UZASADNIENIE

Powodowie T. T. i Z. P. wnosili o zasądzenie od pozwanego M. P. (1) kwoty po 78.000 zł na rzecz każdego z nich tytułem zachowku po zmarłej J. P. wraz z ustawowymi odsetkami od dnia ustalenia przez Sąd wysokości należnego zachowku do dnia zapłaty oraz o zasądzenie od pozwanego na rzecz powodów kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa prawnego (k.2-4v.; e-protokół z dnia 25.09.2015r., 00:25:30).

W uzasadnieniu wskazali, że strony postępowania są spadkobiercami ustawowymi po zmarłych M. P. (2) oraz J. P.. Spadkodawcy w chwili śmierci nie posiadali żadnego majątku, albowiem za życia dokonali darowizny wszystkich należących do nich nieruchomości w drodze umowy zawartej przed notariuszem w 1991r. na rzecz pozwanego M. P. (1) i jego małżonki – do ich majątku wspólnego. Rozwiązanie związku małżeńskiego wyżej wymienionych, a następnie podział majątku skutkowało ustaleniem, że podstawą obliczenia należnego powodom zachowku jest ½ części z darowanej nieruchomości. Jej wartość całkowitą ustalono na 1.872.000 zł, przy czym udział zmarłej J. P. to ½, tj. 936.000 zł, zaś udział pozwanego M. P. (1) w darowiźnie to ½, tj. 468.000 zł. Wysokość udziału każdego ze spadkobierców to 1/3, tj. 156.000 zł, zaś wysokość zachowku to ½ powyższej kwoty, a więc po 78.000 zł na rzecz każdego z powodów.

Pozwany M. P. (1), w odpowiedzi na pozew, wnosił o oddalenie powództwa w całości jako bezzasadnego oraz zasądzenie od powodów na rzecz pozwanego kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm prawem przepisanych. Jednocześnie, z ostrożności procesowej, pozwany kwestionował dochodzone roszczenie co do wysokości wskazując, że powództwo stanowi nadużycie prawa podmiotowego do zachowku (k.116-123).

Uzasadniając swoje stanowisko podkreślił, że umowę o przeniesieniu własności nieruchomości przez zmarłych na rzecz pozwanego i jego małżonki należy traktować w kategoriach przekazania gospodarstwa rolnego następcy w zamian za prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego, nie zaś w charakterze darowizny, za czym mają przemawiać zapisy w niej zawarte. Na wypadek natomiast odmiennej interpretacji materiału dowodowego przez Sąd, podnosił że wskazana w pozwie wartość poszczególnych nieruchomości stanowiących podstawę wyliczenia dochodzonego zachowku została znacznie zawyżona. W dacie zawarcia umowy przenoszącej własność nieruchomości, gospodarstwo było zabudowane domem mieszkalnym, stodołą drewnianą i budynkiem gospodarczym murowanym. Ponadto, określenie jej wartości winno nastąpić przy uwzględnieniu obciążenia nieruchomości dożywotnią osobistą służebnością mieszkania, ustanowioną na rzecz rodziców pozwanego na polegającą na prawie zamieszkiwania w domu posadowionym na w/w nieruchomości. Dodatkowo, pozwany poniósł koszty pogrzebu spadkodawczyni J. P. w łącznej kwocie 4.205,40 zł i zgłosił tą wysokość do rozliczenia w niniejszym postępowaniu. Końcowo zaakcentował, że powód Z. P. od dnia 19.08.1991r. nieprzerwanie zamieszkuje na nieruchomości bez tytułu prawnego i nie ponosi żadnych opłat eksploatacyjnych, stąd jego roszczenie zostało wyczerpane. Powódka T. T., wprawdzie wyprowadziła się z rodzinnego domu w 1991r., jednakże odwiedzała rodziców zaledwie dwa razy w roku, nie interesowała się ich losem ani stanem zdrowia, a takie zachowanie trudno nazwać realizacją zasad współżycia społecznego, które stanowią aksjologiczną podstawę prawa do zasiłku.

Sąd Okręgowy ustalił, co następuje:

M. P. (2) i J. P. mieli z małżeństwa troje dzieci: Z. P., T. T. i M. P. (1).

Zgodnie z Aktami Własności Ziemi z dni 21 września 1973 roku i 04 marca 1976 roku wskazani wyżej spadkodawcy nabyli z mocy prawa własność nieruchomości położonych we wsi K. składających się z działek oznaczonych w ewidencji gruntu numerami (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...) o powierzchni 2,53 ha, oraz własność nieruchomości położonych w O. oznaczonych w ewidencji gruntu numerami (...) i (...) o powierzchni 0,16 ha, wchodzących obecnie w skład większej działki o powierzchni 1,2 ha i numerze (...) (k. 6-7 akt, kw nr 49.912).

