UZASADNIENIE

Zaskarżonym postanowieniem z dnia 15 kwietnia 2015 r. Sąd Rejonowy w Łowiczu w sprawie o sygn. akt I Ns 339/13 z wniosku A. T. z udziałem A. S., W. S., M. S., R. T., W. T. o stwierdzenie nabycia spadku po Z. T. (1), o otwarcie i ogłoszenie testamentu w punkcie I. stwierdził, że spadek po Z. T. (1) synu C. i J. zmarłym w dniu 29 grudnia 2012 r. w Ł. i tam ostatnio stale zamieszkałym na podstawie testamentu własnoręcznego z dnia 20 maja 2012 r. nabyli wnukowie: W. S. syn K. i A. w 1/3 części, M. S. syn K. i A. w ½ części, R. T. córka A. i R. w 1/6 części, z dobrodziejstwem inwentarza każde z nich; w punkcie II. nakazał pobrać od W. S. kwotę 2822, 52 zł, M. S. kwotę 4233, 78 zł, R. T. reprezentowanej przez przedstawiciela ustawowego A. T. kwotę 1411, 27 zł tytułem zwrotu kosztów poniesionych tymczasowo z sum budżetowych Sądu Rejonowego w Łowiczu, a w punkcie III. w pozostałym zakresie pozostawił strony przy poniesionych kosztach postępowania związanych ze swoim udziałem w sprawie.

Apelację od powyższego orzeczenia wywiódł uczestnik postępowania W. S., zaskarżając je w całości i zarzucając mu:

1.  naruszenie art. 948 §1 k.c. przez błędne przyjęcie, że małoletnia R. T. została powołana jako spadkobierca Z. T. (1);

2.  naruszenie art. 968 k.c. i błędne przyjęcie, że spadkodawca Z. T. (2) nie dokonał zapisu zwykłego na rzecz małoletniego wnuczki R. T.;

3.  sprzeczność istotnych ustaleń Sądu z treścią testamentu Z. T. (1) i błędne ustalenie części ułamkowych przypadających spadkobiercom testamentowym.

W konkluzji wnosił o zmianę zaskarżonego postanowienia w całości, ewentualnie zaś o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania z pozostawieniem temu sądowi kosztów postępowania odwoławczego.

W odpowiedzi na apelację pełnomocnik uczestniczki małoletniej R. T. wnosił o jej oddalenie i obciążenie apelanta kosztami sądowymi w drugiej instancji.

Na rozprawie apelacyjnej z dnia 11 grudnia 2015 r. pełnomocnik wnioskodawcy wniósł o oddalenie apelacji.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja skutkowała uchyleniem zaskarżonego postanowienia do ponownego rozpoznania.

Z przyczyn, o których mowa będzie niżej, Sąd Okręgowy zaniechał poszerzonego odniesienia się do zasadności zarzutów apelacyjnych sformułowanych w taki sposób, jak wyrażono to w apelacji. Sąd odwoławczy biorąc pod uwagę z urzędu prawidłowość procedowania przez Sąd I instancji doszedł do przekonania, że ocena stawianych zarzutów w zakresie prawa materialnego byłaby przedwczesna, aczkolwiek jednocześnie trzeba w tym miejscu zasygnalizować, że sama ocena ważności ostatniego testamentu, a także wykładnia rozrządzeń testamentowych spadkodawcy, a w szczególności dotyczących tego, kogo w nim powołał do spadku w charakterze swego spadkobiercy, jak i ustalenie składników wchodzących w skład spadku po zmarłym Z. T. (1), wydają się być prawidłowe.

Stwierdzenie powyższego nie jest jednak wystarczające do wydania przez Sąd Okręgowy orzeczenia kończącego sprawę, a to z tego względu, że nie dojrzała ona do jej merytorycznego rozstrzygnięcia. Powyższe jest wynikiem stwierdzenia poważnych uchybień proceduralnych, popełnionych przez Sąd pierwszej instancji, które skutkują koniecznością przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości, dokonania ponownej oceny żądania wniosku i rozstrzygnięcia o istocie sprawy. Dodać należy, że wyłącznie właściwym sądem w tym zakresie jest Sąd spadku, a Sąd II instancji nie może w tym przedmiocie wyręczyć sądu pierwszej instancji, chociażby ze względu na zasadę dwuinstancyjności.

