W konsekwencji uprawnia to do stwierdzenia, że umowa została zawarta tylko przez jednego z małżonków, bez wymaganej zgody drugiego. Oboje małżonkowie byli obecni przy zawieraniu umowy co stwierdził Naczelnik Gminy ustalając ich tożsamość na podstawie przedstawionych dowodów osobistych, ale tylko jedno z nich uczestniczyło w jej zawarciu potwierdzając ten fakt własnoręcznym podpisem (art.78 zd.1 kc).
Jeżeli więc po stronie drugiego małżonka nie zachodzi żadna z tych przesłanek, a w niniejszej sprawie nie wykazano aby którakolwiek z przesłanek zachodziła, do zgody jak i potwierdzenia tego małżonka mają zastosowanie wyżej przytoczone ogólne zasady prawa rodzinnego.
Rozporządzenie, o którym mowa, było czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym. W takiej sytuacji konieczne jest albo łączne działanie małżonków w charakterze strony umowy, albo ich współdziałanie, polegające na wyrażeniu zgody przez jednego z nich na dokonanie czynności przez drugiego (art. 36 § 2 kro).
Zgoda małżonka stanowi jednostronne oświadczenie woli, do którego znajdują zastosowanie ogólne przepisy odnoszące się do czynności prawnych, w szczególności art. 63 k.c., normujący w sposób generalny wymóg zgody osoby trzeciej potrzebnej do dokonania czynności prawnej. Co do zasady może być wyrażona w dowolnej formie, z zastrzeżeniem wyjątku przewidzianego w art. 63 § 2 k.c. - jeżeli do ważności czynności prawnej wymagana jest forma szczególna, zgoda musi zostać wyrażona w tej samej formie. Zgodnie zaś z przepisem art. 52. 1. ustawy dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin w trybie jakiej zawarta została umowa z 25.04.1980 r. przekazanie gospodarstwa rolnego następcy następuje w drodze umowy pisemnej sporządzonej przez naczelnika gminy. Zgodnie zaś z przepisem art. 78 zd.1 kc do zachowania pisemnej formy czynności prawnej wystarcza złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli. Na dokumencie w postaci umowy z 25.04.1980 r. znalazł się własnoręczny podpis tylko jednego z małżonków.
Jeżeli jak w przedmiotowej sprawie czynność prawna została dokonana, a małżonek dokonującego tej czynności nie wyraził swojej woli co do akceptacji lub odmowy jej zaakceptowania, powstaje sytuacja określana jako bezskuteczność zawieszona bądź negotium claudicans. Mamy do czynienia ze stanem niepewności co do skuteczności dokonanej czynności. Potwierdzenie wyrażone przez małżonka powoduje, że czynność staje się w pełni ważna i skuteczna (ze skutkiem ex tunc), natomiast odmowa potwierdzenia prowadzi do jej definitywnej nieważności (zob. wyrok SN z 23 marca 2001 r., V CKN 99/2001, L..pl nr (...)). Za potwierdzenie takie nie może być poczytane samo milczenie (wyrok SA w Poznaniu z dnia 15.02.2007 r., I ACa 1141/06, Lex 298607).
Jedynym podmiotem uprawnionym do żądania potwierdzenia czynności prawnej dokonanej bez zgody współmałżonka jest kontrahent małżonka. Jeżeli nie żąda on takiego potwierdzenia, stan niepewności może się przedłużać, a to z kolei może powodować niekorzystne skutki dla osób trzecich, które nie są uprawnione do domagania się takiego potwierdzenia.
W przedmiotowej sprawie nie wykazano aby doszło do potwierdzenia umowy przez drugiego małżonka, a w chwili obecnej z uwagi na śmierć obojga potwierdzenie takie jest niemożliwe. Potwierdzenie czynności prawnej dokonanej przez jedno z małżonków stanowi osobiste uprawnienie drugiego małżonka i tylko przez niego może zostać dokonane. W razie śmierci uprawnionego możliwość potwierdzenia dokonanej czynności wygasa (takie wnioski płyną z uzasadnienia wyroku SN z 13 czerwca 2001 r., II CKN 507/2000, LexisNexis nr 352690, OSP 2002, nr 1, poz. 3, z częściowo krytyczną glosą M. Nazara, tamże, s. 10). W uzasadnieniu wskazanego orzeczenia Sąd Najwyższy stwierdził, że „prawo potwierdzenia umowy przez współmałżonka jest jego prawem osobistym, a zatem nie mogą tego dokonać spadkobiercy”.
Pogląd ten jest w doktrynie uznawany jest za dyskusyjny wskazuje się bowiem, że uprawnienie do potwierdzenia dokonanej czynności ma charakter majątkowy i stanowi element sytuacji prawnej małżonka, w którą wstępują jego spadkobiercy (za dziedzicznością uprawnienia do potwierdzenia dokonanej czynności wypowiedział się M. N. w przywołanej glosie).
