UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 22 grudnia 2015 roku Sąd Rejonowy dla Łodzi-Widzewa w Łodzi oddalił wniosek B. K. o zmianę stwierdzenia nabycia spadku po J. P. oraz ustalił, że wnioskodawczyni i uczestnicy ponoszą koszty postępowania związane ze swoim udziałem w sprawie.

W uzasadnieniu postanowienia Sąd Rejonowy wskazał, że w dniu 19 sierpnia 2014 roku B. K. wniosła o zmianę postanowienia o nabyciu prawa do spadku po J. P., wydanego przez Sąd Rejonowy dla Łodzi - Widzewa w Łodzi z dnia 3 grudnia 2010 roku sygn. akt II Ns 1 173/10. Podniosła, że wystąpiła do Sądu z wnioskiem o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych przyjęcia spadku po ojcu J. P., zaś w toku postepowania złożyła oświadczenie o odrzuceniu spadku. Uczestnicy postępowania nie zajęli stanowiska w sprawie. Postępowanie w tej sprawie zakończyło się wydaniem prawomocnego postanowienia z dnia 7 kwietnia 2014 roku.

Sąd Rejonowy oparł rozstrzygnięcie na następujących ustaleniach. J. P., syn J. i K. zmarł w dniu 27 maja 2010 roku w Ł., ostatnio stale zamieszkiwał w Ł.. W dacie zgonu był żonaty z M. P. z domu W.. Pozostawił 4 dzieci - K. P., A. J. z domu P., B. K. z domu P. oraz E. P. z domu P.. Innych dzieci własnych ani przysposobionych nie miał. Nikt z jego spadkobierców nie zrzekł się dziedziczenia, ani nie został uznany za niegodnego dziedziczenia. Testamentu nie sporządził. O śmierci J. P. spadkobiercy dowiedzieli się w dniu jego śmierci. Postanowieniem z dnia 3 grudnia 2010 roku, wydanym w sprawie II Ns 1173/10, Sąd Rejonowy dla Łodzi - Widzewa w Łodzi stwierdził, że spadek po J. P. synu J. i K. zmarłym w dniu 27 maja 2010 roku w Ł. ostatnio stale zamieszkałym w Ł. na podstawie ustawy nabyli: żona M. P. z domu W., córka S. i N. H. w 4/16 części, syn K. P. i córki: A. J. z domu P.. B. K. z domu P. oraz E. P. z domu P. po 3/16 części każde z nich.

We wniosku złożonym w dniu 26 listopada 2013 roku w sprawie II Ns 35/14, B. K., A. J. i E. P. wniosły o zatwierdzenie uchylenie się od skutków prawnych oświadczeń o przyjęciu spadku założonych w toku posiedzenia przed Sądem Rejonowym dla Łodzi - Widzewa w Łodzi w sprawie II Ns 1173/10.

W sprawie II Ns 35/14 w dniu 17 lutego 2014 roku B. K., A. J. i E. P. złożyły przed sądem oświadczenia o odrzuceniu spadku po J. P..

Postanowieniem z dnia 7 kwietnia 2014 roku Sąd Rejonowy dla Łodzi - Widzewa w Łodzi zatwierdził uchylenie się przez B. K., A. J. i E. P. od skutków prawnych oświadczeń o przyjęciu spadku po J. P. złożonych w toku sprawy toczącej się przed Sądem Rejonowym dla Łodzi-Widzewa w Łodzi w sprawie II Ns 1173/10.

Poza oświadczeniami o odrzuceniu spadku złożonymi w sprawie II Ns 35/14 żaden ze spadkobierców nie składał żadnych oświadczeń w przedmiocie spadku.

Odwołując się do treści art.926 § 1 i § 2 k.c. Sąd Rejonowy wskazał, że powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą.

J. P. nie sporządził testamentu, nabycie spadku po nim nastąpiło zatem wg reguł dziedziczenia ustawowego.

Spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku (art. 925 k.c.), krąg spadkobierców ustala się według stanu z chwili otwarcia spadku. W pierwszej kolejności do dziedziczenia na podstawie ustawy powołane są dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych (art. 931 § 1 i 2 k.c.).

