UZASADNIENIE

J. W. wniosła o ustalenie, że przysługuje jej prawo do grobu rodzinnego położonego na cmentarzu (...) w W.. Prawo do grobowca, w tym dysponowania wolnymi w nim miejscami, łączyła z nakładami finansowymi poczynionymi na budowę, staraniami o jego utrzymania oraz pochówkiem w nim osób jej najbliższych (rodziców).

Pozwane wniosły o oddalenie powództwa.

(...) w W. twierdziła, że prawo do grobu przysługuje J. S., jako osobie najbliższej ostatnio pochowanego w tym grobie K. I..

Z kolei J. S. podnosiła, że idea budowy grobowca oraz środki finansowe na ten cel, pochodziły od jej ojca, K. I., który nie brał pod uwagę wspólnego pochowku powódki, ani jej męża. Twierdziła, że powódka większość życia spędziła w B. oraz USA i nigdy nie wiązała swego centrum życiowego z W.. Podała, że powódce przysługuje prawo kultu zmarłych pochowanych w tym grobie, jednak dalej idące prawa są niezasadne.

Wyrokiem z dnia 30 stycznia 2014 r. Sąd Okręgowy w Białymstoku ustalił, że powódce przysługuje wobec (...) w W. prawo do dysponowania grobem rodzinnym położonym na cmentarzu (...), a wobec J. S. prawo współdecydowania o pochowaniu w grobie rodzinnym opisanym w punkcie I innych zwłok. Zasądził od pozwanych na rzecz powódki po 1.238,50 zł tytułem zwrotu kosztów procesu, w tym po 1.208,50 zł tytułem kosztów zastępstwa procesowego. Nakazał pobrać od każdej z pozwanych na rzecz Skarbu Państwa po 625,50 zł tytułem brakujących kosztów sądowych.

Orzeczenie to zapadło w oparciu o następujące ustalenia faktyczne.

J. W., A. I. i B. S. są córkami S. M. (...) i J. M. (...), którzy są pochowani w wbudowanym w 1986 r. grobowcu położonym na cmentarzu (...) w W.. Wraz z nimi w tym grobowcu pochowany jest mąż A. I., K. I., (...). Opłatę z tytułu pochówku K. I. uiściła pozwana J. S.. Pomiędzy siostrami J. W. a A. I. (matką pozwanej) istnieje konflikt, w którym po stronie powódki opowiada się B. S..

W dniu(...) zmarł w B. mąż powódki, B. W.. W związku z tym powódka zwróciła się do proboszcza pozwanej (...)o wyrażenie zgody na dokonanie pochówku męża w grobie rodzinnym. Proboszcz, po konsultacji z J. S. sprzeciwiającej się temu pochówkowi, nie wyraził zgody na umieszczenie w grobie urny z prochami męża powódki.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd doszedł do przekonania, że powództwo zasługiwało na uwzględnienie.

Wskazał, że po sprecyzowaniu powództwa powódka ostatecznie domagała się w stosunku do pozwanej (...) ustalenia prawa do dysponowania grobem wobec braku uprawnień tego pozwanego jako zarządcy cmentarza do rozporządzania grobem. Wobec J. S. domagała się zaś ustalenia prawa współdecydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc w grobie rodzinnym z uwagi na odmowę pochówku męża.

Sąd uznał, że po stronie powódki istnieje interes prawny (art. 189 k.p.c.) do domagania się ustalenia jej prawa do spornego grobu. Wyraził ocenę, że wobec negacji uprawnień powódki przez pozwanych, istnieje stan niepewności, co do jej uprawnień, wymagający istnienia po jej stronie interesu prawnego.

Odwołując się do twierdzeń faktycznych przywoływanych przez powódkę Sąd wskazał, że wywodziła ona swoje prawo do grobu z ustaleń z siostrami poczynionymi w trakcie budowy w 1986 r. grobowca murowanego i nagrobka naziemnego. Zgodnie z nimi siostry sfinansowały budowę grobowca, w którym miały być złożone zwłoki ich rodziców (zwłoki matki ekshumowano z innego miejsca i złożono po wybudowaniu grobowca) oraz ich zwłoki po ich śmierci. Co do szóstego miejsca nie było stanowczych ustaleń. Środków na sfinansowanie budowy grobowca i nagrobka K. I. nie przekazywał.

Jeżeli natomiast chodzi o twierdzenia (...) w W. Sąd wskazał, że wynikało z nich, iż prawo do grobu przysługuje pozwanej J. S. jako osobie najbliższej ostatniego zmarłego – K. I. oraz siostrze powódki A., której mąż zmarł wcześniej i co do pochówku którego nie istniał spór. Parafia powoływała się także na poczynienie nakładów finansowych na budowę grobu przez K. I..

Z kolei pozwana J. S. twierdziła, że przysługuje jej wyłączne prawo do decydowania o wolnych miejscach w grobie rodzinnym z tego względu, że środki finansowe na jego budowę pochodziły od jej ojca, który był jego fundatorem. W grobie murowanym było 4 miejsca, 2 przeznaczone dla rodziców jej matki, zaś pozostałe dwa dla jej matki oraz ojca. Pozwana wskazywała, że powódka nie czyniła żadnych opłat związanych z budową grobu, czy też pochówkami. Akcentowała także, że pochówek ojca daje jej pierwszeństwo w dysponowaniu grobem, również z tej przyczyny, że prawo to przeniosła na nią jej matka. Odwoływała się także do przyczyn konfliktu miedzy rodzinami i w związku z tym konieczność skorzystania z art. 5 k.c.

Dokonując oceny prawnej zasadności zgłoszonych wobec pozwanych żądań Sąd wskazał, że w obowiązującym stanie prawnym pojęcie „prawa do grobu” obejmuje różne uprawnienia o całkowicie odmiennym charakterze, a mianowicie mające charakter majątkowy lub niemajątkowy, ewentualnie można też mówić w konkretnych wypadkach o przewadze któregoś z tych elementów.

Zdaniem Sądu, okoliczności faktyczne rozpoznawanej sprawy przesądzają o wiodącej roli elementów osobistych warunkujących zasadność roszczeń powódki. Zauważył, że takimi elementami osobistymi jest kult pamięci zmarłych, z którym wiąże się uprawnienie do okazywania szacunku dla wspomnień i pamięci o nich, urządzenie pogrzebu oraz nagrobka i decydowanie o jego wystroju, załatwianie spraw z zarządem cmentarza, ochrona przed naruszeniami, składanie wieńców, palenie zniczy, decydowanie lub współdecydowanie o przeznaczeniu wolnych miejsc w grobie murowanym dla pochowania dalszych zmarłych. Wyraził ocenę, posiłkując się judykaturą, że prawo do grobu jest jednym z samoistnych praw majątkowych, co do którego nie ma zakazu ustawowego jego zbywalności ani wyłączenia z dziedziczenia tylko wtedy, gdy miejsce na cmentarzu zostało nabyte i grób został urządzony przez osobę pozostającą przy życiu i nikt nie został w nim pochowany.