Na podstawie umowy darowizny z dnia 19 sierpnia 1991 roku, numer rep A (...)własność wskazanych wyżej nieruchomości została przeniesiona przez małżonków P. na pozwanego M. P. (1) oraz jego żonę – I. P. - do ich majątku wspólnego. Należy przy tym zaznaczyć, że zamiast działki o numerze (...) nabytej przez spadkodawców, do majątku wspólnego pozwanego i jego żony została przeniesiona nieruchomość położona na działce nr (...). Sąd ustalił też, że działka o numerze (...) jest zabudowana domem mieszkalnym i budynkiem gospodarczym, a pozostałe działki stanowią lasy, grunty orne i łąki. Przedmiotowej darowizny dokonali w drodze przekazania gospodarstwa rolnego. Jednocześnie, ustanowiono nieodpłatnie na rzecz darujących dożywotnią osobistą służebność mieszkania polegającą na prawie zamieszkiwania domu dotychczas przez nich zajmowanym (k. 126-127v. akt sprawy, k.23-26, 43, 86-94 akt sprawy II Ns 1658/08).

Wyrokiem Sąd Okręgowego w Białymstoku z dnia 17.10.2007r. w sprawie I C 1644/07 związek małżeński M. P. (1) z I. P. zawarty w dniu 28.12.1985r. został rozwiązany przez rozwód (k. 15 akt sprawy Sądu Rejonowego w Białymstoku, II Ns 1658/08).

Z załączonych do pozwu odpisów ksiąg wieczystych oraz akt sprawy Sądu Rejonowego w Białymstoku II Wydziału Cywilnego, sygn. II Ns 1658/08 wynika, że w wyniku dokonanego w następstwie rozwodu podziału majątku, pozwanemu przypadły działki numer (...), przy czym pozwany sprzedał w dniu 31 maja 2012 roku działkę numer (...), przeniósł także w drodze darowizny udział ½ działki numer (...) na córkę A. P. (1). Z odpisu powyższej księgi wieczystej wynika także, że na objętej nią nieruchomości prowadzone jest postępowanie egzekucyjne o sygnaturze AW KM (...). Sąd ustalił także, że również z nieruchomości objętych księgą wieczystą nr (...) prowadzona jest egzekucja w sprawie o sygnaturze AW KM (...)na podstawie wniosku wierzyciela I. P. (akta sprawy Sądu Rejonowego w Białymstoku, sygn. II Ns 1658/08; k. 2-5 akt kw nr (...), k.3-6 akt kw nr (...))

Zgodnie z treścią postanowienia Sądu Rejonowego w Białymstoku z dnia 24 października 2013 roku w sprawie o sygn. akt II Ns 2228/13, w dniu 22 kwietnia 2003 roku zmarł M. P. (2), zaś spadek po nim nabyli na podstawie ustawy żona J. P. oraz dzieci – powodowie i pozwany – każde z nich po ¼ części, natomiast spadek po zmarłej w dniu 14 marca 2013 roku J. P. nabyły z mocy ustawy jej dzieci – powodowie i pozwany, każde po 1/3 części (k. 5; akta sprawy Sądu Rejonowego w Białymstoku, II Wydział Cywilny, sygn. II Ns 2228/13).

Pozwany, z uwagi na pochówek spadkodawczyni, poniósł wydatki związane z posługą duszpasterską, zakupem trumny i usługą pogrzebową w łącznej wysokości 4.205,40 zł (k.128-131). J. P. nie pozostawiła innego majątku. Z informacji uzyskanych z Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Oddział (...) w B. wynika, że małżonkowie J. i M. P. (2) nie otrzymywali z tut. Oddziału świadczeń emerytalno-rentownych (k. 164; akta KRUS Oddział (...) w B., nr sprawy (...)).

