UZASADNIENIE

Aktem oskarżenia R. A. zarzucono, że dnia 28 marca 2011 r. w S., gm. S., w woj. (...), działając w bezpośrednim zamiarze pozbawienia życia swojego nowonarodzonego dziecka płci męskiej, umieściła w jego ustach zwitek szarego papieru toaletowego całkowicie wypełniający światło tylnego odcinka jamy ustno – gardłowej, uniemożliwiając mu oddychanie i pozostawiła w dole kloacznym drewnianego wychodka, powodując jego śmierć przez uduszenie, tj. popełnienie przestępstwa z art. 148 § 1 kk.

Sąd Okręgowy w Kielcach wyrokiem z dnia 13 września 2013 roku sygn. akt III K 179/11 uznał oskarżoną R. A. za winną popełnienia zarzucanego jej w akcie oskarżenia czynu z tym ustaleniem, że w czasie jego popełnienia oskarżona miała ograniczoną w stopniu znacznym zdolność do rozpoznania znaczenia czynu oraz do pokierowania swoim postępowaniem. Czyn ten Sąd zakwalifikował jako przestępstwo z art. 148 § 1 k.k. w zw. z art. 31 § 2 k.k. i na podstawie tych przepisów, przyjmując za podstawę wymiaru kary przepisy art. 148 § 1 k.k. w zw. z art. 31 § 2 k.k. oraz przy zastosowaniu przepisów art. 60 § 1 i § 6 pkt 2 k.k. skazał oskarżoną R. A. na karę 5 lat pozbawienia wolności.

Na mocy art. 63 § 1 k.k. zaliczono oskarżonej R. A. na poczet orzeczonej kary pozbawienia wolności okres jej tymczasowego aresztowania w sprawie od dnia 6 kwietnia 2011 roku do dnia 11 września 2012 roku oraz od dnia 15 października 2012 roku do dnia 30 października 2012 roku.

Zasądzono od oskarżonej R. A. na rzecz Skarbu Państwa kwotę 400 złotych tytułem opłaty oraz kwotę 3 000 złotych tytułem częściowego zwrotu wydatków i zwolniono ją od ich ponoszenia w pozostałej części.

Od powyższego wyroku apelację złożyli obrońca oskarżonej oraz prokurator.

Obrońca oskarżonej zaskarżył wyrok w całości i na zasadzie art. 438 pkt 1 i 4 k.p.k. zarzucił:

1. obrazę przepisu prawa materialnego, a mianowicie art. 148 § 1 k.k. i art. 149 k.k. poprzez błędne uznanie, że R. A. zachowaniem swym w dniu 28 marca 2013 roku wyczerpała znamiona przestępstwa określonego w art. 148 § 1 k.k. w sytuacji, gdy analiza zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego prowadzi w sposób jednoznaczny do uznania, że postępowanie R. A. wyczerpuje znamiona przestępstwa określonego w art. 149 k.k.;

2. rażącą surowość orzeczonej kary pozbawienia wolności polegającą na wymierzeniu oskarżonej kary 5 lat pozbawienia wolności.

W konkluzji apelacja wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez zakwalifikowanie czynu oskarżonej z art. 149 k.k. w zw. z art. 31 § 2 k.k., wymierzenie oskarżonej R. A. kary 2 lat pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres lat 5, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd Okręgowy w Kielcach.

Prokurator zaskarżył powyższy wyrok w części dotyczącej orzeczenia o karze na niekorzyść oskarżonej i w oparciu o art. 438 pkt 4 k.p.k. zarzucił rażącą niewspółmierność wymierzonej oskarżonej R. A. kary, wynikającą z bezpodstawnego zastosowania przepisów określonych w art. 60 § 1 i 6 pkt 2 k.k., a to skorzystania z dobrodziejstwa nadzwyczajnego załagodzenia kary i w następstwie orzeczenie zbyt niskiej kary pozbawienia wolności w rozmiarze jedynie 5 lat, podczas gdy kompleksowa analiza okoliczności niniejszej sprawy, mających wpływ na wymiar kary, a zwłaszcza wysokiego stopnia zawinienia oskarżonej, znacznej społecznej szkodliwości zarzucanego jej czynu, charakteru naruszonego najwyższego dobra prawnego, jakim jest życie ludzkie, a także względy prewencji indywidualnej i ogólnej wskazują, iż karę w orzeczonym wymiarze cechuje nadmierna łagodność skutkująca nieosiągnięciem w wystarczającej mierze przewidzianych w art.53 k.k. celów kary.

W konkluzji apelacja wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez wyeliminowanie z podstawy wymiaru kary przepisów z art. 60 § 1 i § 6 pkt 2 k.k., tj. nadzwyczajnego złagodzenia kary oraz wymierzenie oskarżonej kary 10 lat pozbawienia wolności i utrzymanie wyroku w pozostałej części w mocy.