Zaznaczył też, że wkład finansowy w budowę grobu, czy też zawarcie umowy cywilnoprawnej z administratorem, jest kwestią istotną jedynie w sytuacji, gdy w grobie nie pochowano jeszcze żadnych ciał. Zasada wyłączności w przypadku uprawnienia o charakterze majątkowym (w szczególności prawo decydowania o tym, kto w grobie zostanie pochowany oraz do zbycia go) działa wówczas, gdy grób jest pusty, zaś z chwilą pochowania w nim pierwszego zmarłego i braku umowy między uprawionymi w sprawie przeznaczenia grobu, dochodzi do zderzenia praw majątkowych do grobu z prawami osobistymi bliskich zmarłego, przysługującymi członkom rodziny. Osoba, która wybudowała grób na podstawie zawartej przez siebie umowy z zarządem cmentarza i uiściła należną opłatę cmentarną, z chwilą pochowania pierwszego zmarłego, nie może już bez porozumienia z osobami, o których mowa w art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, decydować samodzielnie o pochowaniu w tym grobie innych zmarłych. W takiej bowiem sytuacji, na pierwszy plan wysuwają się osobiste prawa osób bliskich zmarłym w postaci kultu ich pamięci. Sąd uznał też, że art. 10 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz.U. z 2000 r. nr 23, poz. 295 z późn. zm.) reguluje jedynie osobiste i niemajątkowe uprawnienia do podjęcia decyzji o pochowaniu zwłok, organizacji pochówku i innych związanych z tym zagadnień, ale nie może być źródłem uprawnienia do tego, jaki będzie sposób ich pochówku, ani w jakim miejscu zwłoki zostaną pochowane.

Powołując się na zaprezentowane wywody prawne Sąd stwierdził, że nie miały znaczenia zeznania świadków przesłuchanych w sprawie na okoliczność finansowania budowy grobu i czynienia dalszych nakładów finansowych na ten grób.

Zdaniem Sądu od chwili pogrzebania zwłok rodziców powódki oraz ojca pozwanej, J. W. i J. S. posiadają prawo współdecydowania o wolnych miejscach w grobie. Jeśli sporny grób został wybudowany w wyniku porozumienia trzech sióstr (wersja prezentowana przez powódkę została uznana przez Sąd za bardziej wiarygodną) to one wspólnie miały decydować o przeznaczeniu miejsc w grobie. Po śmierci męża jednej z sióstr – A. I., powódka i B. S. nie sprzeciwiły się pochowaniu jego zwłok w tymże grobie, choć decyzję w tym względzie podjęła samodzielnie A. I.. W takim stanie rzeczy bez znaczenia jest okoliczność, czy było ustalone z góry czyje zwłoki mają być pochowane we wspólnym grobie, także w wersji prezentowanej przez pozwaną (dysponentem grobu był jej ojciec K. I., który sfinansował budowę grobu). Sąd wyraził ocenę, że wyłączne prawo rozporządzenia grobem przysługiwało mu tylko raz przez pochowanie w nim pierwszego zamarłego. Z tą chwilą osoby najbliższe, określone w art. 10 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych, nabywają własne uprawnienie do współdecydowania o tym, kto w tym grobie może być jeszcze pochowany. Prawo to oparte jest na stosunkach osobistych łączących je ze zmarłymi małżonkami M. oraz K. I.. Uprawnienie to jest niepodzielne i niezbywalne, nie może go dezaktualizować kwestia finansowa. Nie wpływa na to konflikt stron uniemożliwiający porozumienie, ani negatywna ocena moralna zachowania którejkolwiek ze stron. Na osobisty charakter uprawnienia do współdecydowania o wolnych miejscach nie wpływa również to, którzy zmarli zostali pochowani w nim jako pierwsi, a którzy ostatni. Zdaniem Sądu prawo powódki i pozwanej jest prawem równym, bezudziałowym i ma charakter współdecydowania z innymi uprawnionymi. Jego zgodne wykonywanie wymaga współdziałania, czemu nie służy konflikt stron. Mając na uwadze łączne uprawnienia obu stron Sąd uwzględnił powództwo w stosunku do J. S..

Uwzględniając natomiast powództwo wobec pozwanej (...) Sąd podał, że do grobów murowanych, przeznaczonych do pochowania więcej niż jednych zwłok, nie mają zastosowania ograniczenia dotyczące ponownego użycia grobu (art. 7 ust. 3 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych), a zatem członkowie rodziny uprawnieni do tego grobu nie tylko nie muszą po upływie 20 lat przedłużać tego prawa, ale także uiszczać ponownej opłaty. W tym przypadku zarządowi cmentarza nie przysługuje prawo dysponowania wolnymi miejscami w grobie murowanym ani przed, ani po upływie 20 lat od pochowania, ani do pobierania kolejnej opłaty. Wskazał, że prawo powódki do pochówku zmarłego męża wynika z art. 7 ustawy, zwłaszcza z uwzględnieniem dyspozycji art. 8 ust. 3 i 4 ustawy, w myśl którego zarząd cmentarza wyznaniowego nie może odmówić pochowania zwłok osób, które posiadają nabyte prawo do pochówku w określonym miejscu tego cmentarza, a także jej osobom bliskim. Prawo to może wynikać także ze stosunków osobistych łączących konkretną osobę z pochowanymi już wcześniej w tym samym miejscu zmarłymi – sytuacja taka zdaniem Sądu miała miejsce w niniejszej sprawie.

Końcowo Sąd stwierdził, że (...) w W. jako zarządca cmentarza nie ma uprawnień do dysponowania wolnymi miejscami w grobie rodzinnym. Do zarządu cmentarza nie należy także rozstrzygnie o tym, kto powinien być pochowany w sytuacji, gdy uprawnieni nie mogą uzgodnić wspólnego stanowiska. Pozwana Parafia na skutek odmowy dokonania pochowku zmarłego męża powódki bezprawnie zaingerowała w to uprawnienie, co wymagało wydania rozstrzygnięcia pozytywnego, potwierdzającego istnienie uprawnienia powódki w stosunku do pozwanej(...) do dysponowania grobem.

Jako podstawę prawną rozstrzygnięcia Sąd wskazał art. 189 k.p.c. w zw. z art. 23 k.c. i art. 24 k.c. w zw. z art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych.

O kosztach procesu Sąd orzekł zgodnie z art. 98 k.p.c. i § 6 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu.

Wyrok ten zaskarżyły pozwane.

(...)w W., zaskarżyła wyrok w części uwzględniającej powództwo w stosunku do niej, zarzucając Sądowi I instancji naruszenie:

1. art. 7 i art. 8 ust. 3 i 4 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych przez błędne przyjęcie, iż działanie (...), polegające na odmowie wyrażenia zgody na pochowanie prochów męża powódki w grobowcu rodzinnym, naruszało te przepisy i uprawnienia powódki w sytuacji, gdy jej zmarły mąż nie był osobą, która nabyła prawo do pochówku w tym grobowcu, ani także nie był on małżonkiem, wstępnym, zstępnym, rodzeństwem, ani przysposobionym w stosunku do osób tam spoczywających;

2. art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych przez błędne przyjęcie, że powódka posiada uprawnienie do współdecydowania o tym, kto powinien być pochowany w rodzinnym grobowcu;

3. art. 5 k.c. przez przyjęcie, ze powódce przysługuje prawo pochówku prochów męża, podczas gdy sporny grobowiec został wybudowany, by umożliwić pochówek czterech osób (najbliższych członków rodziny), którym nie jest mąż powódki;

4. art. 233 § 1 k.p.c., art. 227 k.p.c. i art. 328 § 2 k.p.c. przez dowolną ocenę materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie i ustalenie, iż grobowiec powstał w wyniku wspólnego porozumienia trzech sióstr;

5. art. 328 § 2 k.p.c. poprzez:

- niewskazanie w uzasadnieniu z jakich względów uznał, że powódce przysługuje prawo do pochówku męża,

- niewskazanie w uzasadnieniu wyroku dowodów, na których oparto rozstrzygnięcie oraz przyczyn, z jakich odmówiono wiarygodności dowodom przeciwnym,

- rozbieżność pomiędzy treścią sentencji wyroku w pkt I i II oraz pomiędzy sentencją w pkt I, a uzasadnieniem wyroku i wskazanie w pkt II sentencji, iż prawo powódki w stosunku do J. S. ma charakter współuprawnienia i jednoczesne przyjęcie, w pkt I sentencji, że prawo w stosunku do (...) jest prawem wyłącznym,

- nieokreślenie na czym polegać ma prawo powódki do dysponowania grobem.