Powód Z. P. zamieszkuje na nieruchomości będącej w niniejszej sprawie przedmiotem darowizny – w domu rodzinnym. Na tej samej nieruchomości pozwany wybudował dom, w którym mieszka. W ostatnim okresie życia matki sprawował nad nią bezpośrednią opiekę, sprzątał we wspólnie zajmowanym gospodarstwie domowym, świadczył doraźną pomoc. Powódka T. T. zajmowała swoje mieszkanie, w miarę możliwości natomiast utrzymywała kontakt z matką, odwiedzała ją w K., następnie zaś spędzała z nią czas w szpitalu, gdy stan zdrowia spadkodawczyni uzasadniał umieszczenie ją w placówce medycznej. Kategorycznie zaprzeczali, aby pozostawali w konflikcie ze zmarłymi już rodzicami.

Powyższe ustalenia faktyczne Sąd oparł na następujących dowodach: zeznań powodów (e-protokół z dnia 11.07.2014r., 00:02:22-00:16:03; 00:16:03-00:20:59), częściowych zeznań pozwanego (e-protokół z dnia 11.07.2014r., 00:20:59-00:32:33), zeznań świadków K. H. (e-protokół z dnia 18.11.2014r., 00:04:50-00:20:32), A. P. (2) (e-protokół z dnia 18.11.2014r., 00:20:32-00:33:52) i W. T. (e-protokół z dnia 18.11.2014r., 00:33:52-00:53:57), dokumenty urzędowe dołączone do akt sprawy, których treść nie była przez strony kwestionowana, akta spraw: Sądu Rejonowego w Białymstoku II Wydziału Cywilnego o sygn. II Ns 2228/13, II Ns 1658/08, akta KRUS Oddział (...) w B., nr sprawy (...), akt kw nr (...), k.3-6 akt kw nr (...) , opinię biegłego sądowego z zakresu szacowania nieruchomości (k.236-273).

Sąd nie uwzględnił zeznań pozwanego w części odnoszącej się do braku zainteresowania spadkobierczynią przez powódkę T. T., przekazania mu przez rodziców gospodarstwa rolnego w zamian za uzyskane przez nich z KRUS-u świadczenie emerytalno-rentowne, jak również nadużywania przez powoda alkoholu, albowiem pozostają w sprzeczności z pozostałym materiałem dowodowym zebranym w sprawie bądź nie zostały przy tym przez niego udowodnione.

Charakter sprawy, w szczególności konieczność określenia wartości nieruchomości będącej przedmiotem darowizny na rzecz pozwanego według stanu z chwili dokonania darowizny i cen z chwili ustalania zachowku, determinowały postanowienie Sądu o zasięgnięciu wiadomości specjalnych (k.116, e-protokół z dnia 18.11.2014r., 00:53:57). Ustalenia w tym zakresie dokonane zostały przez biegłego sądowego M. S., który oszacował wartość nieruchomości położonej w obrębie wsi K., O., gm. S., z uwzględnieniem wartości dożywotniej osobistej służebności mieszkania, na kwotę 667.538 zł, przy przyjęciu agresywnej ekspansji miasta wojewódzkiego, wywieranej bezpośrednio na grunty, gdzie ich bezpośrednie położenie przy terenach mieszkalnych i w odpowiedniej odległości od granic administracyjnych miasta B. powoduje, że z każdym kilometrem wzrasta cena jednostkowa za grunty o określonym przeznaczeniu (k.236-273). Biegły dodatkowo zaznaczył, że korzystanie przez powoda z działki zabudowanej nie jest ujawnione w darowiźnie, więc nie może być brane pod uwagę i nie ma wpływu na jej wartość.

Powyższą opinię zakwestionował pozwany (k.278) podnosząc, że wycenie podlegały działki, które w większości nie są już jego własnością, ponadto wartość została zawyżona, jak również powódka T. T. (k.281-282v.). Uzupełniająco, biegły w całości podtrzymał dotychczas poczynione ustalenia (k.292-295). Pełnomocnik powódki złożył kolejne zarzuty do opinii (k.304-307), które skutkowały kolejnym pisemnym ustosunkowaniem się do podnoszonych treści (k.321-322), a następnie przesłuchaniem biegłego przed Sądem (e-protokół z dnia 25.09.2015r., 00:01:54-00:16:39). Biegły w całości podtrzymał opinię wraz z wnioskami, podkreślając, że kwota nie została pomniejszona o wysokość obliczonego na żądanie Sądu bezumownego korzystania. Precyzyjnie wskazał, co legło u podstaw poczynionych wyliczeń.

