UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 11 czerwca 2013 r. Sąd Rejonowy w Zgierzu, rozpoznając sprawę z wniosku Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo – Kredytowej im. F. S. w G. z udziałem E. B., M. K. (1), A. S., W. S., B. S. i M. Z. o stwierdzenie nabycia spadku po K. S., stwierdził, że spadek po tej osobie dziedziczy w całości na podstawie ustawy jego córka M. K. (1) i ustalił, że każdy z uczestników postępowania ponosi jego koszty związane ze swym udziałem w sprawie.

Sąd I instancji ustalił, że K. S. zmarł w dniu 17 października 2008 r. w A. i tam ostatnio stale zamieszkiwał. W chwili śmierci był rozwiedziony, pozostawił po sobie jedyne dziecko – córkę M. K. (1), a innych dzieci własnych ani przysposobionych nie miał. Testamentu nie sporządził, jego córka nie składała oświadczeń spadkowych i nie zrzekła się dziedziczenia, a w skład spadku nie wchodziło gospodarstwo rolne.

Sąd zważył dalej, że skoro spadkodawca nie pozostawił testamentu, to zachodzi dziedziczenie ustawowe, a M. K. (1) należy – w myśl art. 931 § 1 k.c. – do pierwszej grupy jego spadkobierców ustawowych, która do dziedziczenia dochodzi w pierwszej kolejności, a tym samym jest jedynym spadkobiercą swojego ojca. O kosztach postępowania orzeczono w oparciu o art. 520 § 1 k.p.c., mając na uwadze, że w sprawie nie zachodzą okoliczności przemawiające za odstępstwem od ustalonej tam reguły.

Postanowienie to zaskarżyła w całości apelacją uczestniczka postępowania M. K. (1), wnosząc o zawieszenie postępowania do czasu rozpoznania sprawy o zatwierdzenie uchylenia się przez nią od skutków prawnych niezłożenia w ustawowym terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku po ojcu, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji. Rozstrzygnięciu Sądu meriti zarzuciła naruszenie bliżej niesprecyzowanych przepisów prawa materialnego skutkujące uznaniem, że spadkobiercą K. S. jest M. K. (1), podczas gdy pozostawała ona w błędzie co do stanu majątkowego spadkodawcy, z którym nie miała kontaktu od wielu lat i nie wiedziała, że pozostawił po sobie długi.

W odpowiedzi na apelację wnioskodawca domagał się jej oddalenia – jak również oddalenia wniosku o zawieszenie postępowania – i zasądzenia na jego rzecz od skarżącej zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

Postanowieniem z dnia 13 czerwca 2014 r. Sąd Okręgowy w Łodzi – po wcześniejszym ustaleniu, że przed Sądem Rejonowym w Zgierzu zawisła sprawa I Ns 1114/13 z wniosku M. K. (1) o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia spadkowego dotyczącego spadku po ojcu – zawiesił postępowanie apelacyjne na podstawie art. 177 § 1 pkt. 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. do czasu prawomocnego zakończenia tej sprawy. Postępowanie apelacyjne zostało podjęte postanowieniem wydanym na rozprawie w dniu 14 stycznia 2016 r.; na tejże rozprawie skarżąca poparła swoją apelację.

Sąd Okręgowy dodatkowo ustalił następujące okoliczności:

W toku postępowania w sprawie I Ns 1114/13 Sądu Rejonowego w Zgierzu M. K. (1) złożyła oświadczenie o odrzuceniu spadku po swoim ojcu K. S. (protokół rozprawy, k. 76 załączonych akt I Ns 1114/13 Sądu Rejonowego w Zgierzu – zapis rozprawy 00:02:18).

Prawomocnym już postanowieniem wydanym w dniu 30 czerwca 2015 r. w sprawie I Ns 1114/13 Sąd Rejonowy w Zgierzu zatwierdził uchylenie się przez M. K. (1) od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku po swoim ojcu K. S. (k. 103 załączonych akt I Ns 1114/13 Sądu Rejonowego w Zgierzu).

W dniu (...) córki M. K. (2) M., J. K. i M. K. (3) – odrzuciły spadek po swoim dziadku K. S., oświadczając, że inni spadkobiercy nie są im znani. K. M. zaznaczyła ponadto, że ma córkę W. M., która urodziła się dopiero w dniu 10 maja 2012 r.; pozostałe wnuczki spadkodawcy oświadczyła, że są bezdzietne (protokoły oświadczeń o odrzuceniu spadku sporządzone w formie aktu notarialnego i zawarte w załączonych aktach spraw I Ns 1122/15, I Ns 1123/15 i I Ns 1124/15 Sądu Rejonowego w Zgierzu).

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja musi zostać uwzględniona.

