UZASADNIENIE

Decyzją częściową nr (...) z dnia 23 listopada 2010 roku Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dalej: Prezes UOKiK) działając na podstawie art. 27 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. Nr 50, póz. 331 ze zm. Dalej: uokik) i art. 104 § 2 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. - Kodeks postępowania administracyjnego (tekst. jedn. Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 ze zm. Dalej k.p.a.) w zw. z art. 83 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz stosownie do treści art. 33 ust. 6 tej ustawy i § 7 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 17 lipca 2007 r. w sprawie właściwości miejscowej i rzeczowej delegatur Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (Dz. U. Nr 134, poz. 939) w związku z § 7 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 1 lipca 2009 r. w sprawie właściwości miejscowej i rzeczowej delegatur Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (Dz. U. Nr 107, poz. 887), po przeprowadzeniu postępowania w sprawie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów uznał, że stosowanie przez Uniwersytet (...) w W. (dalej zamiennie Uczelnia, Uniwersytet) w wykorzystywanych wzorcach umownych następujących postanowień:

A. „W przypadku rezygnacji ze studiów lub kursu po terminach obowiązujących przy wnoszeniu czesnego opłata za semestr, w którym nastąpiła rezygnacja, nie podlega zwrotowi" (§ 5 ust. 3 Uchwały nr 23/2006 Senatu Uniwersytetu (...) w W. z dnia 24 maja 2006 r. w sprawie szczegółowych zasad pobierania opłat za świadczone usługi edukacyjne);

B. „ Wysokość opłaty za studia w każdym roku akademickim ustala Rektor Uczelni w drodze zarządzenia" (§ 3 ust. 2 Umowy o warunkach odpłatności za studia niestacjonarne) w zw. z „Treść aktów, o których mowa w ust. 2 (...) znajduje się na stronie (...)" (§ 3 ust. 5 Umowy o warunkach odpłatności za studia niestacjonarne);

C. „ Spory wynikłe ze stosowania niniejszej umowy rozstrzygać będzie sąd powszechny właściwy dla siedziby uczelni" (§10 Umowy o warunkach odpłatności za studia niestacjonarne),

stanowi praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, polegającą na stosowaniu postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, o którym mowa w art. 479⁴⁵ Kodeksu postępowania cywilnego, co stanowi naruszenie art. 24 ust. 2 pkt 1 w zw. z art. 24 ust. 1 uokik i stwierdził zaniechanie jej stosowania:

- w zakresie pkt. A - z dniem 28 lutego 2008 r.;

- w zakresie pkt. B - z dniem 15 maja 2009 r.;

- w zakresie pkt. C - z dniem 22 kwietnia 2008 r.

W pkt II decyzji została nałożona na Uniwersytet (...)w W. kara pieniężna w wysokości 36 341 zł (słownie: trzydzieści sześć tysięcy trzysta czterdzieści jeden złotych), płatna do budżetu państwa, z tytułu naruszeń na podstawie art. 106 ust. 1 pkt 4 uokik.

(decyzja częściowa nr (...) z dnia 23.11.2010r., k. 3 – 12).

Odwołaniem z dnia 13 grudnia 2010 roku Uniwersytet (...) w W. zaskarżył decyzję w całości i wniósł o:

1) uchylenie zaskarżonej decyzji oraz;

2) zasądzenie na rzecz Uniwersytetu (...) w W. od strony przeciwnej kosztów procesu według norm przepisanych.

Odwołujący zarzucił zaskarżonej decyzji:

1) rażące naruszenie przepisu art. 104 uokik oraz art. 35 i 36 k.p.a. – poprzez prowadzenie postępowania w sposób przewlekły i nieuzasadnione przedłużanie postępowania do ponad dwóch lat;

2) niewyjaśnienie wszystkich okoliczności istotnych dla sprawy oraz nieuwzględnienie całości materiału dowodowego mającego istotne znaczenie dla sprawy – poprzez nieuwzględnienie faktu, że kwestionowane przez Prezesa UOKiK postanowienie § 5 ust. 3 uchwały nr 23/2006 Senatu Uniwersytetu (...) w W. z dnia 24 maja 2006 r. w sprawie szczegółowych zasad pobierania opłat za świadczone usługi edukacyjne, o treści: „ W przypadku rezygnacji ze studiów lub kursu po terminach obowiązujących przy wnoszeniu czesnego opłata za semestr, w którym nastąpiła rezygnacja, nie podlega zwrotowi", w praktyce nie było stosowane, ponieważ umowy ze studentami od początku roku akademickiego 2006/2007 były zawierane według wzorca określonego w załączniku do zarządzenia nr (...) Rektora Uniwersytetu (...) w W. z dnia 28 września 2006 r. w sprawie wzoru umowy o warunkach odpłatności za studia niestacjonarne w Uniwersytecie (...)w W., który to wzorzec w zakresie zwrotu czesnego studentom nie zawierał postanowienia analogicznego do zakwestionowanego przez Prezesa UOKiK postanowienia § 5 ust. 3 uchwały nr 23/2006 Senatu Uniwersytetu (...) w W. z dnia 24 maja 2006 r.;