Sąd orzekający w przedmiotowej sprawie przychyla się jednak do poglądu, iż wraz ze śmiercią małżonka uprawnienie do potwierdzenia dokonanej czynności prawnej wygasa jako osobiste uprawnienie małżonka. Nawet jednak przy przyjęciu drugiego z przedstawionych poglądów bezsporne jest, że na dzień orzekania także następcy prawni małżonków nie dokonali potwierdzenia tejże czynności prawnej a więc przy takowym założeniu istniałby aktualnie stan tzw. bezskuteczności zawieszonej o jakiej mowa była powyżej.
Z uwagi zatem na to, że uprawnienie do potwierdzenia przedmiotowej czynności wygasło stała się ona definitywnie nieważna i nie wywołała zamierzonych skutków prawnych. Własność gospodarstwa rolnego, które było jej przedmiotem pozostała zatem przy L. G. i A. G. (1) a następnie w drodze spadkobrania przeszła na nabywców gospodarstwa rolnego po A. i L. G..
W chwili otwarcia spadku po L. i A. G. (1) w skład spadku po każdym z nich wchodziły odpowiednio udziały w wysokości ½ we własności gospodarstwa rolnego. Biorąc pod uwagę obszar nieruchomości oraz jej przeznaczenie oraz sposób korzystania w chwili otwarcia spadku, wynikający z dokumentow znajdujących się w księdze wieczystej, należy uznać, że znajdą tutaj zastosowanie przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych. Zgodnie z treścią przepisu art. 1058 kc, w brzmieniu na dzień otwarcia spadku po L. G. -20.03.1999 r. ( która zmarła jako wdowa po A. G. (1)) do dziedziczenia z ustawy gospodarstw rolnych obejmujących grunty rolne o powierzchni przekraczającej 1 ha stosuje się przepisy tytułów poprzedzających księgi niniejszej ze zmianami wynikającymi z przepisów poniższych.
Z uwagi na datę otwarcia spadków po wymienionych( tj. przed 14.02.2001 r. ) do dziedziczenia gospodarstwa rolnego mają zastosowanie przepisy obowiązujące na dzień ich otwarcia, a one wymagają spełnienia określonych przesłanek do dziedziczenia gospodarstwa rolnego (art.1059 kc). Przepis art.1059 kc utracił bowiem moc z dniem 14.02.2001 r. tylko w zakresie w jakim odnosi się do spadków otwartych od dnia 14.02.2001 r. na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31.01.2001 r. , P 4/99 ( Dz. U. nr 11, poz.91).
Powód przedstawił jedynie postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po L. G., nie zawiera ono jednak orzeczenia dotyczącego dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku po A. G. (1) zaś w ogóle nie toczyło się.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12.08.2009 r. , IV CSK 146/09, (Lex nr 527094) „skoro w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku nie zawarto rozstrzygnięcia o tym, kto i w jakiej części dziedziczy gospodarstwo rolne, to brak rozstrzygnięcia nie może wiązać Sądu” i dalej :„Sąd rozpoznający powództwo z art.10 u.k.w.h. dysponując dowodem, że ktoś inny niż osoba żądająca wpisu może być spadkobiercą, nie może uwzględnić powództwa, bowiem uwzględniając je nie doprowadzi do ustalenia rzeczywistego stanu prawnego w księdze wieczystej”.
Ewentualny argument, iż w dacie orzekania przez sąd spadkowy o spadku po L. G. brak było podstaw do orzekania o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego bo z zapisów w księdze wieczystej wynikało, że wymieniona w chwili śmierci nie była jego współwłaścicielką, jest chybiony. O dziedziczeniu gospodarstwa rolnego (art.677 § 2 kpc w brzmieniu na dzień otwarcia spadku po L. G.) sąd orzeka bowiem także wtedy, gdy w skład spadku wchodzi roszczenie o odzyskanie własności takiego gospodarstwa (vide: postanowienie SN z 20.10.1966 r., III CR 242/66, OSNC 1967/7-8/131). W stanie rzeczy kiedy brak jest orzeczenia w tym przedmiocie należało złożyć wniosek o uzupełnienie postanowienia na podstawie art.677 § 3 kpc, w brzmieniu obowiązującym dla spadków otwartych przed 14.02.2001 r. ( art.6 ust.2 ustawy z dnia 24 sierpnia 2007 r. o zmianie ustawy - Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. z dnia 1 października 2007 r.) Zgłoszenie żądania wydania postanowienia uzupełniającego, o którym mowa w uchylonym art. 677 § 3 kpc, w przypadku spadku otwartego przed dniem 14 lutego 2001 r. uznaje się za dopuszczalne w każdym przypadku braku, w prawomocnym postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, rozstrzygnięcia o dziedziczeniu istniejącego gospodarstwa rolnego (zob. m.in. uzasadnienie postanowienia SN z dnia 28 czerwca 1976 r., III CRN 91/76, OSNC 1977, nr 3, poz. 52).