Rację ma Sąd Rejonowy, że wobec braku testamentu do dziedziczenia dochodzą w myśl art. 926 § 2 k.c. spadkobiercy ustawowi, jednak krąg osób uprawnionych do dziedziczenia z ustawy zmienił się w istotny sposób od chwili wydania zaskarżonego orzeczenia. Uczestniczka postępowania M. K. (1), słusznie zaliczona przez Sąd I instancji do kręgu osób powołanych do spadku w pierwszej kolejności, uchyliła się już po wydaniu zaskarżonego postanowienia od skutków prawnych niezłożenia zapewnienia spadkowego w przewidzianym ustawą trybie, powołując się na błąd co do stanu spadku, a Sąd Rejonowy w Zgierzu prawomocnym postanowieniem z dnia 30 czerwca 2015 r. zatwierdził to uchylenie stosownie do art. 1019 § 3 k.c. W doktrynie zaprezentowano słuszny pogląd, że złożenie oświadczenia spadkowego we właściwej formie jest – obok wymienionych w art. 1019 § 1 k.c. wad oświadczenia woli – konieczną materialnoprawną przesłanką uwzględnienia wniosku o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych złożenia lub niezłożenia takiego oświadczenia – i tym samym oświadczenie takie musi zostać złożone w terminie rocznym od chwili wykrycia błędu, wynikającym z art. 1019 § 1 k.c. w związku z art. 88 § 2 k.c. (tak w uchwale SN z dnia 22 listopada 2013 r., III CZP 77/13, OSNC Nr 9 z 2014 r., poz. 86). Wskazać też trzeba, że związanie prawomocnym wyrokiem lub postanowieniem – jak wynika z orzecznictwa Sądu Najwyższego – oznacza, iż Sąd obowiązany jest uznać, że kwestia prawna, która była już przedmiotem rozstrzygnięcia w innej sprawie, a która ma znaczenie prejudycjalne w sprawie przez niego rozpoznawanej, kształtuje się tak, jak przyjęto w prawomocnym wcześniejszym orzeczeniu, nawet jeżeli argumentacja prawna, na której opiera się to rozstrzygnięcie jest nietrafna. W późniejszej sprawie kwestia ta nie może być już w ogóle badana (porównaj między innymi wyroki: z dnia 8 stycznia 2002 r. I CKN 730/99, z dnia 12 lipca 2002 r. V CKN 1110/00, z dnia 7 stycznia 2004 r. III CK 192/02, z dnia 13 października 2005 r. I CK 217/05, z dnia 8 marca 2010 r. II PK 258/09, z dnia 29 września 2011 r. IV CSK 652/10, z dnia 28 marca 2012 r. II UK 327/11 i z dnia 19 października 2012 r. V CSK 485/11, niepubl.; z dnia 6 marca 2014 r., V CSK 203/13, niepubl.). Trafnie zwraca się uwagę, że powaga rzeczy osądzonej rozciąga się również na zawarte w uzasadnieniu motywy rozstrzygnięcia, które mogą mieć znaczenie dla ustalenia zakresu mocy wiążącej i powagi rzeczy osądzonej prawomocnego orzeczenia, czyli dla określenia granic jego prawomocności materialnej w rozumieniu art. 365 § 1 k.p.c. (tak m.in. w orzeczeniach SN: z dnia 15 marca 2002 r., II CKN 1415/00, niepubl.; z dnia 8 czerwca 2005 r. V CK 702/04, niepubl.; z dnia 21 czerwca 2007 r. IV CSK 63/67, niepubl.; z dnia 15 listopada 2007 r. II CSK 347/07, niepubl.; i z dnia 13 marca 2008 r. III CSK 284/07, niepubl.; z dnia 29 marca 2006 r., II PK 163/05, OSNP 2007 nr 5-6, poz. 71, z dnia 18 czerwca 2009 r., II CSK 12/09, niepubl.; z dnia 19 października 2012 r., V CSK 485/11, niepubl.). Oznacza to, że w sprawie niniejszej Sąd odwoławczy nie jest zobowiązany badać – a nawet nie może tego zrobić z uwagi na treść art. 365 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. – czy oświadczenie o odrzuceniu spadku złożone w toku sprawy I Ns 1114/13 Sądu Rejonowego w Zgierzu jest skuteczne z uwagi na zachowanie terminu do jego złożenia. Jak powiedziano wyżej, ta kwestia prawna była obligatoryjną przesłanką uwzględnienia wniosku złożonego w tej sprawie, mając znaczenie prejudycjalne, a w konsekwencji Sąd orzekający w sprawie niniejszej zobowiązany jest uznać, że kształtuje się ona tak, jak to przyjął Sąd, który prawomocnie uwzględnił wniosek skarżącej, a więc, że M. K. (1) złożyła skuteczne oświadczenie o odrzuceniu spadku po swoim ojcu. Ponieważ ustawa nie przewiduje zatwierdzenia uchylenia się od skutków złożenia lub niezłożenia oświadczenia spadkowego bez jednoczesnego oświadczenia spadkobiercy, czy spadek przyjmuje czy też odrzuca, prawomocne orzeczenie o zatwierdzeniu uchylenia się jest równoznaczne z przesądzeniem – w sposób wiążący także inne sądy – że złożono równocześnie skuteczne oświadczenie spadkowe.