Sąd podzielił wnioski zawarte w opinii biegłego, bowiem są one logiczne i spójne. Opinia została sporządzona przez osobę posiadającą wiedzę z zakresu szacowania nieruchomości, z uwzględnieniem wszystkich okoliczności sprawy. Tym samym, zdaniem Sądu, opinia przez niego sporządzona stanowi pełnoprawny dowód na okoliczność wartości majątku spadkowego.

Sad Okręgowy zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 991 § 1 k.c. zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (por. art. 991 § 2 k.c.). Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni (por. art. 992 k.c.). Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne uczynione przez spadkodawcę. Celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny wymienionych w przepisie art. 991 §1 kc poprzez zapewnienie im niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym.( por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie I ACa 459/08, Lex 5509112). Ochrona praw najbliższej rodziny zmarłego należy więc do podstawowych założeń prawa spadkowego. Znajduje ona wraz w wielu instytucjach uregulowanych w księdze czwartej kodeksu cywilnego, w tym też w instytucji zachowku.

W pierwszej kolejności należy podkreślić, że krąg osób uprawnionych do zachowku nie był przez żadną ze stron kwestionowany. Bezsprzecznie, spadkodawczyni miała troje dzieci, z których pozwany M. P. (1), jeszcze za życia jej męża, a jego ojca, został obdarowany. Uprawnionymi więc są powodowie: Z. P. oraz T. T..

Sąd nie uwzględnił podnoszonych przez stronę pozwaną zarzutów, jakoby umowę o przeniesieniu własności nieruchomości przez zmarłych na rzecz pozwanego i jego małżonki należy traktować w kategoriach przekazania gospodarstwa rolnego następcy w zamian za prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego, nie zaś w charakterze darowizny, za czym mają przemawiać zapisy w niej zawarte. Do całkowicie odmiennych wniosków prowadzi analiza dokumentacji znajdującej się w aktach KRUS-u Oddział w B., zażądana przez Sąd i będąca podstawą rozstrzygnięcia w tej części.

Wobec powyższego, w dalszej kolejności należało ustalić substrat zachowku, tj. wartości majątku spadkowego, od której należy liczyć ową 1/2 spadku przypadającą każdemu z powodów tytułem zachowku. W tym celu w pierwszej kolejności należy ustalić czystą wartość spadku stanowiącą różnicę między wartością stanu czynnego a wartością stanu biernego spadku. Należy mieć przy tym na uwadze, że zgodnie z art. 993 kc przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów kodeksu cywilnego, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Tymczasem w myśl art. 994 § 1 kc przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

Podkreślenia wymaga, że składniki majątku należące do spadkodawczyni J. P. w chwili otwarcia spadku nie były co do zasady przedmiotem sporu. Strony były zgodne, że jedynym majątkiem, którym dysponowali rodzice stron postępowania była własność nieruchomości położonych we wsi K. składających się z działek oznaczonych w ewidencji gruntu numerami (...) (...), (...),(...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...) o powierzchni 2,53 ha, oraz własność nieruchomości położonych w O. oznaczonych w ewidencji gruntu numerami (...) i (...) o powierzchni 0,16 ha, wchodzących obecnie w skład większej działki o powierzchni 1,2 ha i numerze (...). Zgodnie z opinią biegłego sądowego z zakresu szacowania nieruchomości, wartość w/w nieruchomości według stanu na dzień 19.08.1991r. i aktualnych cen wynosi 667.538 złotych. Opinia ta została przyjęta jako podstawa ustaleń faktycznych Sądu. Warto podkreślić, że zgodnie z ugruntowanym poglądem orzecznictwa obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu (patrz: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1985 r., III CZP 75/84, OSNC 1985, nr 10, poz. 147). Zdaniem Sądu wycena powyższego składnika majątku, zachowuje swoją aktualność na datę orzekania. Przemawia za tym fakt, że okres, który upłynął od dnia sporządzenia wyceny – 20.02.2015r., a następnie ustnego podtrzymania wszelkich poczynionych ustaleń (w tym dotyczących ceny) na rozprawie w dniu 25.09.2015r. – do dnia orzekania – 09 października 2015r. - jest w obecnych warunkach gospodarczych na tyle krótki, że nie mogły w nim zajść znaczące zmiany w cenach gruntu. Udział spadkodawczyni J. P. w nieruchomości darowanej pozwanemu i jego małżonce to ½ jej całkowitej wartości, a więc 333.769 złotych. Udział natomiast przypadający pozwanemu, po dokonanym podziale majątku z żoną – a więc substrat zachowku – to kwota 166.884,50 zł i ta kwota stanowiła podstawę obliczeń należnego powodom zachowku.