Na rozprawie odwoławczej obrońca oskarżonej wywiódł i wniósł jak w pisemnej apelacji oraz o nieuwzględnienie apelacji prokuratora. Oskarżyciel publiczny wywiódł i wniósł jak w pisemnej apelacji, a nadto – ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania, wnosząc jednocześnie o nieuwzględnienie apelacji obrońcy oskarżonej. Oskarżona wniosła o uwzględnienie apelacji obrońcy, a nieuwzględnienie apelacji prokuratora.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje :

Apelację obrońcy oskarżonej w zakresie zarzutu opisanego w punkcie 1/ tej skargi należało uznać za uzasadnioną i skutkującą uchyleniem zaskarżonego wyroku z przekazaniem sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania. Wobec powyższego zbędne stało się aktualnie rozpoznanie drugiego z zarzutów apelacji obrońcy oskarżonej oraz apelacji prokuratora, zwróconych przeciwko rozstrzygnięciu o karze.

Chociaż błędnie oparto zarzut 1/ skargi apelacyjnej obrony na 1. względnej podstawie odwoławczej (zamiast powołać podstawę z art. 438 pkt 3 k.p.k.), nie można było odmówić racji obrońcy oskarżonej twierdzącego w skardze apelacyjnej, że stanowisko Sądu Okręgowego w Kielcach co do znamienia przestępstwa z art. 149 k.k. w postaci popełnienia zabójstwa dziecka „pod wpływem przebiegu porodu” pozostaje w sprzeczności ze złożonymi w sprawie opiniami sądowo-psychiatrycznymi. Nie ulega również wątpliwości, że Sąd I instancji nie rozważał zagadnień związanych z tym znamieniem, a przynajmniej – nie przedstawił swego poglądu w tym zakresie w sposób umożliwiający przeprowadzenie kontroli instancyjnej zaskarżonego wyroku, zarówno przez sąd odwoławczy, jak i przez strony. Pisemne motywy zaskarżonego wyroku nie wskazują zresztą, by rozważane były w stosowny sposób przez Sąd Okręgowy także i pozostałe znamiona przestępstwa z art. 149 k.k., do czego był przecież zobowiązany z uwagi na poczynione ustalenia faktyczne i wymowę przeprowadzonych w sprawie dowodów oraz wobec wniosku obrońcy oskarżonej o zmianę kwalifikacji prawnej czynu zarzucanego R. A., wygłoszonego w ramach mowy końcowej.

W ustosunkowaniu się do omawianego zarzutu apelacji obrońcy przypomnienia wymaga zatem na wstępie, że przepis art. 149 k.k. określa uprzywilejowaną – z uwagi na naruszenie równowagi psychicznej matki pod wpływem przeżyć okołoporodowych – odmianę zabójstwa. Do zastosowania kwalifikacji prawnej z wymienionego przepisu konieczne jest spełnienie dwóch przesłanek, a mianowicie czyn taki musi być popełniony przez matkę „w okresie porodu” i „pod wpływem jego przebiegu”.

I. Dla potrzeb rozstrzygnięcia niniejszej sprawy przypomnieć zatem należy, że w myśl dotychczasowego stanowiska orzecznictwa sądów (vide : wyroki Sądu Najwyższego z dnia 2.06.1966 r. sygn. III KR 41/67 oraz z dnia 11.06.1974 r. sygn. IV KR 89/74, wyrok tut. Sądu Apelacyjnego z dnia 24.10.2002 r. sygn. II AKa 256/02) oraz znakomitej większości przedstawicieli doktryny (L. Peiper, M. Cieślak, K. Daszkiewicz, O. Górniok, B. Michalski, M. Budyn - Kulik, A. Marek, A. Lisowski) przesłankę „pod wpływem przebiegu porodu”, mającą oczywiście charakter wybitnie ocenny, należy interpretować szeroko, a to jako zespół czynników psychofizycznych, psychologicznych i społecznych związanych zarówno z porodem, jak i sytuacją życiową matki, uwzględniając nadto specyficzne warunki porodu (nietypowe miejsce, w samotności, przy braku pomocy, w sytuacji zagrożenia itp.).

Odnotowania wymaga zatem, że :

1. według M. Budyn – Kulik „ "Pod wpływem przebiegu porodu" - to znamię należy interpretować szeroko. W doktrynie prawa karnego podkreśla się konieczność uwzględniania przede wszystkim subiektywnych doznań związanych z przebiegiem porodu , a nie obiektywnej oceny jego przebiegu (Peiper, Komentarz, s. 459). Przy ocenie wpływu przebiegu porodu na psychikę sprawczyni należy także uwzględnić to, że poród odbywa się w specyficznych warunkach, w miejscu nietypowym, w samotności lub przy braku pomocy, w sytuacji zagrożenia (Górniok (w:) Górniok i in., t. 2, s. 117)”. Na uzasadnienie swego poglądu komentatorka przywołuje też wyrok tut. Sądu Apelacyjnego : "Zamiar dzieciobójstwa pod wpływem porodu (...) jest wynikiem zespołu czynników psychofizycznych, psychologicznych i społecznych związanych zarówno z porodem, jak i sytuacją życiową matki. Nie spotyka się wypadków wyzwolenia agresji samodzielnie przebiegiem porodu, bez udziału pozostałych czynników, a jeśli takie występują, powinny być wartościowane wedle kryteriów poczytalności jako przypadki patologiczne" (wyrok SA w Krakowie z dnia 24 października 2002 r., II AKa 256/02, Prok. i Pr.-wkł. 2003, nr 6, poz. 19)” ; Komentarz do art. 149 Kodeksu karnego, LEX ;