W myśl art. 1020 k.c. skutkiem prawnym odrzucenia spadku jest wyłączenie osoby składającej takie oświadczenie od dziedziczenia tak, jakby nie dożyła ona otwarcia spadku, zatem po odrzuceniu spadku przez M. K. (1) do dziedziczenia po K. S., stosownie do art. 931 § 2 k.c., doszły jej córki, które jednak w terminie przewidzianym przez art. 1015 § 1 k.c. spadek skutecznie odrzuciły. Dla porządku można zaznaczyć, że nie może być mowy o dziedziczeniu spadku w dalszej kolejności przez prawnuczkę spadkodawcy W. M., która urodziła się 3,5 roku po jego śmierci, jako że stosownie do art. 927 § 1 i 2 k.c. nie może spadku dziedziczyć osoba, która w chwili otwarcia spadku nie żyła ani nie była nawet poczęta. Oznacza to, że do spadku dochodzi ewentualnie kolejny krąg spadkobierców ustawowych, czyli w myśl przepisów Kodeksu cywilnego obowiązujących w chwili otwarcia spadku – rodzice i rodzeństwo, ewentualnie zstępni rodzeństwa spadkodawcy (art. 935 § 2 k.c.).

Dojście do dziedziczenia kolejnej grupy spadkobierców powoduje jednak, że zakresem kognicji Sądu rozpoznającego sprawę objęte są zupełnie inne kwestie merytoryczne niż w przypadku, gdy Sąd bada jedynie zagadnienia mające znaczenie dla stwierdzenia dziedziczenia zstępnego spadkodawcy. Stwierdzenie, iż zachodzą przesłanki do nabycia spadku przez osobę należącą do pierwszej grupy spadkobierców ustawowych jest równoznaczne z przesądzeniem kwestii materialnoprawnej w sposób, który spowodował odstąpienie przez Sąd meriti od zbadania istoty sprawy w tym zakresie, który obecnie – ze względu na istotną zmianę okoliczności sprawy – rzeczywiście jest niezbędna dla merytorycznego jej rozpoznania, a w konsekwencji zapadłe i zaskarżone rozstrzygnięcie nie odnosi do tego, co na obecnym etapie postępowania jest przedmiotem sprawy. Ostatecznie stwierdzić trzeba, że postanowienie Sądu I instancji jest nie tylko nietrafne merytorycznie, ponieważ stwierdza, że spadek dziedziczy osoba, która w rzeczywistości jest wyłączona od dziedziczenia, ale – co więcej – wydanie rozstrzygnięcia prawidłowego wymaga ponownego rozpoznania sprawy, a w szczególności przeprowadzenia w całości postępowania dowodowego zmierzającego do ustalenia osoby lub osób spadkobiercy w zmienionych okolicznościach sprawy. Uzasadnia to uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania w oparciu o art. 386 § 4 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c.