Wnosiła o zmianę wyroku przez oddalenie powództwa w stosunku do(...) albo uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

Z kolei J. S. zarzuciła wyrokowi naruszenie:

1. art. 379 pkt 5 k.p.c. przez pozbawienie jej możności obrony swoich praw polegające na:

- niezwróceniu – wbrew dyspozycji art. 207 § 3 k.p.c. – pisma procesowego pełnomocnika powódki z dnia 4 listopada 2013 r.,

- wydaniu w dniu 5 listopada 2013 r. zarządzenia o telefonicznym wezwaniu świadków na rozprawę, w efekcie czego nie mogła dokładnie zapoznać się z treścią 27 stronicowego pisma oraz przygotowania się do przesłuchania dodatkowych świadków,

- nieuwzględnienie wniosku jej pełnomocnika o odroczenie rozprawy z dnia 5 grudnia 2013 r.;

2. art. 189 k.p.c. w zw. z art. 23 k.c., 24 k.c. i art. 10 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych poprzez ustalenie prawa powódki do dysponowania grobem i prawa do współdecydowania o pochowaniu w grobie rodzinnym innych zwłok:

- w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego oraz w sposób naruszający jej oraz jej matki dobra osobiste oraz pominięcie tego, że w grobie rodzinnym znajduje się tylko jedno wolne miejsce do pochówku,

- z pominięciem woli zmarłego K. I., który przeznaczył cztery wolne miejsca dla siebie, żony i swoich teściów,

- bez zbadanie kwestii porozumienia (umowy) w sprawie przeznaczenia grobowca określającego kto może być pochowany w niezajętych miejscach,

- przy przyjęciu, że powódka ma interes prawny w wytoczeniu powództwa o ustalenie przeciwko (...)w W., w sytuacji, gdy z poczynionych w sprawie ustaleń nie wynika aby zarządca cmentarza rościł sobie prawa do rozporządzania grobem rodzinnym,

- ustalenie, że B. W. posiada nabyte prawo do pochówku w grobie rodzinnym, zaś zarząd cmentarza nie może na tej podstawie odmówić pochowania jego zwłok;

3. art. 10 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych przez błędne przyjęcie, że osoby najbliższe „nabywają własne uprawnienia do współdecydowania o tym, kto w tym samym grobie może być jeszcze pochowany”;

4. art. 24 k.c. przez nieuwzględnienie tego, że przedmiotem toczącego się postępowania nie było bezprawne naruszenie dóbr osobistych i zastosowanie związanych z tym środków ochrony;

5. art. 195 k.p.c. przez nieuwzględnieniu braku pełnej legitymacji procesowej w przypadku współuczestnictwa koniecznego, co powinno stanowić przeszkodę w uwzględnieniu powództwa;

6. art. 217 k.p.c. i art. 236 k.p.c. przez niewypowiedzenie się do jej wniosku o ponowne przesłuchanie świadków oraz niewydanie formalnych postanowień o dopuszczeniu lub odmowie dopuszczenia środków dowodowych w postaci wszystkich dokumentów znajdujących się w aktach sprawy;

7. art. 236 k.p.c. przez błędne sformułowanie postanowienia o dopuszczeniu dowodu z przesłuchania stron na okoliczność „ustalenia czy doszło do naruszenia dóbr osobistych powódki związanych z prawem do grobu, w którym pochowani są jej rodzice”, w sytuacji gdy wykraczało to poza treść żądania pozwu i zakres rozpoznania sprawy o ustalenie istnienia prawa, jak również poprzez błędne sformułowanie postanowienia o dopuszczeniu dowodu z przesłuchania świadków na okoliczności „wnioskowane przez strony”;

8. art. 207 § 3 k.p.c. przez niezwrócenie pisma przygotowawczego pełnomocnika powódki z dnia 4 listopada 2013 r., które zostało złożone bez zgody sądu wyrażonej w postanowieniu;

9. art. 227 k.p.c. w zw. z art. 217 § 2 k.p.c. przez oddalenie wniosku dowodowego istotnego dla rozstrzygnięcia sprawy o przesłuchanie księdza T. Z., który posiadał wiedzę na temat przeznaczenia grobowca rodzinnego;

10. art. 259 k.p.c. przez przesłuchanie w charakterze świadka B. S., pomimo że ta jest inwalidką z powodu występującej u niej choroby psychicznej z objawami urojeniowymi;

11. art. 233 k.p.c. poprzez naruszenie zasady swobodnej oceny dowodów polegające na:

- formułowaniu ocen wersji zdarzeń prezentowanych przez strony bez wskazania materiału dowodowego, na jakim Sąd się oparł, przy jednoczesnym stwierdzeniu, że dopuszczone jako dowód zeznania świadków „nie miały znaczenia” i „nic nie wniosły do sprawy”,

- niedokonanie oceny zeznań świadków S. I., A. I., I. P. oraz strony J. S. w zakresie porozumienia istniejącego w dacie budowy grobu rodzinnego (tj. w 1986 r.) przez K. I., na co wskazywały następujące okoliczności:

▪ konsekwentne twierdzenie od samego początku, że w grobie przewidziane zostały tylko 4 miejsca, a nie, jak twierdzi powódka i powołani przez nią świadkowie, 6 miejsc – ma to istotne znaczenie w aspekcie, że kolejny pochówek na tym samym miejscu jest możliwy dopiero za 99 lat,

▪ istnienie grobu ziemnego rodziny M. w innym bardzo prestiżowym miejscu cmentarza, w pobliżu którego w 1985 r. pochowana została w ziemi S. M. i to miejsce pochówku wybierała J. W.,

▪ zgoda wszystkich sióstr na ekshumację S. M. w 1986 r. i pochowanie jej w grobie wybudowanym przez K. I.; zgoda na pochowanie J. M. w 1987 r. obok S. M.,.