2. według A. Marka – „Prawidłowe stosowanie art. 149 wymaga ustalenia nie tylko przesłanki czasowej "okresu porodu", lecz także wpływu przebiegu porodu na podjęcie zamiaru zabójstwa noworodka. Niewątpliwie konieczne w takim wypadku jest zasięgnięcie opinii biegłych. O. Górniok słusznie zwraca uwagę, że może tu w grę wchodzić nie tylko skomplikowany charakter porodu, jego długotrwałość i związane z tym cierpienia rodzącej, lecz także szczególne warunki, w jakich poród się odbywa, w tym nietypowe miejsce, brak fachowej pomocy, stresująca sytuacja zagrożenia (zob. O. Górniok i in., Komentarz, t. II, s. 117)”. Autor ten także odwołuje się do wyżej cytowanego wyroku tut. Sądu Apelacyjnego, oceniając go jako trafny; Komentarz do art. 149 Kodeksu karnego, LEX ;

3. według O. Górniok, również przytaczającej powyższy wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie – „Zwrot pod wpływem jego (porodu – przyp. O.G) przebiegu ma charakter wybitnie ocenny. Toteż koncepcje jego wykładni różnią się między sobą. Kwestionowano nawet zasadność zamieszczenia go w ustawowym typie dzieciobójstwa. Stanowisko takie uzasadniano pomijaniem go w praktyce przy kwalifikacji prawnej czynów jako dzieciobójstwa (m. Cieślak, w : System prawa…,s.363 in.). Zarzucano mu, że służył ówczesnemu ustawodawcy do ukrycia rzeczywistych względów polityczno-socjalnych, jakimi kierował się, uprzywilejowując ten typ zabójstwa.

W okresie obowiązywania kolejnych kodeksów karnych (1932 i 1969) dominowała w nauce i orzecznictwie kompleksowa wykładnia tego zwrotu. L. Peiper, komentując go w latach 30. pisał : „Byłoby to ciężkim błędem, gdyby sędzia kierował tu się wyłącznie samymi zajściami generatywnymi, a więc okolicznością, czy poród był normalny lub anormalny, czy trwał dłużej lub krócej, czy rodząca była tzw. pierwiastką (…), czy też nie itp. Sędzia musi tu w pierwszym rzędzie wziąć pod uwagę momenty wewnętrzne, a więc doznany ból, osłabienie fizyczne, utratę krwi, troskę o przyszłość swoją i noworodka, obawę o hańbę (…), rozterki rodzinne, bardzo żywe u rodzących tajnie osób uczucie opuszczenia, wreszcie fakt znany, że pod wpływem bólu powstaje bardzo często u rodzącej nienawiść do dziecka i do jego ojca jako przyczyny bólu (L. Peiper, Komentarz do kodeksu karnego, s. 459 ).

Podobnie na tle kodeksu karnego z 1969 roku zwrot ten rozumiał M. Cieślak jako „całokształt okoliczności psychofizycznych, towarzyszących porodowi, a więc nie tylko ból, osłabienie fizyczne i utratę krwi, lecz także troskę o przyszłość dziecka, rozterki rodzinne i obawę przed opinia środowiska”. Podkreślał wszakże, iż wśród tych różnych czynników niezbędne jest stwierdzenie, że „… sam poród, jego przebieg istotnie zaważył na stanie psychiki sprawczyni i doprowadził do decyzji zabicia noworodka…”(M. Cieślak, w : System prawa…,s.366).

Przebieg porodu może wywołać silne przeżycie nie tylko ze względu na doznawane przez rodzącą szczególne cierpienia, jego długotrwałość czy powstające w jego toku komplikacje, ale także wtedy, gdy przebiega on w jakichś specyficznych warunkach w nietypowym miejscu, przy braku pomocy, w sytuacji zagrożenia” ; Kodeks karny, Komentarz, tom. II, Gdańsk 2005, O. Górniok, s. 116-117 ;

4. według B. Michalskiego – „Istota uprzywilejowania dzieciobójstwa tkwi w ścisłym związku przyczynowym miedzy szczególnym stanem psychicznym kobiety rodzącej a jej czynem sprzecznym z naturalnymi uczuciami macierzyńskimi. Poczytalność w rozumieniu 31 KK stanowi zagadnienie odrębne i niezależne od wymogu „wpływu przebiegu porodu” należącego do znamion przestępstwa z art. 149 KK i odnoszącego się do zespołu czynników psychofizycznych i społecznych, ściśle związanych zarówno z aktem porodu, jak i sytuacją życiowa matki, które wpłynęły w konkretnym przypadku na jej decyzję zabicia własnego dziecka ( SN IV KR 89/74 z aprobującą glosą Daszkiewicz, OSP 1975,nr 6, poz. 148.(…).

Dzieciobójstwo może być dokonane z przyczyn patologicznych : komplikacji porodowych (np. rzucawka porodowa), epilepsji, choroby psychicznej, np. schizofrenii, psychozy maniakalno-depresyjnej, innych trwałych następstw doznanych wcześniej urazów czaszkowo-mózgowych itp., które kwalifikują się do oceny według kryteriów określonych art. 31 KK.