3) naruszenie przepisu ar. 99 ust. 2 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 164, póz. 1365, z późn. zm. Dalej psw) - poprzez uznanie, że analogiczne w treści, jak wskazany przepis ustawy, postanowienie § 3 ust. 2 wzoru umowy o warunkach odpłatności za studia niestacjonarne, stanowiącego załącznik do zarządzenia nr (...) Rektora Uniwersytetu (...) w W. z dnia 28 września 2006 r. w sprawie wzoru umowy o warunkach odpłatności za studia niestacjonarne w Uniwersytecie (...) w W. – stanowi praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów;

4) naruszenie art. 111 w związku z art. 106 ust. 1 pkt 4 uokik – poprzez dowolne podjęcie decyzji o nałożeniu kary pieniężnej w wyniku niewłaściwej oceny okresu, stopnia oraz okoliczności naruszenia przepisów ustawy;

5) naruszenie art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej – poprzez nierówne traktowanie uczelni pozostających w analogicznej sytuacji faktycznej i prawnej.

Odnośnie zarzutu pierwszego odwołujący podniósł, że niniejsze postępowanie trwało ponad dwa lata, co jest niezgodne z art. 104 uokik stanowiącym, że postępowanie w sprawie praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów powinno zakończyć się nie później niż w ciągu dwóch miesięcy, a w sprawie szczególnie skomplikowanej - nie później niż w ciągu trzech miesięcy od dnia wszczęcia postępowania. Uzasadnianie „koniecznością dodatkowej analizy sprawy" oraz wyznaczanie kolejnych terminów zakończenia postępowania, po upływie których ponownie okazywało się, że konieczne jest dodatkowa analiza sprawy prowadziło do ominięcia wprowadzonego przez ustawodawcę w art. 105 uokik rocznego okresu przedawnienia wszczynania postępowania w sprawie stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Zgodnie z cyt. przepisem, nie wszczyna się postępowania w sprawie stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, jeżeli od końca roku, w którym zaprzestano ich stosowania, upłynął rok. Ustawodawca uznał, że nie ma interesu społecznego w stosowaniu wobec przedsiębiorców (w rozumieniu tej ustawy) sankcji przewidzianych w ustawie, jeżeli organ ochrony konkurencji i konsumentów nie zdążył z wszczęciem postępowania w ciągu roku od dnia, w którym przedsiębiorca zaprzestał stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. W ocenie odwołującego nie ma podstaw do karania przedsiębiorcy, jeżeli zaprzestał stosowania praktyk dawniej niż przed rokiem, ale organ zdążył wszcząć postępowanie, kiedy rok ten jeszcze nie upłynął.

Odnośnie drugiego zarzutu Uniwersytet (...)o wskazał, że istotą działań przedsiębiorców, będących przedmiotem tego postępowania, jest „stosowanie praktyk", czyli niezbędne jest każdorazowo ustalenie, że dana praktyka została przez przedsiębiorcę zastosowana przynajmniej w jednym przypadku umowy z konsumentem.

Odwołujący zaznaczył, że Prezes UOKiK uznał za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów stosowanie przez Uniwersytet (...)o w W. postanowienia § 5 ust. 3 uchwały nr 23/2006 Senatu Uniwersytetu (...) w W. z dnia 24 maja 2006 r. w sprawie szczegółowych zasad pobierania opłat za świadczone usługi edukacyjne, o treści: „W przypadku rezygnacji ze studiów lub kursu po terminach obowiązujących przy wnoszeniu czesnego opłata za semestr, w którym nastąpiła rezygnacja, nie podlega zwrotowi" ograniczając się wyłącznie do literalnego brzmienia tego postanowienia bez wyjaśnienia, czy powyższe postanowienie uchwały było w praktyce stosowane.