J. P. w dacie śmierci był żonaty i pozostawił czworo dzieci. Spadek po nim nabyli zatem żona spadkodawcy M. P. i jego dzieci K. P., A. J., B. K. i E. P..

Rozważenia wymagała kwestia wpływu postanowienia o zatwierdzeniu uchylenia się od skutków prawnych oświadczeń o odrzuceniu spadku na ewentualną zmianę kręgu spadkobierców ustawowych J. P..

Sąd Rejonowy podkreślił w tym kontekście, że w sprawie II Ns 1173/10 Sądu Rejonowego dla Łodzi - Widzewa w Łodzi żaden ze spadkobierców nie składał oświadczenia o przyjęciu spadku. Nabycie spadku nastąpiło na skutek upływu terminów do złożenia oświadczeń o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku. Przepisy kodeksu cywilnego wyraźnie rozróżniają złożenie oświadczenia co do spadku od niezłożenia tego oświadczenia. Art. 1015 k.c. w §1 stanowi, że oświadczenie o przyjęciu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania, zaś w § 2, że brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku. Przykładem tego rozróżnienia jest także art. 1019 § k.c. dotyczący uchylenia się od skutków złożenia oświadczenia (§1) jak i od skutków niezłożenia oświadczenia (§2). Wreszcie, przepis art. 1015 § 2 w zw. z art. 644 k.p.c. wyraźnie wskazuje, że spis inwentarza sporządza się jedynie w razie złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Zdaniem Sądu Rejonowego w świetle powołanych przepisów spadkobiercy J. P. nie mogli zatem uchylić się od skutków oświadczenia, którego nie złożyli i niedopuszczalne było zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych oświadczeń o przyjęciu spadku. Co więcej, wbrew treści art. 1019 k.c. spadkobiercy nie złożyli w sprawie II Ns 35/14 oświadczeń o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczeń o przyjęciu spadku, co jest konieczne do zatwierdzenia oświadczenia. Oświadczenia spadkobierczyń ograniczyły się do odrzucenia spadku. Przepis art. 1019 § 1 k.c. wyraźnie stanowi, że jednocześnie z oświadczeniem o uchyleniu się od skutków złożenia (niezachowania terminu do złożenia) oświadczenia spadkobierca powinien oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca. W tej sprawie oświadczenia spadkobierców objęły tylko ten drugi element. Oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych powinny być złożone przed sądem tj. na posiedzeniu, tymczasem nie zostały zawarte nawet we wniosku.

Sąd I instancji wskazał i na to, że w sprawie II Ns 35/14 spadkobierczynie podnosiły okoliczność działania pod wpływem błędu co do stanu majątkowego spadkodawcy. Skoro tak i skoro w sprawie II Ns 35/14 złożyły oświadczenia o odrzuceniu spadku, to gdyby pod wpływem błędu nie działały, złożyłyby w terminie ustawowym oświadczenia o odrzuceniu spadku, tymczasem nie złożyły w tym terminie żadnych oświadczeń. W celu zatem zmiany stanu prawnego stwierdzonego postanowieniem w sprawie II Ns 1173/10 spadkobierczynie powinny były złożyć przed Sądem w sprawie II Ns 35/14 oświadczenia o uchyleniu się od skutków niezachowania terminu do złożenia oświadczeń o odrzuceniu spadku i jednocześnie spadek odrzucić (art. 1015 § 1 i 2 k.c.).

W konkluzji Sąd Rejonowy uznał, że zatwierdzenie w sprawie II Ns 35/14 uchylenia się od skutków prawnych oświadczeń o przyjęciu spadku, nie wpłynęło na zmianę kręgu spadkobierców po J. P. i z tego względu oddalił wniosek o zmianę stwierdzenia nabycia spadku.

O kosztach postępowania Sąd Rejonowy orzekł na podstawie art. 520 § 1 k.p.c.