W psychiatrii prezentowane jest zgodne stanowisko co do tego, że u dzieciobójczyń, u których nie występują żadne zaburzenia równowagi psychicznej na podłożu patologicznym (upośledzenie umysłowe, choroba psychiczna lub inne zakłócenia czynności psychicznych w rozumieniu art. 31 KK) wpływ porodu na ich stan psychiczny dotyczy przede wszystkim ich sfery emocjonalnej. Okres porodu może wpływać na zmianę reagowania afektywnego z powodu czynników, wśród których wyróżnia się czynniki biologiczne, psychiczne i socjalne (np. bóle porodowe, wysiłek fizyczny, utrata krwi, urodzenie dziecka nieślubnego, zatajenie ciąży i porodu, lęk o życie własne, zwłaszcza przy przeciągającym się porodzie, lęk o przyszłość swoją i dziecka, a także w pewnych wypadkach emocje negatywne kierowane przeciwko dziecku i ojcu jako pośrednim „sprawcom” jej cierpień).

Silne przeżycie związane z przebiegiem porodu spełnia kryteria ostrej reakcji na stres, przez którą należy rozumieć przemijające zaburzenia, rozwijające się jako odpowiedź na „wyjątkowy stres fizyczny i psychiczny u osoby, która dotychczas nie przejawiała zaburzeń psychicznych, ustępujące w ciągu godzin lub dni. Czynnikiem stresującym bywają poważne przeżycia związane z zagrożeniem bezpieczeństwa danej osoby lub jej bliskich, zagrożeniem zmiany pozycji społecznej, a istotną rolę w tym względzie odrywa indywidualna wrażliwość jednostki na stres.

Objawami tego przeżycia są : początkowy stan oszołomienia, zawężone pole świadomości i uwagi, zaburzenia rozumienia bodźców i orientacji, który przechodzi następnie w wyłączenie się z otaczającej sytuacji albo pobudzenie i nadmierna aktywność niedostosowana lub bezcelowa. Po początkowym oszołomieniu mogą występować objawy depresji, lęku, złości, rozpaczy, poczucia braku nadziei, gniewu, agresji, które pojawiają się w ciągu kilku minut po zadziałaniu bodźca lub wydarzenia stresowego, a ustępują często w ciągu paru godzin lub mogą zanikać w ciągu 2-3 dni, a najczęściej ustępują po 24-28 godzinach. Do takiej reakcji na stres zalicza się : ostrą reakcję kryzysową, wyczerpanie walką, stan kryzysu, szok psychiczny.

Okres porodu i jego wpływ na matkę powinien być analizowany wspólnie przez specjalistę z zakresu medycyny sądowej, położnika i psychiatrę, a także psychologa. Zob. M. Cieślak,K. Spett, A. Szymusik, W. Wolter, Psychiatria w procesie karnym, Warszawa 1991, s. 273-274, a w psychiatrii prezentowany jest pogląd, że w każdym przypadku dzieciobójstwa konieczne jest zasięganie opinii psychiatry ze względu na możliwość wystąpienia w tym okresie psychozy objawowej”; B. Michalski w : Duże Komentarze Becka, Kodeks karny, Część szczególna, tom I, 4.wydanie, str.287, 289-291;

5. według K. Daszkiewicz - „Zakłada się, że matka dziecka, która decyduje się na jego uśmiercenie w związku z porodem znajduje się w anormalnej sytuacji motywacyjnej, której nie można sprowadzać tylko do silnych lub bardzo silnych bólów porodowych, problem tylko w tym, jak silne są jej przeżycia, aby mogły doprowadzić do odpowiedzialności za typ uprzywilejowany. W skrajnych wypadkach mogą zachodzić silne zakłócenia czynności psychicznych, uzasadniając stosowanie art. 31 § 2 (…). Wcale to nie jest prawda, że do dzieciobójstw prowadzą przeżycia rodzących matek związane z „przebiegiem porodu”. Prowadzą do nich zgoła inne przyczyny, związane z trudną, a bywa że tragiczną sytuacją rodzinną, , osobistą, ekonomiczną (…) ; Komentarze Karne Becka, K. Daszkiewicz, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, Warszawa 2000, str. 205 i n.

Szerokie rozumienie omawianej przesłanki znalazło także odzwierciedlenie w orzeczeniach Sądu Najwyższego :

1. z dnia 2.06.1967 r., III KR 41/67, NP. 1969, nr 6, s. 1069 i n., w którym wywiedziono, że „analizując wpływ przebiegu porodu, należy brać pod uwagę także troskę matki o przyszłość dziecka, jej rozterki rodzinne, czynniki związane z sytuacją społeczna i materialną rodzącej. Do tej grupy czynników należą wypadki lęku przed hańbą (…), lęku przed gniewem lub wręcz prześladowaniem ze strony rodziny, lęku przed utratą pracy czy wreszcie lęku przed niemożnością wyżywienia dziecka (vide : Komentarze Karne Becka, K. Daszkiewicz …, str. 218);