▪ powódka i jej siostra B. S. nigdy nie zgłosiły sprzeciwu w zakresie pochowania w grobie rodzinnym K. I., mimo że przed pogrzebem na 48 godzin uczestniczyły w czuwaniu i modlitwach, zaś na granicy posesji powódki i A. I. ułożone zostały płyty nagrobkowe, które grabarz zabierał w obecności powódki, dzień przed pogrzebem K. I.,

▪ powódka przy świadkach, zgodziła się na propozycję (...) bezpłatnego otrzymania innego miejsca na cmentarzu, nie zgłaszała wówczas swoich pretensji w zakresie zawartego przed laty porozumienia, a kilka godzin po rozmowie z księdzem poinformowała grabarza, że zamiast tworzyć nowy grób pochowa męża w już istniejącym grobie ziemnym rodziny M. zlokalizowanym przy głównej alejce cmentarza; zmiana zmieniła zdanie dopiero po 2 dniach,

▪ powódka nie budowałby m.in. dla siebie grobu rodzinnego mając w planach wyjazd na stałe do USA, gdzie starała się zalegalizować swój pobyt, w USA przebywała 11 lat, a następnie osiedliła się w B., oddalonej o 400 km od W.; obecnie poza pozwaną i matką pozwanej powódka nie ma żadnej rodziny w W.;

12. art. 328 § 2 k.p.c. przez niewskazanie w uzasadnieniu dowodów, na których Sąd się oparł i przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej oraz brak precyzyjnego wyjaśnienia podstawy prawnej orzeczenia;

13. art. 227 k.p.c. przez notoryczne uchylanie jej pytań do świadków na rozprawie w dniu 7 listopada 2013 r.;

14. § 6 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu przez obciążenie pozwanych kosztami zastępstwa procesowego w wysokości 2.400 zł, pomimo że sprawa nie dotyczy roszczeń pieniężnych;

15. art. 105 § 1 k.p.c. przez obciążenie pozwanych opłatą stosunkową od pozwu w kwocie 1.250 zł, pomimo że sprawa dotyczyła wyłącznie roszczeń niemajątkowych.

Wnosiła o zmianę wyroku przez oddalenie powództwa albo jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacje były uzasadnione.

Sprawa, na skutek wniesionych przez pozwane apelacji, została rozpoznana w dniu 11 lutego 2015 r., pomimo niestawiennictwa pełnomocników skarżących. Pełnomocnicy zostali powiadomieni pisemnie o terminie rozprawy wyznaczonej na ten dzień na godz. 11.30. Z uwagi na wniosek pełnomocnika strony powodowej, zarządzeniem przewodniczącego z dnia 3 lutego 2015 r., zmieniono godzinę rozprawy na 8.30, o czym powiadomiono telefonicznie pełnomocników oraz pozwaną Parafię. Pełnomocnik J. S. zażądał powiadomienia go i strony, którą reprezentuje o zmianie terminu na piśmie z zachowaniem ustawowych terminów. Pełnomocnicy pozwanych nie stawili się na rozprawę – na godz. 8.30. Zarządzono przerwę w rozprawie do godz. 11.30. Na tę godz. pełnomocnicy skarżących również się nie stawili. W dniu 10 lutego 2015 r. do akt sprawy złożono fax nadesłany przez J. S., w którym to wnosiła o odroczenie rozprawy z uwagi na chorobę – dołączyła w formie faxu zaświadczenie lekarza sadowego o niemożności stawienia się na rozprawę w dniu 11 lutego 2015 r. J. S. nie twierdziła, że wypowiedziała pełnomocnictwo adwokatowi Z. K., bądź też że pełnomocnik wypowiedział pełnomocnictwo. Pełnomocnik J. S. był o terminie zawiadomiony i mógł prezentować argumenty na rzecz uwzględnienia apelacji. W ocenie Sądu Apelacyjnego choroba strony zastępowanej przez profesjonalnego pełnomocnika zawiadomionego o rozprawie nie była przyczyną skutkującą odroczenie rozprawy na podstawie art. 214 k.p.c.

Rozpoznając sprawę ponownie wskutek wniesionych apelacji Sąd Apelacyjny miał na uwadze materiał dowodowy zgromadzony w sprawie przed Sądem I instancji.

Wstępnie należy wskazać, że w obu apelacjach znalazły się zarzuty, które zmierzały do wykazania błędności rozstrzygnięcia także w stosunku do drugiego pozwanego. Zauważyć jednakże należy, że współuczestnictwo pozwanych w sprawie ma charakter współuczestnictwa formalnego. W początkowej fazie pozwanym była jedynie (...) w W.. Dopiero w toku postępowania została dopozwana J. S..

W toku postępowania w sposób dokładny nie zostało sprecyzowane powództwo ani w stosunku do pozwanej (...), ani J. S.. W pozwie powódka twierdziła, że posiada uprawnienie do współdecydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc w rodzinnym grobowcu, w tym przeznaczeniu go na cele pochówku zmarłego męża. Twierdziła też, że ma interes prawny w ustaleniu tego prawa – w oparciu o art. 189 k.p.c. – w stosunku do pozwanej (...). Na terminie rozprawy poprzedzającej wydanie zaskarżonego wyroku podnosiła, że powództwo zmierza do współdecydowania o osobach, które mogą być złożone do grobu przez osoby uprawnione. Słuchana w charakterze strony podała, że chciałaby pochować swojego męża w grobowcu i aby jej syn mógł pochować ją w tym grobowcu, chciałaby być pochowana z mężem w jednej niszy.

Dalsze rozważania w przedmiocie zasadności apelacji poprzedzić należało konstatacją, że z punktu I zaskarżonego wyroku wynika inny zakres „prawa do dysponowania grobem rodzinnym” przez powódkę, niż określony w punkcie II.

Sąd Apelacyjny uznał za właściwe osobno ustosunkować się do apelacji pozwanych.

Co do apelacji (...)w W..

Cmentarz prowadzony przez pozwaną jest cmentarzem wyznaniowym. Organizacja zarządzania cmentarzami wyznaniowymi pozostawiona jest – poza domeną regulowaną bezwzględnie obowiązującymi przepisami ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych oraz rozporządzeń wykonawczych – ich suwerennej decyzji. Sprawy cmentarzy rzymskokatolickich reguluje kodeks prawa kanonicznego w kanonach 1240-1243 oraz kościelne przepisy tzw. prawa partykularnego. Według kanonu 1241 parafie oraz instytuty zakonne mogą mieć własne cmentarze, a według kanonu 1243 przepisy dotyczące porządku na cmentarzach, zwłaszcza utrzymania i ochrony ich sakralnego charakteru, są stanowione przez prawo partykularne. Cmentarze rzymskokatolickie nie są kościelnymi osobami prawnymi. Są one administrowane bezpośrednio przez proboszczów jako cmentarze parafialne, a w dużych aglomeracjach miejskich przez zarząd, na czele którego stoi kierownik powoływany i odwoływany przez kurię diecezjalną lub metropolitalną. A.nistrowanie obejmuje sprawy zarządzania cmentarzem, a w szczególności chowania zmarłych, utrzymywanie porządku na terenie cmentarza, budowy, konserwacji i remontów obiektów cmentarnych, zatwierdzania planów grobów.