Nie można również zapominać, że w zaistniałej sytuacji podstawowym i podejmowanym w pierwszej kolejności obowiązkiem Sądu będzie określenie na nowo kręgu uczestników postępowania, w szczególności potencjalnych spadkobierców K. S. – po wyłączeniu z ich kręgu zstępnych spadkodawcy – jako osób zainteresowanych w sprawie w rozumieniu art. 510 § 1 k.p.c., i wezwanie ich do udziału w sprawie. Zauważyć należy, że stosownie do art. 671 § 1 k.p.c. dowodem nieistnienia innych – poza biorącymi udział w sprawie uczestnikami – spadkobierców jest złożenie zapewnienia spadkowego przez jednego z nich, tymczasem Sąd Rejonowy, stojąc na stanowisku, że spadek dziedziczy osoba należąca do pierwszego kręgu spadkobierców, nie ustalił w tym trybie pełnego kręgu osób należących do kolejnej grupy, w szczególności nie stwierdził na tej drodze, czy żyją rodzice spadkodawcy albo rodzeństwo inne niż osoby biorące już udział w postępowaniu. Powyższe oznacza, że nie można także wykluczyć, iż konieczne będzie – po przeprowadzeniu stosownego postępowania dowodowego – wezwanie w trybie art. 510 § 2 zd. I k.p.c. nowych osób do udziału w sprawie; prawdopodobne jest też i to, że także przynajmniej niektóre z będących już uczestnikami postępowania braci i sióstr spadkodawcy spadek odrzucą i obowiązkiem Sądu meriti będzie wezwanie do udziału w sprawie osób z kolejnego kręgu spadkodawców. Bezcelowe było uzupełnianie tych potencjalnych braków podmiotowych na etapie postępowania toczącego się przed Sądem odwoławczym, ponieważ z konsekwentnie prezentowanej linii orzeczniczej Sądu Najwyższego jasno wynika, że wstąpienie zainteresowanego do udziału w sprawie dopiero w postępowaniu apelacyjnym powoduje - w konkretnych okolicznościach sprawy - pozbawienie go prawa do zaskarżenia orzeczenia Sądu II instancji, zagwarantowanego przez art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji RP, a tym samym stanowi samoistną pozakodeksową podstawę uchylenia zaskarżonego postanowienia Sądu I instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 21 maja 2002 r., III CKN 948/00, OSNC Nr 5 z 2003 r., poz. 68 i podtrzymywał je w wielu kolejnych orzeczeniach; tytułem przykładu podać można postanowienie z dnia 5 marca 2008 r., V CSK 413/07, niepubl., postanowienie z dnia 13 stycznia 2010 r., II CSK 365/09, niepubl., postanowienie z dnia 17 lutego 2011 r., IV CSK 435/10, niepubl. czy postanowienie z dnia 7 października 2011 r., II CSK 215/11, niepubl. Podkreślono tam, że zarówno prawo do zaskarżenia orzeczenia, jak i związana z nim dwuinstancyjność, muszą się urzeczywistniać nie in abstracto, ale w odniesieniu do każdego, kto w danej sytuacji prawnoprocesowej realizuje przysługujące mu prawo do sądu. Samo więc strukturalne zagwarantowanie co najmniej dwu instancji oraz ustanowienie przez prawodawcę powszechnego środka odwoławczego (zaskarżenia) nie może być z punktu rozważanych przepisów Konstytucji wystarczające, jeżeli w określonej sytuacji prawnej, wynikającej z unormowań prawa procesowego, strona nie może z tych gwarancji skorzystać. Nie chodzi zatem o formalne istnienie w danej sprawie co najmniej dwu instancji sądowych oraz ustanowienie powszechnie dostępnego środka odwoławczego, ale o realne zagwarantowanie „każdemu” możliwości skorzystania z tego środka, przeniesienia sprawy do wyższej instancji i przeprowadzenia merytorycznej kontroli wydanego orzeczenia, co nie ma miejsca, jeśli Sąd wezwie zainteresowanego do udziału w sprawie dopiero w postępowaniu odwoławczym. Wspomniane uprawnienie w realiach rozpoznawanej sprawy nie zrealizowałoby się w odniesieniu do osób zaliczanych do kręgu potencjalnych spadkobierców K. S. po odrzuceniu spadku przez M. K. (1) i jej zstępnych, które to osoby stałyby się ewentualnie uczestnikami niniejszego postępowania na etapie postępowania apelacyjnego.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd I instancji przede wszystkim ustali zakres kolejnego kręgu spadkobierców ustawowych K. S. i powiadomi ich o odrzuceniu spadku przez osoby powołane do spadku w pierwszej kolejności, jak wymaga tego art. 643 k.p.c. Zważywszy, że osobom tym otworzy się wówczas termin do złożenia oświadczenia spadkowego i ze względu na treść art. 1026 k.c. – którego znaczenie trafnie interpretowane jest przez doktrynę w ten sposób, iż wskazany tam sześciomiesięczny termin jest terminem najwcześniejszym, a w przypadku, gdy osoba powołana do spadku dowiedziała się o swoim powołaniu po otwarciu spadku, musi on ulec odpowiedniemu przedłużeniu, aby osoby, które później dowiedziały się o swoim powołaniu mogły skorzystać z uprawnienia do złożenia oświadczenia spadkowego w terminie przewidzianym w art. 1015 § 1 k.c. – niezbędne będzie również wstrzymanie dalszego biegu postępowania do momentu aż wszyscy znani spadkobiercy złożą oświadczenia spadkowe, bądź termin do złożenia takich oświadczeń już upłynie. Dopiero wówczas możliwe będzie ustalenie kręgu podmiotowego niniejszego postępowania i ewentualne wezwanie do udziału w sprawie osób potencjalnie powołanych do dziedziczenia, które dotąd w sprawie nie uczestniczyły, a następnie stwierdzenie, kto nabył spadek po K. S. na drodze merytorycznego rozpoznania sprawy po przeprowadzeniu postępowania dowodowego w niezbędnym zakresie.

Orzeczenie o kosztach postępowania odwoławczego pozostawiono Sądowi I instancji, jako że nakazuje to art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c