2. z dnia 11.06.1974 r., IV KR 89/74, OSP 1975/6/148, w którym podkreślono, że znamię „wpływu przebiegu porodu” odnosi się do „zespołu czynników psychofizycznych i społecznych, ściśle związanych zarówno z aktem porodu, jak i sytuacją życiową matki, które wpłynęły w konkretnym przypadku na jej decyzję zabicia własnego dziecka”;

3. z dnia 8.12.1975r., I KR 234/75, OSNKW 1976/4-5/60, w którym również odwołano się do okoliczności natury społecznej;

4. z dnia 25.03.1980 r., II KR 68/80, niepubl., w myśl którego „Błędne byłoby jednak przekonanie, że na psychikę kobiety, która dokonała przestępstwa dzieciobójstwa wpływ wywierają tylko czynniki fizjologiczne i dolegliwości psychiczne związane z porodem, gdyż – jak to wynika z doświadczenia życiowego i badań naukowych i co znalazło wyraz w teorii jak i w judykaturze – lecz i szereg innych czynników; jak sytuacja w środowisku, rodzinna i osobista sprawczyni ma istotny niekiedy wpływ na jej psychikę, potęgującą się z chwilą zbliżania się rozwiązania przy niezmieniających się trudnych warunkach rodzinnych, środowiskowych itp.”; w : A. Lisowski, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, Wydawnictwo Comer, 1994r., str. 170 – 171.

5. Tego rodzaju interpretacja wynika także z przywołanego wyżej wyroku tut. Sądu Apelacyjnego z dnia 24.10.2002 r., II AKa 256/02, a nadto z uzasadnienia wyroku tut. Sądu z dnia 29.11.2001 r. w sprawie sygn. II AKa 262/01.

Odmienny pogląd przedstawił A. Zoll w 4. wydaniu komentarza do Kodeksu karnego, Część szczególna, tom II, Warszawa 2013, stwierdzając, że „ Przeżycie związane z przebiegiem porodu, jako okoliczność prowadząca do uprzywilejowanej kwalifikacji zabójstwa dziecka z art. 149, wymaga stwierdzenia specyficznego, odbiegającego od normy, przebiegu porodu lub specyficznej lub odbiegającej od normy wrażliwości kobiety na przebieg porodu” i akcentując jednocześnie odmienność cytowanego wyżej stanowiska Sądu Apelacyjnego w Krakowie zawartego w wyroku z dnia 24.10.2002 r. sygn. II AKa 256/02.

II. W świetle orzecznictwa sądów i poglądów doktryny nie ulega nadto wątpliwości, że przedmiotowe znamię „wpływu przebiegu porodu” – jako wymagające wiadomości specjalnych – ustalać należy w oparciu o opinie biegłych, przy czym według B. Michalskiego – „z zakresu medycyny sądowej, położnika i psychiatrę, a także psychologa” (str. 290 wyżej powołanego komentarza), według J. Przybysza – psychiatrów („Psychiatria sądowa dla lekarzy i prawników”, 2003 r., str. 298), według L. K. Paprzyckiego – psychologa (Palestra 1998/11-12/59, Udział biegłego psychologa w polskim procesie karnym, teza 6.), według Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie – psychiatrów i psychologa (wyrok z dnia 15.02.1994 r. sygn. II AKr 13/94). O tyle zatem nietrafnie wypowiedział się na rozprawie głównej zespół biegłych „(...)” (z protokołu tej rozprawy wynika, iż wszyscy biegli podawali na rozprawie „jednym głosem”, co oczywiście było niezgodne nie tylko z rzeczywistością, ale i z zasadami przesłuchania biegłych), że omawiane pojęcie „jest pojęciem kodeksowym i kwalifikacja w tym zakresie należy do kompetencji sądu” (k. 770, tom V). Niewątpliwie kwalifikacja prawna czynu pozostaje domeną sądu, ale jej prawidłowość zależy od wiadomości specjalnych, przedstawionych sądowi w stosownej opinii biegłych.

Przypomnienia wymaga zatem, że B. Michalski, powołując się na M. Cieślaka, K. Spetta, A. Szymusika, W. Woltera w : Psychiatria w procesie karnym, Warszawa 1991, s. 273-274, stwierdził, iż „Okres porodu i jego wpływ na matkę powinien być analizowany wspólnie przez specjalistę z zakresu medycyny sądowej, położnika i psychiatrię, a także psychologa”.

Z kolei Jerzy Przybysz wyraził następujący pogląd : „Stwierdzenie, czy dzieciobójstwo popełnione zostało w okresie porodu leży w kompetencji sądu, natomiast ocena wpływu porodu na stan psychiczny matki i jej poczytalność będzie zadaniem biegłych psychiatrów. Sprawczynie dzieciobójstw są niemal z reguły poddawane badaniom sądowo – psychiatrycznym, gdyż doświadczenie wskazuje, że są to bardzo często kobiety ociężałe lub upośledzone umysłowo, prymitywne, nieporadne, bierne, zaniedbane wychowawczo, znajdujące się w trudnych sytuacjach psychologicznych i społecznych. Mogą one funkcjonować prawidłowo w zakresie swych możliwości w owych nieskomplikowanych warunkach, jednak psychologiczna sytuacja porodu przerasta ich możliwości adaptacyjne. Sytuację taką można zakwalifikować jako „ostrą reakcję na stres”. Owe czynniki sytuacyjne to samotność, brak zrozumienia, pomocy i opieki otoczenia, brak elementarnej wiedzy z zakresu życia płciowego, ciąży i macierzyństwa, wstyd, obawa przed reakcją otoczenia, trudne warunki materialne itp. Współwystępowanie wymienionych czynników środowiskowych z nikłym nawet defektem psychicznym lub osobowością mieszczącą się na obrzeżach szeroko pojętej normy, uzasadnia stwierdzenie ograniczonej w stopniu znacznym poczytalności. Opinie tej treści były dotychczas przejmowane z pełnym zrozumieniem przez sądy”.