Apelację od przedmiotowego postanowienia wywiodła wnioskodawczyni B. K.. Zaskarżając postanowienie w całości podniosła następujące zarzuty:

1.  naruszenia art.365 § 1 k.p.c. przez jego niezastosowanie, prowadzące do bezpodstawnego przyjęcia przez Sąd, że nie jest związany postanowieniem Sądu Rejonowego dla Łodzi-Widzewa w Łodzi z dnia 7 kwietnia 2014 roku o zatwierdzeniu uchylenia się od skutków prawnych oświadczeń o przyjęciu spadku po J. P. oraz złożonymi w toku postępowania oświadczeniami o odrzuceniu spadku złożonymi przez B. K., A. J. i E. P.,

2.  naruszenia art.233 k.p.c. przez błędne przyjęcie, że w toku sprawy spadkowej przed Sądem Rejonowym dla Łodzi-Widzewa w Łodzi sygn. II Ns 1173/10 spadkobierczynie nie złożyły oświadczeń o przyjęciu spadku,

3.  brak rozpoznania istoty sprawy w zakresie ustalenia nowego kręgu spadkobierców po skutecznym odrzuceniu spadku przez wnioskodawczynię oraz uczestniczki postępowania A. J. i E. P.,

4.  naruszenie art.1019 k.c. przez jego błędną wykładnię polegającą na uznaniu, że wnioskodawczyni wraz z uczestniczkami postępowania E. P. i A. J. nie spełniły przesłanek uchylenia się od przyjęcia spadku po J. P. pod wpływem błędu, podczas, gdy prawomocne postanowienie Sądu zatwierdziło takie uchylenie,

5.  art.60 oraz art.65 § 1 k.c. poprzez jego niezastosowanie i uznanie, że nie zostało złożone żadne oświadczenie woli w postępowaniu przed Sądem Rejonowym dla Łodzi-Widzewa w Łodzi w sprawie II Ns 35/14 w zakresie uchylenia się od skutków przyjęcia spadku po zmarłym jak również nieprzeprowadzenie wykładni oświadczenia woli wnioskodawczyni i uczestniczek postępowania A. J. i E. P. zgodnie z wytycznymi zawartymi w art.65 k.c., w sytuacji, gdy nie budzi wątpliwości, iż wolą tych osób było odrzucenie spadku po zmarłym.

W oparciu o tak sformułowane zarzuty apelująca wniosła o zmianę zaskarżonego postanowienia przez zmianę stwierdzenia nabycia spadku po J. P. i stwierdzenie, że spadek dziedziczą jego żona M. P. i syn K. P. po ½ części każde z nich, ewentualnie o uchylenie postanowienia i przekazanie sprawy sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja jest zasadna i skutkować musi uchyleniem zaskarżonego postanowienia.

Według art.1019 § 1 i 3 k.c. jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczeń woli z tą zmianą, że uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem, spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć czy i jak spadek przyjmuje czy też go odrzuca, zaś uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd. Postępowanie o uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu spadku lub o odrzuceniu spadku oraz od skutków niezłożenia w terminie oświadczenia może stanowić część postępowania spadkowego lub odrębne postępowanie spadkowe. Jeżeli wskutek prawomocnego zatwierdzenia przez sąd uchylenia się ulega zmianie krąg osób, co do których nabycie spadku zostało wcześniej stwierdzone, sąd po przeprowadzeniu rozprawy zmienia postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku albo uchyla zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia i orzeka w tym przedmiocie (art.690 § 2 k.p.c.). Celem tego postępowania jest zatem uchylenie się przez wnioskodawcę od skutków prawnych złożonego oświadczenia lub niezłożenia oświadczenia wraz z jednoczesnym oświadczeniem czy spadek przyjmuje (w jaki sposób) albo go odrzuca oraz zatwierdzenie tego uchylenia przez sąd. Postępowanie to ma umożliwić wnioskodawcy złożenie skutecznego (kolejnego lub pierwszego) oświadczenia co do przyjęcia albo odrzucenia spadku. Podejmując po przeprowadzeniu rozprawy rozstrzygnięcie w kwestii zatwierdzenia uchylenia się skutków prawnych sąd bada spełnienie wszystkich wymienionych przesłanek ustawowych, tj. złożenie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia albo od skutków jego niezłożenia, istnienie wady oświadczenia woli (błąd lub groźba), zachowanie terminu z art.88 § 2 k.c. oraz prawidłowość złożonego jednocześnie oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku. Wydanie zatem postanowienia o zatwierdzeniu uchylenia się od skutków prawnych oznacza, że wszystkie przesłanki ustawowe zostały spełnione.