Odwołujący podniósł, że powyższe postanowienie nie zostało w praktyce ani razu zastosowane. Od początku roku akademickiego 2006/2007, tj. od chwili gdy uczelnie były obowiązane zawierać ze studentami studiów niestacjonarnych (w przypadku uczelni publicznych) umowy o warunkach odpłatności za studia, Uniwersytet (...)o w W. zawierał umowy ze studentami według wzoru określonego w załączniku do zarządzenia nr (...) Rektora Uniwersytetu (...) w W. z dnia 28 września 2006 r. w sprawie wzoru umowy o warunkach odpłatności za studia niestacjonarne w Uniwersytecie (...) w W. i tenże wzór nie zawierał postanowienia analogicznego w brzmieniu do treści zawartej w § 5 ust. 3 uchwały nr 23/2006.

W ramach kolejnego zarzutu odwołujący zaznaczył, że Uniwersytet (...)o w W. jest uczelnią publiczną. W związku z tym stosuje się do niego przepis art. 99 ust. 2 psw ustalający, iż: „Wysokość opłat, o których mowa w ust. 1, ustala rektor uczelni publicznej, z tym że opłaty, o których mowa w ust. 1 pkt 1 i 2, nie mogą przekraczać kosztów ponoszonych w zakresie niezbędnym do uruchomienia i prowadzenia w danej uczelni, odpowiednio studiów lub studiów doktoranckich, o których mowa w ust. 1 pkt 1, oraz zajęć na studiach lub studiach doktoranckich, o których mowa w ust. 1 pkt 2, z uwzględnieniem kosztów amortyzacji i remontów". Postanowienie § 3 ust. 2 wzoru umowy o warunkach odpłatności za studia niestacjonarne, stanowiącego załącznik do zarządzenia nr (...) Rektora Uniwersytetu (...) w W. z dnia 28 września 2006 r. w sprawie wzoru umowy o warunkach odpłatności za studia niestacjonarne w Uniwersytecie (...) w W., o treści: „ Wysokość opłaty za studia w każdym roku akademickim ustala Rektor Uczelni w drodze zarządzenia ", stanowi w istocie powtórzenie art. 99 ust. 2 ustawy i w związku z tym ma stricte informacyjny charakter.

Odwołujący zaznaczył, że w orzecznictwie Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów nie kwestionuje się pełnego prawa uczelni do podwyższania wysokości czesnego w zależności od inflacji i aktualnych kosztów kształcenia uznając za klauzule abuzywne tylko takie postanowienia umowne, które przewidując możliwość zmiany wysokości opłat pobieranych przez uczelnię, nie zapewniają jednocześnie studentom prawa do odstąpienia od umowy (wyrok SOKiK z dnia 5 sierpnia 2005 r., sygn. akt XVII Amc 20/05; wyrok SOKiK z dnia 20 października 2005 r., sygn. akt XVII Amc 78/05). W przypadku wzoru umowy wprowadzonego zarządzeniem nr (...) Rektora Uniwersytetu (...) w W. z dnia 28 września 2006 r. w sprawie wzoru umowy o warunkach odpłatności za studia niestacjonarne w Uniwersytecie (...) w W., postanowienie zawarte w § 6 ust. 2 przewiduje możliwość rozwiązania umowy przez studenta w formie pisemnego oświadczenia o rezygnacji ze studiów; w tym przypadku umowa rozwiązuje się z końcem miesiąca, w którym student złożył oświadczenie o rezygnacji ze studiów.

W uzasadnieniu zarzutu skierowanego przeciwko wysokości kary, odwołujący powołał się na fakultatywność nakładania kary. Prezes UOKiK uzasadnił ogólnie nałożenie kary pieniężnej okolicznościami sprawy, a przede wszystkim charakterem klauzul niedozwolonych stosowanych przez Uczelnię. Szerzej w decyzji uzasadniona została wysokość wymierzonej kary. W uzasadnieniu wskazano, że Uniwersytet (...)o w W. we własnym zakresie zmienił dwa z trzech kwestionowanych postanowień umownych jeszcze przed dniem wszczęcia postępowania w przedmiotowej sprawie, a trzecie postanowienie w trakcie postępowania.