Według L. K. Paprzyckiego natomiast : „Przestępstwa dzieciobójstwa dopuszcza się matka, która zabija noworodka pod wpływem silnego przeżycia. Z całą pewnością chodzi tu o szczególny stan emocjonalny i jego odpowiednie nasilenie. W tej sytuacji nie może ulegać żadnej wątpliwości, że dla ustalenia wystąpienia tego stanu emocjonalnego i jego nasilenia potrzebne są wiadomości specjalne, jakie posiada tylko psycholog i sąd samodzielnie nie jest w stanie ustalić tego rodzaju okoliczności (…). Psycholog będzie ustalał i oceniał nie tylko przeżycia matki pozbawiającej życia dziecko (noworodka), ale także powiązanie tego przeżycia, które musi być stanem emocjonalnym o wysokim nasileniu z przebiegiem porodu (…) lub ze szczególnie trudną sytuacją osobistą tej kobiety”.

Zgodnie zaś ze stanowiskiem Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie, zawartym w wyżej oznaczonym wyroku : „w tym zakresie dla sądu wielce pomocna może być opinia psychiatryczno-psychologiczna”.

III. Kolejną kwestią istotną dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy pozostawała także problematyka „stosunku” pojęć : „ograniczona poczytalność” i „wpływ przebiegu porodu”. Podzielić należy w tym zakresie poglądy większości przedstawicieli doktryny oraz stanowisko orzecznictwa, dopuszczające możliwość stosowania art. 31 § 2 k.k. do sprawczyń przestępstw z art. 149 k.k. Trafnie ujął tę problematykę Sąd Apelacyjny w Rzeszowie akcentując w uzasadnieniu wyroku z dnia 15.02.1994 r. sygn. II Akr 13/94, że „”niepoczytalność”, bądź ”poczytalność ograniczona”, ”silne wzburzenie” oraz ”wpływ przebiegu porodu” stanowią stany psychiczne człowieka, które łączy to, że występują w tej właśnie sferze, jednak wszystkie posiadają inne znaczenie prawne”. Podobnie wypowiedział się tut. Sąd Apelacyjny w sprawie II AKa 256/02, stwierdzając za wyrokiem Sądu Najwyższego w sprawie IV KR 89/74, że poczytalność w rozumieniu art. 31 k.k. stanowi zagadnienie odrębne i niezależne od „wpływu przebiegu porodu”. Taką samą interpretację przedstawił B. Michalski (vide : cytat przywołany wyżej), a nadto M. Budyn – Kulik (w wyżej oznaczonym komentarzu) stwierdzając, że : „Przyjęcie, iż czyn sprawczyni wyczerpuje znamiona czynu zabronionego z art. 149 k.k., nie stoi na przeszkodzie przyjęciu, że jej zachowanie zostało podjęte w stanie niepoczytalności lub poczytalności ograniczonej” i K. Daszkiewicz, która w powołanym wyżej komentarzu na str. 221 uznała za trafne wyroki Sądu Najwyższego z dnia 11.09.1957 r., II KR 783/56, OSNPG 1958/1/2 oraz z dnia 21.12.1959 r., II K 891/59, OSNPG 1960/1/2 podkreślające, że „kwalifikując czyn jako dzieciobójstwo można stosować również przepisy o niepoczytalności i poczytalności ograniczonej”. J. Przybysz także opowiedział się za możliwością „podwójnego uprzywilejowania sprawczyń wynikającego z łącznego stosowania art. 31 § 2 i art. 149 k.k.” (Psychiatria sądowa dla lekarzy i prawników, str. 283).

Natomiast A. Zoll (Komentarz j.w., str. 309), nie zgadzając się ze stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym w wyroku z dnia 11 czerwca 1974 r. (IV KR 89/74, OSPiKA 1975, z. 6, poz. 148) oraz w wyroku z dnia 9 marca 1979 r. (III KR 38/79, niepubl.), w których podkreślono, że przeżycia uzasadniające kwalifikację z art. 149 są innego rodzaju niż uzasadniające przyjęcie ograniczonej poczytalności stwierdził, że „W art. 31 § 1 (w art. 25 § 1 k.k. z 1969 r.) przyjmuje się za przesłankę niepoczytalności (i tym samym poczytalności ograniczonej) "inne zakłócenia czynności psychicznych". Pojęcie to obejmuje niewątpliwie także przeżycia związane z porodem, jeśli naturalnie wystąpią w odpowiednim nasileniu”.