Sąd Okręgowy nie będąc związany granicami apelacji, zbadał całościowo prawidłowość procedowania i sposobu ustalenia kręgu spadkobierców W tym miejscu należy przywołać zapatrywanie wyrażone w uchwale całej izby cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 26 października 1973 r., w której stwierdzono, iż „w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku sąd rewizyjny nie jest związany granicami rewizji ani zakazem uchylenia lub zmiany zaskarżonego postanowienia na niekorzyść uczestnika postępowania, który wniósł rewizję” (III CZP 13/73, OSNC 1974/9/144). Wskazać bowiem należy, że w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku Sąd związany jest wnioskiem tylko co do osoby spadkodawcy, a zatem nie może stwierdzić nabycia spadku po osobie nie objętej wnioskiem, natomiast nie jest związany zgłoszonym we wniosku żądaniem stwierdzenia nabycia spadku przez określonych spadkobierców. Postępowanie w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku wszczyna się na wniosek, jednakże toczy się ono z wyłączeniem jakiejkolwiek dyspozycji uczestników co do zakresu i treści orzeczenia, co oznacza, że jeśli chodzi o ustalenie osób spadkobierców i wysokości ich udziałów, to postępowanie to toczy się z urzędu. Mamy tu do czynienia z zasadą niepodzielnego charakteru postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku, na którą trafnie zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia izby cywilnej z dnia 16 kwietnia 1971 r. (III CRN 61/71, OSP 1972/9/168). Zgodnie z naczelną myślą wyrażoną w tym orzeczeniu, w postępowaniu wywołanym złożeniem przez jednego z uczestników postępowania rewizji od orzeczenia sądu I instancji, stwierdzającego nabycie spadku, sąd II instancji uprawniony (a nawet zobowiązany) jest do kontroli z urzędu prawidłowości całego zaskarżonego rozstrzygnięcia, a nie tylko jego części w granicach uprawnień spadkowych rewidującego. Taki pogląd został powtórzony następnie w licznych orzeczeniach Sądu Najwyższego np. w postanowieniu SN z dnia 17 września 1999 r. (I CKN 379/98, OSNC 2000/3/59), czy postanowieniu z dnia 5 października 2006 r. (IV CSK 163/06).

Mając na uwadze przytoczone wyżej poglądy Sąd Okręgowy dokonał zbadania prawidłowości całego zaskarżonego rozstrzygnięcia w przedmiocie dziedziczenia po Z. T. (1). Wynik przeprowadzonej kontroli instancyjnej prowadzi do wniosku, że Sąd pierwszej instancji nie dopełnił obowiązku ciążącego na nim z urzędu, wynikającego z przepisów art. 670 k.p.c. w zw. z art. 677 § 1 k.p.c., zgodnie z którymi sąd spadku bada z urzędu kto jest spadkobiercą, a w szczególności bada, czy spadkodawca pozostawił testament oraz wzywa do złożenia testamentu osobę, co do której będzie uprawdopodobnione, że testament u niej się znajduje, a jeżeli testament zostanie złożony dokonuje jego otwarcia i ogłoszenia (art. 670 k.p.c.). W konsekwencji sąd stwierdza nabycie spadku przez spadkobierców, choćby były nimi inne osoby, niż te, które wskazali uczestnicy (art. 677 § 1 zd. 1 k.p.c.). Ustalenie kręgu spadkobierców oraz porządku dziedziczenia może nastąpić w oparciu o wszelkie dowody, jednakże wykazaniu, że nie ma innych spadkobierców, niż ci, którzy zostali wskazani przez zainteresowanych uczestników lub są sądowi znani, służy przede wszystkim szczególny środek dowodowy, którym jest zapewnienie odbierane od spadkobiercy (względnie od spadkobierców) w trybie art. 671 k.p.c. Zapewnienie musi mieć treść ściśle określoną (art. 671 § 2 k.p.c.) i pod względem skutków prawnych jest zrównane ze złożeniem zeznań pod przyrzeczeniem. Z uwagi na dyspozycję art. 671 § 2 pkt 1 k.p.c. wskazać należy, że zapewnienie jest nie tylko środkiem dowodowym mającym na celu wykazanie negatywnej okoliczności braku innych spadkobierców, ale również służy do uzyskania informacji o istnieniu innych spadkobierców.