Według uzasadnienia decyzji, nakładana sankcja, w postaci kary pieniężnej, musi spełniać równo funkcję represyjną (nakładana jest za naruszenie ustawowych zakazów), jak i prewencyjną (ma zapobiegać podobnym naruszeniom w przyszłości i zniechęcać do naruszania prawa), zaś zagrożenie nią, czyli potencjalna możliwość nałożenia kary przez Prezesa UOKiK, nadaje jej charakter dyscyplinujący.

Odwołujący przyznał, że co do zasady są to słuszne stwierdzenia, ale w okolicznościach przedmiotowej sprawy nie brzmią przekonująco. W ocenie Uniwersytetu kierowano się głównie względami represyjnymi, bowiem postępowanie zostało wszczęte, gdy Uniwersytet (...)o w W. zaprzestał stosowania dwóch z trzech kwestionowanych postanowień umownych jeszcze w dniu 28 lutego 2008 r. i 22 kwietnia 2008 r. Odstąpienie od stosowania trzeciego postanowienia nastąpiło w dniu 15 maja 2009 r. Uczelnia nie tylko zaprzestała stosowania kwestionowanych przez UOKiK postanowień umownych, ale także złożyła wszystkim studentom, z którymi dotychczas podpisano umowy zawierające kwestionowane postanowienia, ofertę podpisania aneksów do tych umów, zmieniających postanowienia, o których mowa wyżej.

W tej sytuacji kara wymierzona przez UOKiK po upływie ponad roku od zaprzestania stosowania kwestionowanych postanowień i usunięciu skutków stosowania tych postanowień nie może spełniać funkcji prewencyjnej, ani też odstraszającej. Nie wspomniano natomiast w uzasadnieniu decyzji o ponad dwuletnim okresie trwania postępowania i przyczynach przekroczenia ustawowych terminów zakończenia postępowania określonych w art. 104 uokik.

Wreszcie zdaniem odwołującego Prezes UOKiK nie traktuje równo uczelni publicznych przy podejmowaniu decyzji o zastosowaniu sankcji z tytułu stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. W sprawie o sygn. (...), rozstrzygniętej decyzją Nr (...) z dnia 17 października 2008 r., prowadzonej w sprawie stosowania przez (...) praktyk naruszających zbiorowe interesy studentów, w sytuacji, w której były kwestionowane analogiczne postanowienia umów, jak w niniejszej sprawie, UOKiK nie zastosował wobec uczelni kary pieniężnej pozostając przy nałożeniu na uczelnię obowiązku stosowania zmienionych umów oraz dokonania we wszystkich umowach zawartych dotychczas według kontrolowanego przez UOKiK wzoru umowy odpowiednich zmian w drodze aneksów.

(odwołanie z dnia 13.12.2010 r., k. 14 – 23).

W odpowiedzi na odwołanie Prezes UOKiK wniósł o jego oddalenie i zasądzenie kosztów postępowania.

Odnosząc się do zarzutu z pkt. 1 odwołania, tj. zarzutu prowadzenia postępowania w sposób przewlekły, Prezes UOKiK wskazał, że terminy zakończenia prowadzonych postępowań administracyjnych mają charakter instrukcyjny. Przekroczenie przez organ tych terminów nie podważa prawidłowości wydanych w tych sprawach rozstrzygnięć (tak m.in.: NSA w wyroku z dnia 2 października 2000 r., sygn. akt V SA 422/00; SOKiK w wyroku z dnia 22 lutego 2011 r., sygn. akt XVII AmA 3/10).

Zarzut wskazany w pkt. 2 odwołania nie jest zasadny w ocenie Prezesa UOKiK, bowiem przypisana decyzją nr (...) zakazana praktyka polegała na stosowaniu postanowień umownych, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, o którym mowa w art. 479⁴⁵ k.p.c. tylko w stosowanym w obrocie z konsumentami wzorcu umownym, a nie w konkretnych umowach zawartych przy użyciu wzorca.

Pojęciem wzorca określa się wszelkie jednostronnie przygotowane z góry przed zawarciem umowy gotowe klauzule (zbiory klauzul) w postaci warunków umów, ich wzorców, regulaminów itp. przeznaczone do masowego stosowania. Dotychczasowe orzecznictwo w pełni potwierdza, że „wewnątrzuczelniane akty o charakterze abstrakcyjnym" takie jak: regulaminy studiów, statuty czy zarządzenia mają charakter wzorców umownych (por. np. wyrok SOKiK z 7 sierpnia 2006 r., sygn. akt XVII AmC 45/05, wyrok SOKiK z dnia 27 lutego 2006 r. sygn. akt XVII AmC 105/04, wyrok SOKiK z dnia 24 sierpnia 2006 r. sygn. akt XVII AmC 115/05). Nie ulega zatem wątpliwości, że również Uchwała nr 23/2006 zawierająca w swej treści postanowienie umowne kwestionowane w pkt. A decyzji, stanowi wzorzec umowny.