Odnosząc powyższe poglądy do realiów niniejszej sprawy skonstatować należy, że Sąd Okręgowy w ogóle nie rozważał znamienia „wpływu przebiegu porodu”, a zatem nie sposób dociec, jaką treść przypisywał temu ocennemu znamieniu. Pomijając już nawet bowiem, że Sąd I instancji nie określił poszczególnych, a branych przez siebie pod uwagę, znamion przestępstwa z art. 149 k.k., stwierdzając jedynie ogólnikowo na str. 47 pisemnych motywów wyroku, iż „Oba zespoły również zgodnie stwierdziły, iż w przedmiotowej sprawie brak jest przesłanek do przyjęcia okoliczności, wpływających na wystąpienie znamion, które Sądowi nakazywałyby przyjęcie kwalifikacji z art. 149 kk”, to oczywiście nie stanowi ani wyczerpującego ani zresztą jasnego poglądu stwierdzenie zawarte w następnym zdaniu, że „Biegli zaopiniowali bowiem zgodnie, iż takie zaburzenia dotyczą sytuacji fizjologicznej, osobowościowej, społecznej związanej z ciążą i porodem”. Nie wiadomo zatem jakiego rodzaju zaburzenia i w odniesieniu do jakich znamion Sąd rozważał, zwłaszcza że w pisemnych motywach zaskarżonego wyroku obszernie przytoczono – za biegłymi – także okoliczności mogące mieć ewentualnie wpływ na dokonanie stosownych ocen w tym przedmiocie.

Pogląd Sądu I instancji jest nadto tym bardziej niezrozumiały, że – jak trafnie wskazano w apelacji obrońcy oskarżonej – wszystkie zespoły biegłych, co apelujący rzetelnie przywołał, a Sąd I instancji – mimo obszernego cytowania poszczególnych opinii – pominął, nie ustosunkowując się przy tym do tych twierdzeń biegłych, na których wnioskach ostatecznie rzekomo się oparł, wskazywały na zaistnienie przesłanki „wpływu przebiegu porodu”.

Przypomnienia wymaga zatem, że biegli S. T., S. Ż. i M. P. słuchani na rozprawie głównej w dniu 30 października 2012 roku podali : „Opisany w opinii Instytutu (...) (w W. – przyp. S.A.) mechanizm, na drodze którego doszło przez opiniowaną do dokonania zarzucanego jej czynu w moim przekonaniu daje podstawę do przyjęcia, że dokonując tego czynu opiniowana działała pod wpływem porodu. (…). W każdej sytuacji, kiedy ktokolwiek znajduje się w sytuacji działania na niego silnej presji psychicznej – w tym przypadku jakby sama opiniowana sama na siebie oddziaływała, usiłując ukryć istnienie tego dziecka sama przed sobą – działa w stanie, w którym o podejmowaniu decyzji czy wykonywaniu działań decydują czynniki emocjonalne, a nie rozumowe” (k. 770 – 771, tom V).

Z kolei biegli z Katedry Psychiatrii Kliniki (...) w Ł. stwierdzili, iż „U R. A. wystąpiła w chwili zarzucanego jej czynu ostra reakcja na stres, którym był nieoczekiwany u osoby niemającej świadomości, że jest w ciąży, przebiegający nagle lub błyskawicznie poród (…). (…) zarzucany R. A. czyn został popełniony pod wpływem przebiegu nagłego porodu, który – stanowiąc dla oskarżonej zdarzenie niespodziewane – był czynnikiem krytycznie destabilizującym jej słabo wykształcone mechanizmy adaptacyjne i dodatkowo upośledzone przez opisane wcześniej czynniki sytuacyjne i społeczne. (…). Stwierdzamy, iż czyn zarzucany R. A. został popełniony pod wpływem przebiegu porodu – rozumianego jako całokształt przeżyć emocjonalnych związanych z porodem, przy uwzględnieniu warunków, w jakich przebiegał, przesłanek sytuacyjnych, osobistych i społecznych” (k.884,885, tom V).

Biegli z Instytutu (...)w W.stwierdzili natomiast w pisemnej opinii, że „Stan psychiczny rodzącej w trakcie porodu jest wynikiem oddziaływania sytuacji stresowej przed porodem i stanu psychicznego oraz somatycznego spowodowanego samą akcją porodową. Nawet fizjologiczny poród jest okresem nasilenia się emocji, przede wszystkim lęku. W sytuacji, kiedy rodząca wypiera ze swojej świadomości wszystkie sygnały, że może być w ciąży, tym bardziej nasilone są emocje, gdy znajdzie się w sytuacji porodu, spostrzega jego skutki. Niewątpliwie dochodzi wtedy do zafałszowania przez silne emocje spostrzeżeń, oceny sytuacji rzeczywistej, rodząca jest w stanie na granicy stanu pomrocznego – silne emocje (lęk, zaskoczenie, negacja) zakłócają zdecydowanie realną ocenę sytuacji i zdolność do racjonalnego postępowania. (…) Tempore criminis znajdowała się w stanie psychicznym mieszczącym się w kategoriach ostrej reakcji na stres (ASD) z objawami dysocjacyjnymi (derealizacja i depersonalizacja). Objawy te nie są tożsame z sytuacją psychologiczną dzieciobójstwa ale bardzo do niej zbliżone.” (k. 668, 669, 670, tom IV), a na rozprawie głównej podali, że : „W naszej ocenie czyn oskarżonej został popełniony w wyniku ostrej reakcji na stres, a sam poród i jego przebieg był tylko jednym z elementów tej stresogennej sytuacji (…). Akcja porodowa, uwarunkowania społeczne, rodzinne składają się na zaburzenia psychiczne, zaburzenia zachowania kobiet rodzących, które spełniają kryteria art. 149 kk.” (str. 917, 920, tom V).