Analiza materiału aktowego wykazała tymczasem, że: po pierwsze Sąd Rejonowy wiedząc o fakcie sporządzenia przez spadkodawcę trzech testamentów - z 6 grudnia 2005 r., z 20 maja 2009 r. i z 6 stycznia 2010 r., które nie zostały złożone do akt sprawy w oryginałach, a jedynie w postaci kopii (k. 166), nazywanych zresztą przez tenże Sąd kalkami (k. 256, 259), co zostało wyraźnie ustalone w pisemnym uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia oznacza, że Sąd pierwszej instancji z naruszeniem art. 670 k.p.c. nie zażądał złożenia tych testamentów w oryginałach, ani też nie rozpytał na tę okoliczność uczestników postępowania mimo, że zobowiązany był w przypadku stwierdzenia, że oryginały tych testamentów nie istnieją, ustalić ich treść.

Po drugie, lektura akt sprawy wskazuje na to, że Sąd Rejonowy w ogóle nie dokonał otwarcia i ogłoszenia testamentu notarialnego z 27 lutego 2007 r. (k. 164), albowiem brak jest jakiejkolwiek adnotacji w tym przedmiocie w materiale aktowym.

Po trzecie, brak jest ustaleń faktycznych w zakresie wymienionego testamentu notarialnego z 27 lutego 2007 r. w uzasadnieniu skarżonego orzeczenia. Powyższe wskazuje, że Sąd Rejonowy po prostu nie zapoznał się z treścią tego testamentu, co czyni absolutnie przedwczesnym jego ustalenie o powołaniu do dziedziczenia po Z. T. (1) z mocy ostatniego testamentu z 20 maja 2012 r. Podkreślić w tym miejscu wypada, że powinnością Sądu Rejonowego, jako sądu spadku, było zapoznanie się z treścią tego testamentu, jego otwarcie i ogłoszenie, poczynienie w tym zakresie stosowanych ustaleń faktycznych i dokonanie oceny prawnej jego ważności a także poczynienie stosownych rozważań prawnych w zakresie zawartych w nim rozrządzeń testamentowych.

Tym samym Sąd pierwszej instancji w sposób niewłaściwy i niestaranny przeprowadził postępowanie dowodowe, w zakresie zobowiązującym Sąd do działania z urzędu, co skutkowało również tym, że pisemne uzasadnienie postanowienia nie spełnia wymogów przewidzianych w tym przepisie, przede wszystkim dlatego, że brak jest w nim ustalenia faktów podstawowych, mających pierwszoplanowe znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Konsekwencją powyższego jest stwierdzeniem, że Sąd Rejonowy nie wypełnił obowiązku płynącego treści art. 670 k.p.c. oraz powinności sporządzenia przez ten Sąd uzasadnienia orzeczenia w sposób odpowiadający wymaganiom art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.

W ocenie Sądu Okręgowego stwierdzone powyżej, istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, braki w postępowaniu Sądu Rejonowego i popełnione uchybienia, które doprowadziły do wydania wadliwego rozstrzygnięcia, skutkują koniecznością uchylenia zaskarżonego postanowienia na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., w celu przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości i stosownego do wyników tego postępowania orzeczenia o istocie sprawy.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy wezwie do złożenia oryginałów kopii złożonych testamentów z 6.12.2005 r., z 20.05.2009r., z 6.01.2010 r., po czym w przypadku ich złożenia otworzy i ogłosi te testamenty, a w przypadku stwierdzenia, że oryginały nie istnieją, przeprowadzi stosowne postępowanie dowodowe na tę okoliczność celem ustalenia treści tych testamentów, następnie ustali jaka jest rzeczywista ich treść i jakie mają konsekwencje na powołanie do dziedziczenia spadku po Z. T. (1). Ponadto dokona otwarcia i ogłoszenia testamentu notarialnego z dnia 27.02.2007 r. /k. 168/ i poczyni stosowne ustalenia faktyczne w tym zakresie, a następnie oceni jakie znaczenie mają zawarte w nim rozrządzenia dla ustalenia kręgu spadkobierców po Z. T. (1). Obowiązkiem Sądu będzie również odebranie, w trybie art. 671 k.p.c., szczegółowego i kompletnego zapewnienia od spadkobierców, ustalenie kręgu spadkobierców tak ustawowych, jak i testamentowych, z uwzględnieniem uwag powyżej poczynionych przez Sąd Okręgowy, a po przeprowadzeniu postępowania dowodowego, stosownie do oceny jego wyników, ustalenie, którzy z tych spadkobierców i w jakich udziałach doszli ostatecznie do dziedziczenia.