Powyższe stwierdzenie ma zasadnicze znaczenie dla właściwego określenia zakresu mocy wiążącej prawomocnego postanowienia o zatwierdzeniu uchylenia się od skutków prawnych na gruncie art.365 § 1 k.p.c. w zw. z art.13 § 2 k.p.c.

Zgodnie z powołanym przepisem skutkiem prawomocnego orzeczenia jest związanie nim stron, a także sądu, który je wydał oraz innych sądów, innych organów państwowych i organów administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także innych osób. Przesądzenie prawomocnym orzeczeniem sądu kwestii będącej przedmiotem rozstrzygnięcia oznacza, że w drugim postępowaniu kwestia ta nie może być już badana.

Przenosząc rozważania na grunt rozpoznawanej sprawy należy odnotować, że w sprawie II Ns 35/14 Sądu Rejonowego dla Łodzi-Widzewa w Łodzi B. K., A. J. i E. P. wniosły o uchylenie się od skutków prawnych oświadczeń o przyjęciu spadku złożonych w toku postępowania przed tym samym sądem w sprawie II Ns 1173/10. Powołały się na wadę oświadczenia woli pod postacią błędu co do składu spadku. W toku postępowania złożyły oświadczenia o odrzuceniu spadku po J. P.. Po przeprowadzeniu postępowania postanowieniem z dnia 7 kwietnia 2014 roku Sąd Rejonowy zatwierdził uchylenie się od skutków prawnych oświadczeń o przyjęciu spadku złożonych przez B. K., A. J. i E. P. w sprawie II Ns 1173/10.

Postanowienie to jest prawomocne i ma charakter prejudycjalny dla postępowania w sprawie o zmianę stwierdzenia nabycia spadku po J. P.. Przesądza o tym, że B. K., A. J. i E. P. w sprawie II Ns 1173/10 złożyły oświadczenia o przyjęciu spadku po ojcu, oświadczenia te były dotknięte wadą, uchyliły się od ich skutków, co umożliwiło złożenie skutecznych oświadczeń o odrzuceniu spadku. Moc wiążąca postanowienia o zatwierdzeniu uchylenia się od skutków prawnych oznacza bowiem, że zostały spełnione wszystkie wymienione przesłanki ustawowe.

W konsekwencji w świetle art.365 § 1 k.p.c. w zw. z art.13 § 2 k.p.c. niedopuszczalnym było badanie przez Sąd pierwszej instancji w sprawie o zmianę stwierdzenia nabycia spadku czy w sprawie II Ns 1173/10 spadkobierczynie składały oświadczenia o przyjęciu spadku po ojcu, czy też nabycie spadku przez nie nastąpiło przez upływ czasu oraz czy uchyliły się od skutków prawnych. Przeprowadzając to badanie Sąd Rejonowy dopuścił się naruszenia art.365 § 1 k.p.c. w zw. z art.13 § 2 k.p.c., art.1019 k.c. i art.233 k.p.c. w zw. z art.13 § 2 k.p.c., co trafnie zarzuca apelująca. Skoro zaś badanie tych okoliczności nie było dopuszczalne, to bezprzedmiotowy pozostaje zarzut naruszenia art.60 i 65 k.c.

Wobec tego uchybienia Sąd Rejonowy dokonał błędnej konstatacji, że nie zmienił się krąg spadkobierców ustawowych po J. P., co czyni zasadnym podniesiony w apelacji zarzut nierozpoznania istoty sprawy.

Z tego względu Sąd Okręgowy uchylił zaskarżone postanowienie na podstawie art.386 § 4 k.p.c. w zw. z art.13 § 2 k.p.c. i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu dla Łodzi-Widzewa w Łodzi do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy koniecznym jest ustalenie przez Sąd Rejonowy kręgu ustawowych spadkobierców J. P., skoro jego trzy córki odrzuciły spadek po nim. W pierwszej kolejności niezbędnym jest ustalenie dalszych zstępnych J. P., zgodnie z dyspozycją art. 931 § 2 k.p.c.