O ile zatem – jak wynika z powyższego – biegli „k.” i „ł.” wprost wskazywali na znamię „wpływu przebiegu porodu”, to biegli „w.” z jednej strony zanegowali możliwość zastosowania kwalifikacji z art. 149 k.k., ale z drugiej strony – w ten sam sposób scharakteryzowali pojęcie „ostrej reakcji na stres”, właściwe – zgodnie z przytoczonymi wyżej poglądami psychiatrii – dla przyjęcia znamienia „wpływu przebiegu porodu”. Nie wyjaśnili przy tym ostatnio wymienieni biegli nieprecyzyjnego sformułowania, iż opisane przez nich objawy „nie są tożsame z sytuacją psychologiczną dzieciobójstwa ale bardzo do niej zbliżone”. Nie sposób bowiem uznać za choćby dostateczne wyjaśnienie tej kwestii stwierdzenia : „Natomiast uznaliśmy, że czynnikiem szczególnie stresującym był fakt, że ten poród wystąpił u osoby która nie miała w ogóle świadomości ciąży i dlatego był to tak silny czynnik stresogenny.” (k. 920, tom V). Inną rzeczą jest, że Sąd Okręgowy nie dążył do sprecyzowania stanowiska biegłych w tym zakresie.

Reasumując stwierdzić należy, że Sąd I instancji :

1. konkludując brak podstaw do zastosowania kwalifikacji prawnej czynu oskarżonej jako występku z art. 149 k.k., nie rozważał ustalonych w sprawie okoliczności w kontekście znamion tego występku, a w szczególności

2. nie przedstawił swego poglądu w zakresie rozumienia przesłanki dokonania zabójstwa dziecka „pod wpływem przebiegu porodu”, a nadto

3. nie ustosunkował się do opinii biegłych „k.” i „ł.” w zakresie ich twierdzeń o popełnieniu przez oskarżoną przestępstwa pod „wpływem przebiegu porodu” oraz nie dążył do sprecyzowania stanowiska biegłych „w.” tyczących tej kwestii.

Wobec powyższego na podstawie art. 437 § 2 k.p.k. w zw. z art. 438 pkt 2 k.p.k. zasadne stało się uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Kielcach.

Rozpoznając sprawę ponownie Sąd I instancji winien przesłuchać oskarżoną oraz przeprowadzić dowód z uzupełniających opinii dotychczas powołanych biegłych lekarzy psychiatrów i psychologów na okoliczność znamienia występku z art. 149 k.k. w postaci „wpływu przebiegu porodu” w odniesieniu do czynu oskarżonej (znamię w postaci „okresu porodu” w świetle dotychczasowych ustaleń faktycznych nie budzi bowiem wątpliwości). W razie potrzeby Sąd ponownie orzekający dokona konfrontacji biegłych, dążąc do sprecyzowania ich opinii w sposób umożliwiający rzetelne osądzenie czynu oskarżonej. W przypadku sprzeczności między tak uzupełnionymi opiniami, oprze się Sąd przy ferowaniu wyroku na opinii spełniającej wymogi pełności, jasności i niesprzeczności, a w przypadku jej braku – rozważy powołanie innych biegłych psychiatrów i psychologa (ewentualnie także ginekologa – położnika) celem wydania kompleksowej opinii na okoliczność poczytalności oskarżonej w chwili popełnienia zarzucanego jej czynu oraz znamion występku z art. 149 k.k. w postaci „wpływu przebiegu porodu” oraz – ewentualnie – „okresu porodu” w odniesieniu do czynu oskarżonej, przy uwzględnieniu wyjaśnienia co do wymienionego jako pierwsze znamienia pojęcia „ostrej reakcji na stres”.

Po przeprowadzeniu wskazanych dowodów dokona Sąd I instancji wnikliwej oceny zgromadzonego materiału dowodowego z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego. Następnie ustali Sąd I instancji stan faktyczny, zawierając w nim zarówno okoliczności dotyczące strony przedmiotowej jak i podmiotowej czynu. Na tej podstawie dokona prawidłowej subsumcji zachowania oskarżonej. W razie skazania, zgodnie z wymogiem art. 413 § 2 pkt 1 k.p.k., zawrze w wyroku dokładny opis przypisanego oskarżonej czynu oraz jego kwalifikację prawną, które będą w pełni spójne z poczynionymi przezeń ustaleniami faktycznymi. W sposób wyczerpujący uzasadni również wymiar ewentualnej kary, mając na względzie także okoliczności wskazane w apelacjach obrońcy oskarżonej i prokuratora.

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

UZASADNIENIE