Jak już wskazywano powódka w pozwie, jak i w toku postępowania – po wezwaniu do udziału w sprawie J. S. – jako podstawę materialnoprawną ustalenia prawa do grobu wskazywała art. 189 k.p.c. Uzasadniając legitymację bierną (...) odwoływała się do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2009 r. w sprawie IV CSK 513/2008 r. Jeżeli natomiast chodzi o podstawę faktyczną wystąpienia z tego rodzaju powództwem powoływała się na odmowę zgody proboszcza (...) w W. na pochowanie zwłok jej męża – B. W., zmarłego w dniu (...)., w grobowcu rodzinnym. Twierdziła, że brak tej zgody ze strony proboszcza (...)był motywowany tym, że w grobowcu w 2008 r. złożono ciało K. I., a opłatę z tytułu jego pochowku poniosła córka J. S. (siostrzenica powódki), która też nie wyraziła zgody na złożenie do grobowca ciała B. W.. W uzasadnieniu pozwu znalazło się także stwierdzenie, że J. S. nie mogła samodzielnie decydować o prawie pochowania ciała jej ojca K. I. i powinna uzyskać zgodę zstępnych zmarłych S. i J. M.. W końcowej części uzasadnienia pozwu skonstatowano: powódka posiada uprawnienie do współdecydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc w grobowcu rodzinnym, w tym o przeznaczeniu go na cele pochówku zmarłego jej męża, co dowodzi posiadania przez nią interesu prawnego w ustaleniu „prawa do grobu”. Na rozprawie w dniu 7 listopada 2013 r. strona powodowa podała, że roszczenie w stosunku do (...) kieruje dlatego, by ustalić że przysługuje jej prawo do pochówku swojego męża lub jej, zaś wobec J. S. by ustalić prawo do pochówku i kultu zmarłych pochowanych już i będących pochowanymi w przyszłości. Zaś na rozprawie w dniu 16 stycznia 2014 r. zostało wyrażone stanowisko, że powództwo zmierza do współdecydowania o osobach, które mogą być złożone do grobu przez osoby uprawnione. Jak już wskazywano, J. W. słuchana w charakterze strony na rozprawie w dniu 16 stycznia 2014 r. (po przesłuchaniu proboszcza (...)) podała, że w grobowcu rodzinnym chciałaby pochować swojego męża „i aby mój syn mógł mnie pochować w tym grobowcu….. ja z mężem chcę być pochowana w jednej niszy” – 02.01.45, str. 212 akt.

Zakreślona w toku postępowania podstawa faktyczna uprawniała do oceny, że spór między tymi stronami sprowadza się do rozstrzygnięcia czy w murowanym grobie rodzinnym, w którym są pochowani rodzice powódki i mąż jej siostry A. I. a dziadkowie i ojciec pozwanej, i w którym to grobie jest jedno wolne miejsce (według twierdzeń pozwanych), bądź trzy (według twierdzeń powódki), może być pochowany mąż powódki.

Jedynym zarzutem kierowanym w stosunku do pozwanej (...)był zarzut bezprawnej odmowy przez proboszcza, jako zarządcę cmentarza, pochowania prochów zmarłego męża powódki w grobie murowanym, w którym pochowani są jej rodzice.

Grób, wokół którego obracają się twierdzenia stron, jest grobem murowanym przeznaczonym do pomieszczenia zwłok więcej niż jednej osoby. Mogą być w nim chowane zwłoki niezależnie od upływu czasu. Zarządcy cmentarza, w odniesieniu do grobów murowanych, nie przysługuje po upływie lat 20 prawo ponownego użycia grobu (odmiennie niż przy grobach ziemnych) – art. 7 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych.

Słuszna była konstatacja Sądu Okręgowego, że pozwana (...) nie ma uprawnień do dysponowania wolnymi miejscami w grobie murowanym, a także rozstrzygania sporów (gdy uprawnieni nie mogą uzgodnić wspólnego stanowiska) kto w wolnym jeszcze miejscu winien być pochowany. W okolicznościach niniejszej sprawy pozwana (...), odmawiając pochówku męża powódki w grobie murowanym, wobec sprzeciwu J. S. z dnia 4 lipca 2013 r., złożonego na piśmie (k. 49 akt), nie rozstrzygnęła sporu na korzyść pozwanej – nie wypowiedziała się, że prawo do decydowania o pochowaniu w wolnym (czy też wolnych) miejscach innych zwłok przysługuje jedynie J. S.. Honorując prawa uprawnionych do współdecydowania o kolejnym pochówku, wobec braku porozumienia w zakresie pochówku zmarłego męża powódki w rodzinnym grobie, konsekwencją czego była odmowa pochowania prochów B. W., zarządca cmentarza wyznaniowego nie zaingerował, jak to ocenił niewłaściwie Sąd I instancji, bezprawnie w uprawnienia powódki. Zauważyć w tym miejscu ponownie należy, że w uzasadnieniu pozwu powódka powoływała się na przysługujące jej prawo do współdecydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc, a nie prawo do wyłącznego decydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc.

Słusznie też apelacja wskazuje, że Sąd I instancji szerzej nie wyjaśnił podstawy prawnej uwzględnionego roszczenia w takim kształcie, jaki wynika z pkt I zaskarżonego wyroku.

Rozważając istnienie interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie „prawa do grobu” Sąd Okręgowy wskazał, że powódka domagała się w stosunku do (...) ustalenia prawa do dysponowania grobem wobec braku uprawnień tego pozwanego jako zarządcy cmentarza do rozporządzania grobem a w związku z konsekwentną negacją uprawnień powódki istnieje stan niepewności co do jej uprawnień, wymagający po jej stronie interesu prawnego.

Pisemne motywy orzeczenia Sądu I instancji zdają się wskazywać, iż po stronie powodowej niepewność występuje na tle stosunku prawnego ukształtowanego treścią art. 7 oraz art. 8 ust. 3 i 4 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych.

Sąd Okręgowy wskazał bowiem, że prawo powódki do pochówku zmarłego męża w konkretnym grobie „oprócz umowy o której mowa w art. 7 ustawy, zwłaszcza z uwzględniłem dyspozycji art. 8 ust. 3 i 4 ustawy”. Art. 7 ust. 4 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych mówi o umowach przedłużających termin, przed upływem którego nie wolno użyć grobu do ponownego pochowania – rozwiązanie ustawowe dotyczy grobów ziemnych.

Jeżeli natomiast chodzi o art. 8 ust. 3 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych to wynika z niego, że zarząd cmentarza wyznaniowego (proboszcz (...)) nie może odmówić pochowania zwłok osób, które posiadają nabyte prawo do pochówku w określonym miejscu tego cmentarza.

Jak przyjmuje się w judykaturze i piśmiennictwie podstawowym i pierwotnym źródłem prawa do grobu jest cywilnoprawna umowa zawarta z zarządem cmentarza przez osobę uprawnioną do pochowania zwłok. Jest to umowa nienazwana, której treścią jest przyjęcie zwłok osoby zmarłej do pochowania.

Jest bezspornym, że powódka, domagając się pochówku zmarłego męża w murowanym grobie rodzinnym, nie przedłożyła stosownej umowy sporządzonej na piśmie. Nie twierdziła też, że była zawarta umowa między zmarłym jej mężem a proboszczem pozwanej Parafii na złożenie jego zwłok w grobie rodzinnym. Nie wskazywała także aby osoby uprawnione do współdecydowania o pochówku zwłok kolejnej zmarłej osoby w wolnym miejscu w grobowcu zgodnie ustaliły, że wyrażają zgodę na złożenie zwłok B. W. w spornym grobie. Stanowisko powódki motywowane było tym, że po jej śmierci – zgodnie z porozumieniem zawartym z siostrami w 1986 r., gdy był budowany grobowiec murowany i stawiany pomnik naziemny – zwłoki jej winny być pochowane w grobie rodzinnym i porozumienie to niejako rozciąga się na możność pochowania w tym grobie zwłok jej zmarłego męża.

W świetle tych twierdzeń to ona a nie jej mąż ma „nabyte prawo do pochówku” w grobowcu rodzinnym. Podkreślić też należy, że J. W. nie przedstawiła w toku postępowania dokumentu w postaci umowy zawartej z proboszczem (...), z której to miałoby wynikać, jakie osoby miały być pochowane w grobowcu murowanym. Dowód z zeznań osoby, która była (...)w 1986 r., nie został przeprowadzony.