Biorąc więc pod uwagę powyższe, Sąd zasądził od pozwanego M. P. (1), jako dysponenta jedynym majątkiem spadkodawczyni w drodze umowy darowizny, na rzecz powodów kwoty po 27.814 zł odpowiadającą ilorazowi wysokości substratu zachowku oraz ich udziału spadkowego (1/6) obliczonego na podstawie art. 991 kc. W pozostałym zakresie powództwo podlegało zaś oddaleniu.

Sąd nie uwzględnił w rozliczeniu poniesionych przez pozwanego kosztów pogrzebu, albowiem ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego wynika, że zostały one pokryte z przyznanego przez ZUS zasiłku pogrzebowego. Sąd nie uwzględnił także przy obliczeniach podstawy zachowku wartości bezumownego korzystania z nieruchomości przez Z. P., albowiem w tej części przysługiwało pozwanemu odrębne roszczenie, nie zaś możliwość „zbilansowania” określonej przez biegłego kwoty z wartością nieruchomości, a M. P. (1) nie zgłosił przy tym powództwa wzajemnego.

Odnosząc się zaś do podnoszonego przez pozwanego zarzutu dotyczącego nadużycia prawa podmiotowego powodów z odpowiedzi na pozew w zakresie ich uprawnienia do zachowku, należy stwierdzić, że zgodnie z przyjętą linią orzeczniczą istnieje możliwość zastosowania art. 5 kc w celu miarkowania wysokości przysługującego zachowku (patrz: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1981 r., III CZP 18/81). Jednocześnie jednak podnosi się w judykaturze i doktrynie, że zakres zastosowania powyższego przepisu powinien być stosunkowo wąski, bowiem ocena sądu, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa podmiotowego, nie powinna pomijać, że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych, na o wskazuje np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2004 r., IV CK 215/03. (Komentarz do art.991 Kodeksu cywilnego, Andrzej Kidyba (red.), Elżbieta Niezbecka, WKP 2012). Nie ulega wątpliwości zdaniem Sądu, że w niniejszej sprawie, brak jest podstaw, aby ograniczyć wysokość należnego powodom zachowku bądź całkowicie ich go pozbawić. Jak bowiem ustalił Sąd, stosunek powodów do J. T. nie mógł być określany jako uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy w rozumieniu art. 1008 pkt 3 kc. Przeciwnie, jak wynika z poczynionych ustaleń, w szczególności zeznań świadków, powodowie czynili starania, aby utrzymywać kontakt z matką, opiekowali się nią w miarę możliwości, zaś Z. P. mieszkał z nią aż do czasu umieszczenia jej w szpitalu, doglądając gospodarstwa domowego. Sąd nie dopatrzył się, aby powodowie naruszyli zasady współżycia społecznego korzystając ze swojego prawa. Podkreślenia także wymaga, że także pozwany – pomimo ciążącego na nim obowiązku dowodowego w tym zakresie (patrz np. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 31 marca 2011 r., I ACa 99/11) - nie wskazał w trakcie procesu na czym konkretnie polegało przez nich nadużycie prawa podmiotowego, a strona, powołując się na art. 5 kc powinna wyszczególnić, jaka zasada współżycia społecznego została w danym przypadku naruszona, czego w niniejszej sprawie pozwany nie uczynił.

Stosownie do art. 481 kc, o odsetkach orzeczono od dnia wyrokowania w niniejszej sprawie, zgodnie z żądaniem z pozwu.

O kosztach postępowania orzeczono na podstawie art. 98 kpc, zgodnie z zawartą w nim zasadą odpowiedzialności za wynik procesu. Powodowie wygrali proces w 36%. Z uwagi na fakt ich zwolnienia od obowiązku uiszczenia kosztów sądowych, Sąd nakazał pobrać od nich na rzecz Skarbu Państwa kwotę po 3.384 zł od każdego z nich, na którą składają się opłata od pozwu oraz wydatki na biegłego w łącznej wysokości 2.776, uiszczone tymczasowo w trakcie procesu ze Skarbu Państwa, a należne od powodów w wysokości po 888 zł od każdego z nich, zaś od pozwanego kwotę 3.808 złotych tytułem kosztów sądowych, od których powodowie byli zwolnieni.

Przewodniczący:	SSO Joanna Dorota Toczydłowska

Protokolant:	sekr. sądowy Katarzyna Waśko

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

UZASADNIENIE