Takiego postanowienia uzupełniającego powód jednak nie złożył, co oznacza, że postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po L. G., nie wiąże w zakresie w jakim nie rozstrzyga o ustaleniu spadkobiercy gospodarstwa rolnego.
Co więcej postępowanie o stwierdzeniu nabycia spadku po A. G. (1) nie zostało w ogóle przeprowadzone a wedle poczynionych wyżej ustaleń, na dzień otwarcia spadku po nim był on współwłaścicielem przedmiotowego gospodarstwa.
Zauważyć należy, że jedynym Sądem uprawnionym do stwierdzenia spadku jest sąd spadku, Sąd meriti nie może odebrać zapewnień spadkowych i stosować rygorów z nimi związanych, a sytuację kiedy w toku innego postępowania można przeprowadzić postępowanie spadkowe przewiduje art.681 kpc, który w przedmiotowej sprawie nie ma zastosowania.
Ponadto zauważyć trzeba, że w przedmiocie nabycia spadku po W. G. (3) istnieją w obrocie prawnym dwa prawomocne postanowienia Sądu Rejonowego w Olsztynie wydane w sprawie X Ns 193/04 oraz wcześniejsze w sprawie wydane I Ns 1266/99. Rodzi to potrzebę podjęcia przez osoby do tego legitymowane kroków w celu wyeliminowania jednego z postanowień, co na chwile orzekania nie zostało uczynione. W świetle doktryny i orzecznictwa zmiana lub uchylenie kilku z prawomocnych postanowień stwierdzających nabycie spadku po tym samym spadkodawcy może nastąpić wyłącznie w drodze wznowienia postępowania na podstawie art. 403 § 2 w zw. z art. 13 § 2 (por. także uchwała SN z dnia 16 grudnia 1983 r., III CZP 65/83, OSNC 1984, nr 7, poz. 111; postanowienie SN z dnia 7 listopada 2002 r., V CKN 1258/00, Biul. SN 2003, nr 7, poz. 9).
Ponadto w postanowieniach wyżej wskazanych jako spadkodawcę wskazano W. G. (3) podczas gdy z postanowienia w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku po L. G. wynika, że spadek po niej nabył w części m.in. W. G. (1) a nie G..
W cytowanym wyżej wyroku z dnia 12.08.2009 r. , IV CSK 146/09, (Lex nr 527094) Sąd Najwyższy przyjął, że w sprawie o usuniecie niezgodności między stanem prawnym ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym Sąd jest związany żądaniem pozwu.
Oznacza, to że nawet jeśli Sąd uznał, że stan prawny ujawniony w księdze wieczystej jest niezgodny z rzeczywistym stanem prawnym, o czym mowa była powyżej, to jednak będąc związany żądaniem pozwu-nie mógł uwzględnić powództwa, skoro powód żądając ujawnienia jego oraz pozostałych wskazanych w toku sprawy osób jako współwłaścicieli nie wykazał, że tymi współwłaścicielami są. Ciężar dowodu w tym zakresie spoczywał zaś na powodzie. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 7.11.2007r. ( II CSK 293/07) „ciężar udowodnienia faktu należy rozumieć nie tylko jako obarczenie jednaj ze stron procesu obowiązkiem przekonania sądu dowodami o prawdziwości swoich twierdzeń, ale również konsekwencjami zaniechania realizacji tego obowiązku lub jego nieskuteczności”.
Odnośnie pozwanej M. S. zauważyć należy iż nie jest juz ona ujawniona w dziale II jako współwłaścicielka przedmiotowej nieruchomości z uwagi na dokonany w dniu 08 sierpnia 2012 r. dział spadku i zniesienie współwłasności ( k.57-59 akt Kw nr OL1O/00021628/4, odpis z księgi wieczystej-k.340-342 )
Wobec powyższego Sąd orzekł jak w punkcie I wyroku.
Z uwagi na to, że nadal zachodzą przesłanki, które były podstawą do zwolnienia powoda od kosztów sądowych, Sąd nie obciążył powoda kosztami sądowymi. Uznając że ze względu na sytuację majątkową powoda zachodzi wypadek szczególnie uzasadniony na podstawie art.102 kpc nie obciążył go kosztami procesu (punkt II wyroku).
W punkcie III wyroku Sąd orzekł o przyznaniu pełnomocnikowi powoda kosztów nieopłaconej pomocy prawnej, w tym w postępowaniu odwoławczym powiększonej o należy podatek VAT - § 15 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28.09.2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (…).
.