Konstatując, twierdzenia faktyczne strony powodowej nie dawały podstaw do przyjęcia, iż B. W. nabył prawo do pochówku w spornym grobowcu w oparciu o umowę cywilnoprawną zawartą z zarządem cmentarza, jak też, że nabył prawo do pochówku z uwagi na porozumienie (umowę) zawarte pomiędzy uprawnionymi do współdecydowania o pochówku w wolnym miejscu.

Wobec nienabycia przez B. W., skutecznego względem pozwanej (...), prawa do pochowania w grobowcu, w którym to złożono zwłoki rodziców powódki, proboszcz pozwanej (...), odmawiając powódce prawa pochówku w tym grobie prochów jej męża, nie naruszył art. 8 ust. 3 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych.

W okolicznościach faktycznych sprawy nie mógł być stosowany art. 8 ust. 4 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych. Z treści rozwiązania nim przewidzianego wynika, że zarząd cmentarza wyznaniowego nie może odmówić pochowania osób bliskich osoby, która posiada prawo do pochówku w określonym miejscu tego cmentarza, między innym małżonka takiej osoby.

W niniejszej sprawie powódka w toku całego postępowania powoływała się na „własne” prawo do pochówku w grobie rodzinnym, odwołując się do porozumienia między siostrami w trakcie budowy grobu murowanego i stawiania pomnika. Wywodząc uprawnienie do pochówku męża z jej „własnego” prawa do pochówku w tym grobie, jednocześnie twierdziła, że proboszcz (...), nie wyrażając zgody na pochowanie prochów męża w grobie rodzinnym, naruszył przepisy ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych. Jednocześnie nie przeczyła temu, że są inne osoby uprawnione do współdecydowania o pochówku. W takiej sytuacji wydaje się być oczywistym wniosek, iż wobec braku porozumienia osób uprawnionych do współdecydowania o pochówku B. W. w grobie rodzinnym, zachowanie pozwanej (...) nie nosiło cech naruszających art. 7, 8 ust. 3 i 4 oraz 10 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych.

Nie może budzić wątpliwości, że w sytuacji gdy małżonek osoby zmarłej domaga się pochowania zwłok w grobie rodzinnym, nie powołując się na umowę zawartą z zarządem cmentarza, z której wynika, iż zmarły nabył prawo do pochowku w tym właśnie grobie i nie składa oświadczenia, iż inni uprawnieni do współdecydowania o pochówku w wolnym miejscu nie składają sprzeciwu ku temu, a do proboszcza (...) docierają wiadomości o sprzeciwianiu się pochówkowi, to odmawiając pochówku proboszcz nie dopuszcza się bezprawnie naruszenia „prawa do grobu” małżonka organizującego pochówek, a więc jego dobra osobistego (art. 23 k.c.).

W takiej sytuacji, w ocenie Sądu Apelacyjnego, słusznie apelacja pozwanej Parafii zarzucała naruszenie art. 7, 8 ust. 3 i 4 oraz 10 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, bowiem pomiędzy tą pozwaną a powódką nie wystąpiła niepewność co istnienia stosunku prawnego, powiązanego z uprawnieniami powódki określonymi w tych przepisach, jak i obowiązkami wywodzonymi z nich, obciążającymi pozwaną (...).

Zdaniem Sądu odwoławczego powódka nie wykazała też interesu prawnego w udzieleniu jej ochrony w oparciu o treść art. 189 k.p.c.

J. W., jak już wskazywano, respektowała uprawnienie swoich sióstr A. i B. (podnosiła, że jest osobą uprawnioną do współdecydowania) do decydowania o kolejnym pochówku w grobie rodzinnym. Domagała się ustalenia w stosunku do siostrzenicy – pozwanej J. S. prawa do współdecydowania o pochowaniu innych zwłok. W świetle jej twierdzeń o pochówku „innych” zwłok, a więc i prochów jej męża, winny współdecydować: ona, pozwana i jej siostry. W takiej sytuacji proboszcz pozwanej Parafii nie mógłby dokonać „samodzielnie” – bez zgody uprawnionych do współdecydowania – ponownego pochówku prochów B. W. (po ich ekshumacji) w grobie rodzinnym. Nie mógłby tego również uczynić, gdyby powódka realizowała prawo pochowania zwłok osób wymienionych w art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych (zstępnego czy też krewnych w linii bocznej) i wystąpiłby spór co do ich pochowania. O ile uprawnieni do współdecydowania nie wyraziliby zgody na pochówek to kwestia, czy zwłoki określonej osoby mogą być pochowane w grobie rodzinnym, może być rozstrzygnięta przez sąd (por. wyrok Sądu Najwyższego z 8 listopada 2007 r. w sprawie III CSK 151/07, OSNC 2009 r., nr 1, poz. 15). Dopiero wydanie stosownego orzeczenia sądowego zrodzi obowiązek pozwanej (...)pochowania prochów B. W.. Inaczej mówiąc, ustalenie, że powódce wobec pozwanej (...) przysługuje prawo dysponowania grobem rodzinnym, w jej sytuacji prawnej, nic nie zmieni, gdy inni uprawnieni do współdecydowania sprzeciwią się pochówkowi prochów B. W. w grobie, w którym pochowani są jej rodzice. Godzi się w tym miejscu zauważyć, że przywoływane w uzasadnieniu pozwu orzeczenie Sądu Najwyższego zostało wydane w zupełnie odmiennym stanie faktycznym, niż niniejszy.

Jedynie na marginesie wskazać należy, że z niezaprzeczonych twierdzeń proboszcza pozwanej (...) wynika, że wskazał on powódce inne miejsce na cmentarzu, w którym to mogła pochować zwłoki czy prochy swojego zmarłego męża, bez konieczności poniesienia opłaty cmentarnej (okoliczność ta może mieć znaczenie w kontekście, gdyby miała toczyć się sprawa o ustalenie prawa powódki do pochówku zwłok męża w grobie rodzinnym – spór ten nie przełożyłby się na dodatkowe obciążenia finansowe połączone z uiszczeniem tej opłaty).

W świetle powyższych wywodów nie ma potrzeby ustosunkowywania się do zarzutów apelacji kwestionujących ocenę materiału dowodowego i wyciągnięte bez analizy dowodów wnioski w zakresie uznania za bardziej wiarygodną wersję powódki co do okoliczności pobudowania grobu murowanego i postawienia naziemnego pomnika. Apelacja w tej części powiela argumenty pozwanej J. S.. Były one artykułowane przez (...) od początku procesu.

Nawiązując do innych dowodów zgromadzonych w sprawie podkreślić należy, że istotnie w odpowiedzi Kanclerza (...) z dnia 10 lipca 2013 r., kierowanej do powódki, znajduje się zapis, że J. S. ma wyłączne prawo do decydowania o tym, kto ma być w tym grobie pochowany. Zauważyć jednakże należy, że zarządcą cmentarza, na którym znajduje się sporny grób, jest proboszcz pozwanej (...). Z pisma ks. J. P. z dnia 22 lipca 2013 r., które stanowi odpowiedz na podanie powódki z dnia 16 lipca 2013 r. o wyrażenie zgody na pochowanie męża, wynika, że rozstrzygniecie sporu zostawia zwaśnionym rodzinom. Proboszcz pozwanej Parafii J. P. słuchany w charakterze strony przedstawił stanowcze twierdzenia, że odmówił pochówku zmarłego męża powódki wobec sprzeciwu pozwanej.

Wobec niespełnienia przesłanek przewidzianych art. 189 k.p.c. do uwzględnienia powództwa o ustalenie prawa do dysponowania przez powódkę grobem rodzinnym zaskarżony wyrok podlegał zmianie przez oddalenie powództwa.

Co do apelacji J. S..

Na wstępie wskazać należy, że zaskarżony wyrok nie zapadł w warunkach nieważności. Podnoszone w apelacji argumenty nie mogą dowodzić, iż pozwana została pozbawiona obrony swoich praw. Wszystkie przywoływane przez nią okoliczności mogły być wyjaśniane (o ile były istotne w sprawie) w toku dalszego postępowania, a więc po 5 listopada 2013 r. na kolejnych terminach rozprawy.

Wyrokując w sprawie o roszczeniu, które zostało ostatecznie uwzględnione, Sąd Okręgowy nie dopuścił się naruszenia art. 195 k.p.c. Sąd I instancji nie rozstrzygał bowiem o zezwoleniu (udzieleniu upoważnienia) powódce na pochówek prochów męża w grobie, w którym pochowani są jej rodzice a dziadkowie i ojciec pozwanej. Gdyby było rozpoznawane tego rodzaju roszczenie to niewątpliwie udział w takim postepowaniu matki pozwanej byłby konieczny.

Postępowanie dowodowe (w odniesieniu do dowodu z dokumentów, nierozpoznania wniosku o przypozwanie A. I., niewypowiedzenie się w przedmiocie ponowienia dowodu z zeznań niektórych świadków), istotnie dotknięte jest mankamentami natury procesowej. Nie miały one jednakże istotnego znaczenia w kontekście rozpoznawanego roszczenia, o czym będzie mowa poniżej przy ustosunkowywaniu się zarzutów naruszenia prawa materialnego.

Nie został natomiast naruszony przez Sąd Okręgowy art. 236 k.p.c. przez błędne formułowanie tez dowodowych przy przeprowadzaniu dowodu z zeznań świadków oraz przesłuchania stron w trybie art. 299 k.p.c. Takiej samej treści uwagi odnieść należy do zarzutu naruszenia art. 207 § 3 k.p.c., jak i art. 259 k.p.c. Treść protokołu rozprawy sporządzonego w formie elektronicznej uprawnia do stwierdzenia, że nie doszło do naruszenia art. 227 k.p.c. wskutek „notorycznego” uchylania pytań skarżącej kierowanych do świadków.

Sąd Okręgowy oddalił wniosek pozwanej o przesłuchanie w charakterze świadka ks. T. Z., który miał zeznawać na okoliczność ustaleń w 1986 r. i posiadał wiedzę na temat przeznaczenia grobu rodzinnego. Tego rodzaju decyzja procesowa Sądu Okręgowego nie miała istotnego wpływu, przy uznaniu występowania innych przyczyn skutkujących oddalenie powództwa.

Można podzielić stanowisko skarżącej, że wniosek prawny Sądu I instancji, iż wersja powódki, że sporny grób został wybudowany w wyniku porozumienia trzech sióstr jest bardziej wiarygodna, został postawiony bez przeprowadzenia jakiejkolwiek oceny dowodów zgromadzonych w sprawie na tę sporną okoliczność. Podzielenie tegoż argumentu apelacji nie oznacza automatycznie, że inne wnioski prawne tegoż Sądu są wadliwe.

Prawidłowa była ocena prawna Sądu I instancji, iż w niespornych w spawie okolicznościach faktycznych nie miały znaczenia zeznania świadków wskazujących na kwestie dotyczące finansowania budowy grobu i dalszych nakładów finansowych każdej ze stron na przedmiotowy grób. Stanowisko Sądu, że zeznania świadków J. K. i I. P. nic nie wniosły do sprawy, jest prawidłowa.

Sąd Apelacyjny podzielił zaprezentowane w pisemnych motywach rozumienie pojęcia „prawo do grobu”. Ma rację Sąd I instancji, że okoliczności faktyczne sprawy przesądzają o tym, że w żądaniu ustalenia prawa do grobu – współdecydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc w grobie murowanym dla dalszych zmarłych – wiodącą rolę odgrywają elementy osobiste.

Teza Sądu Okręgowego, że osoba która wybudowała grób na podstawie zawartej przez siebie umowy z zarządem cmentarza i uiściła należną opłatę z chwilą pochowania pierwszego zmarłego, traci możliwość rozporządzania prawem do grobu, bowiem z tym momentem nie jest już możliwe rozdzielenie uprawnień majątkowych i osobistych i z tego względu prawa majątkowe tracą swoją odrębność w tym sensie, że nie mogą być przedmiotem wyłącznego korzystania i rozporządzania ze strony dotychczasowego ich podmiotu, a to ze względu na prawo do grobu przysługujące pozostałym uprawnionym, których źródłem jest fakt powiązań rodzinnych z osobą pochowaną w grobie, znajduje oparcie w judykaturze (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2010 r. w sprawie CSK 66/10; z dnia 8 listopada 2007 r. w sprawie III CSK 151/07, OSNC 2009 r., nr 1, poz. 15 ). Pogląd prawny tej treści podzielany jest przez Sąd Apelacyjny.

Konsekwencją powyżej przedstawionej konstatacji jest prawidłowy wniosek Sądu I instancji, że od momentu pochowania w grobie zwłok rodziców powódki osoby im najbliższe (niezależnie od tego, czy grób murowany został „wykupiony” – uiszczona stosowna opłata cmentarna przez powódkę, pozwaną, czy też przez powódkę i jej siostry) nabyły prawo do współdecydowania o pochówkach kolejnych zwłok w wolnych miejscach murowanego grobu. Podkreślić przy tym należy, że w tym kontekście nie ma żadnego istotnego znaczenia okoliczność kto sfinansował budowę nagrobka naziemnego – strony w toku postępowania przywiązywały do tej okoliczności istotną wagę. Pozwana jako wnuczka zmarłych dziadków była uprawniona do współdecydowania o pochowaniu zwłok swojego ojca w grobie rodzinnym. Decyzję o pochówku K. I. uprawniona była wyrazić też jego żona. Takie samo uprawnienie do współdecydowania o pochówku zwłok K. I. przysługiwało powódce jako córce pochowanych w tym grobie rodziców oraz jej siostrze B..

Jest w sprawie bezspornym, że w murowanym grobie rodzinnym znajduje się przynajmniej jedno wolne miejsce, w którym mogą być pochowane zwłoki, czy też prochy (istnieje spór co do tego, czy wolnych miejsc nie jest więcej). Na użytek niniejszej sprawy spór ten nie musiał być rozstrzygnięty.

Jak już kilkakrotnie podkreślano twierdzenia powódki prezentowane w toku całego postepowania pozwały na postawienie tezy, iż celem wytoczonego powództwa jest umożliwienie powódce pochowania prochów B. W. w grobie rodzinnym. Pochówkowi temu sprzeciwiła się, i sprzeciwia się nadal, pozwana oraz jej matka (siostra powódki A.).

Uzyskanie przez powódkę wyroku ustalającego, że jest osobą uprawnioną wobec pozwanej do współdecydowania o pochowaniu innych zwłok nie rozwiązuje sporu w odniesieniu do pochówku B. W.. Spór, jaki obecnie wystąpił pomiędzy osobami uprawnionymi do współdecydowania o pochówku B. W. w wolnym miejscu murowanego grobu, może być rozstrzygnięty w inny sposób (w innej sprawie o innym przedmiocie).

W judykaturze oraz piśmiennictwie ugruntowane jest stanowisko, że w sytuacji, gdy osoby uprawnione do współdecydowania do pochówku zwłok w wolnym miejscu murowanego grobu nie dochodzą do porozumienia co do pochówku w tym grobie określonej osoby spór ten rozstrzyga sąd. Prezentowane jest stanowisko, że przy jego rozstrzyganiu, w drodze analogii, odpowiednio mogą mieć zastosowanie przepisy art. 199-205 k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2010 r. w sprawie CSK 66/10 i przywołane w nim wcześniejsze orzeczenia Sądu Najwyższego, S. R., Prawo do grobu). Wyrażany był też pogląd, że dysponowanie wolnymi miejscami w grobie nie należy do czynności zwykłego zarządu. Tego rodzaju czynności prawne przekraczają zakres zwykłego zarządu i wymagają zgody wszystkich współuprawnionych. W razie sporu i braku zgody większość uprawnionych może żądać rozstrzygnięcia przez sąd, który orzeknie, mając na względzie cel tej czynności oraz interesy wszystkich współuprawnionych (art. 199 k.c.) – wyrok Sądu Najwyższego w sprawie I CR 141/82. Wyrażane było stanowisko, że postępowanie sądowe toczy się według przepisów kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym w sprawach z zakresu prawa rzeczowego (art. 606-608) – por. motywy wyroku Sądu Najwyższego z dnia 29 września 1978 r. w sprawie III CZP 56/78, OSNC z 1979, nr 4, poz. 68 podzielone przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 listopada 2007 r. w sprawie III CSK 151/07, OSNC 2009 r., nr 1, poz. 15; S. R., Prawo do grobu.

W toku niniejszego postępowania – jak już wskazywano – powódka od początku procesu podnosiła, że jest uprawnioną do współdecydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc w murowanym grobie i z tego wyprowadzała prawo do pochówku prochów swojego męża. Będąc jedynie „uprawnioną do współdecydowania” nie mogła samodzielnie decydować, nawet jeżeli miała wsparcie w siostrze B. i swoim synu (jego stanowisko w tej kwestii nie zostało zaprezentowane Sądowi). Przeciwna pochówkowi była pozwana oraz jej matka (stanowisko zstępnego pozwanej nie jest znane). W takiej sytuacji faktycznej powódka, która zmierzała do pochówku prochów swojego męża w grobie, w którym spoczywają jej rodzice oraz ojciec pozwanej, nie miała interesu prawnego w ustalaniu, że przysługuje jej prawo wobec pozwanej do współdecydowania o pochowania w grobie rodzinnym innych zwłok (art. 189 k.p.c.). Jej uzasadniony interes może bowiem być zaspokojony w innym postępowaniu, które powinno toczyć się z udziałem wszystkich uprawnionych do współdecydowania, i w którym to mogą być rozważane wszelkie okoliczności, w tym i podnoszone w niniejszym postępowaniu, tak przez powódkę, jak i pozwaną.

Uwzględniając powództwo oparte o treść art. 189 k.p.c. w stosunku do pozwanej J. S. Sąd Okręgowy dopuścił się jego naruszenia.

Jako podstawy rozstrzygnięć Sąd I instancji przywołał także art. 23 k.c. i art. 24 k.c. oraz art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych i czynił rozważania prawne w odniesieniu do rozumienia pojęcia „prawo do grobu”. Niewątpliwie prawo do współdecydowania przez osoby uprawnione o pochówku kolejnej osoby w wolnym miejscu w murowanym grobie rodzinnym jest dobrem osobistym osoby uprawnionej, chronionym prawnie (art. 23 k.c.). Ochrona ta, w zależności od okoliczności faktycznych, może być realizowana w różnoraki sposób, w tym także w oparciu o art. 189 k.p.c., z tym że muszą być spełnione przesłanki nim przewidziane.

Twierdzenia powódki przedstawiane w sprawie dowodzą, iż prochy jej męża spoczywają na bliżej nieokreślanym cmentarzu w B.. Uzasadniając swoje stanowisko procesowe podnosiła, że chce pochować w grobie rodzinnym prochy B. W. a także, że celem wytoczonego powództwa jest również „aby mój syn mógł pochować mnie w tym grobowcu”.

Przedmiotem rozpoznania był pozew wniesiony przez J. W.. Sprawa pochówku w przyszłości jej zwłok (prochów) w grobie rodzinnym nie była, i nie mogła być, rozpoznawana w toku niniejszego postępowania.

Jeżeli natomiast chodzi o art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych to jako niekontrowersyjny w judykaturze oraz piśmiennictwie funkcjonuje pogląd (podzielany przez Sąd Apelacyjny), że ma on tylko to znaczenie, iż określa osoby, którym przysługuje prawo do pochowania zwłok. Nie stanowi on natomiast materialnoprawnego źródła powstania prawa do grobu. Powódce, jako pozostałemu przy życiu małżonkowi, przysługiwało prawo wynikające z art. 10 ust. 1 pkt 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych do pochowania prochów zmarłego męża. Przepis ten nie uprawniał natomiast powódki do pochowania prochów męża – wobec sprzeciwu innych uprawnionych osób – w grobie murowanym, w którym spoczywają zwłoki jej rodziców oraz zwłoki ojca pozwanej.

Powyższe względy zadecydowały o zmianie wyroku w pkt II przez oddalenie powództwa skierowanego przeciwko J. S..

Jedynie na marginesie wskazać wypada, że pozwana w swojej apelacji zarzucając naruszenie przez Sąd Okręgowy art. 189 k.p.c. skupiła się na przytaczaniu szeregu różnych argumentów, które jej zdaniem, sprzeciwiają się pochowaniu w murowanym grobie rodzinnym B. W.. Akcentowała przy tym okoliczność, że w grobie tym jest tylko jedno wolne miejsce przeznaczone dla jej matki A. I., a także że grób został ufundowany przez jej ojca jako przeznaczony dla czterech osób – jego teściów, jego i żony. Wszystkie te argumenty mogą mieć znaczenie, ale w sprawie, w której przedmiotem rozpoznania będzie sprawa pochówku w wolnym miejscu murowanego grobu prochów B. W. (istniejący spór między uprawnionymi dotyczy bowiem tej kwestii).

Mając na uwadze powyższe Sąd Apelacyjny, na podstawie art. 386 § 1 k.p.c., orzekł jak w pkt I. a) sentencji wyroku.

Konsekwencją oddalenia powództwa było obciążenie powódki kosztami procesu (zastępstwa procesowego) poniesionymi przez pozwanych (art. 98 k.p.c.). Zdaniem Sądu Apelacyjnego niniejsza sprawa była sprawą niemajątkową – sprawą o ochronę niemajątkowych praw do grobu. Skutkiem takiej kwalifikacji rozpoznawanej sprawy było przyznanie wynagrodzenia pozwanym w stawce 360 zł + 17 zł (§ 11 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu).

Z uwagi na udzielenie powódce zwolnienia od kosztów sądowych brak było podstaw do obciążania jej brakującymi kosztami sadowymi, co przełożyło się uchylenie pkt IV zaskarżonego wyroku.

Orzekając o kosztach procesu w instancji odwoławczej Sąd Apelacyjny miał na uwadze art. 98 k.p.c. Zasądzone na rzecz każdego z pozwanych koszty procesu składają się z opłaty od apelacji w wysokości 600 zł – art. 26 ust 1 pkt 3 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz wynagrodzenia z tytułu zastępstwa procesowego w wysokości 240 zł – § 11 ust. 1 pkt 2 w zw. z § 13 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu.

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

UZASADNIENIE