Stosowanie postanowień zamieszczonych we wzorcu umownym polega w istocie na wprowadzeniu wzorca do obrotu prawnego. Pojęcie to jest zatem związane z momentem, od którego możliwe jest zawarcie umowy z użyciem tego wzorca nie zaś z wykonaniem konkretnej umowy zawartej przy jego wykorzystaniu (takie stanowisko wyraził Sąd Apelacyjny w Warszawie w sprawie o sygn. akt VI ACa 399/04). Z chwilą zawarcia umowy przy użyciu wzorca stosowanego przez przedsiębiorcę, wzorzec ten traci charakter wzorca, a staje się częścią konkretnej umowy. Od tego momentu w odniesieniu do sytuacji konkretnego konsumenta nie możemy mówić już o stosowaniu zakwestionowanego wzorca, ale o wykonywaniu umowy określonej treści (por. wyrok SOKiK z dnia 11 grudnia 2008 r. XVII AmA 20/08).

Wzorzec jako dokument jest bowiem bytem istniejącym niezależnie od konkretnej umowy (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 grudnia 2003 r., K 3/02). Dla skutecznego postawienia zarzutu stosowania praktyki określonej w art. 24 ust. 2 pkt 1 u.k.i.k. koniecznym jest wprowadzenie wzorca zawierającego niedozwolone postanowienie umowne do obrotu, bez względu na to, czy w oparciu o ten wzorzec była zawarta jakakolwiek umowa czy też nie.

Nie ma przy tym również znaczenia, czy przedsiębiorca stosujący wzorzec faktycznie wykonuje uprawnienia wynikające z kwestionowanych postanowień umownych. Istotą praktyki z art. 24 ust. 2 pkt 1 u.k.i.k. jest bowiem samo stosowanie niedozwolonych postanowień wzorców umów, niezależnie od tego, czy postanowienia te znalazły zastosowanie w konkretnych umowach z klientami, a zatem i niezależnie od sposobu wykonywania umów zawartych w oparciu o ten wzorzec.

Analiza zebranego w sprawie materiału dowodowego, obejmującego m.in. przesłane przez Uczelnię wzorce umów, wykazała ponad wszelką wątpliwość, iż Uczelnia wprowadziła do obrotu Uchwałę nr 23/2006, zawierającą postanowienie o treści „ W przypadku rezygnacji ze studiów lub kursu po terminach obowiązujących przy wnoszeniu czesnego oplata za semestr, w którym nastąpiła rezygnacja, nie podlega zwrotowi". Ustalenie tej okoliczności, wbrew twierdzeniom odwołującego, było wystarczające dla stwierdzenia, że Uczelnia stosuje praktykę polegającą na wykorzystywaniu postanowienia wzorca umowy, które zostało wpisane do rejestru postanowień niedozwolonych. Jak wskazano powyżej, dla zaistnienia tej praktyki nie jest koniecznym, by wzorzec znalazł faktyczne zastosowanie w stosunkach umownych między przedsiębiorcą a konsumentami. Ustalanie tej okoliczności przez Prezesa UOKiK w toku prowadzonego postępowania administracyjnego było zatem zbędne.

Na ocenę prawną działań Uczelni pozostaje również bez wpływu fakt, iż w innym równolegle stosowanym przez Uczelnię wzorcu umownym zatytułowanym Umowa o warunkach odpłatności za studia niestacjonarne kwestia zwrotu czesnego w przypadku rezygnacji ze studiów została uregulowana odmiennie aniżeli w kwestionowanym wzorcu umownym. Zawarcie w jednym z wzorców równolegle stosowanych do wzorca zawierającego niedozwolone postanowienie umowne postanowienia regulującego tożsamą kwestię w sposób korzystniejszy dla konsumentów, samo przez się nie eliminuje z obrotu wzorca obejmującego tę klauzulę abuzywną ani też samej tej klauzuli.

Prezes UOKiK podkeśłił, że Uchwała nr 23/2006 obowiązywała w Uczelni od dnia jej wejścia w życie tj. od dnia 24 maja 2006 r. aż do momentu jej uchylenia, co nastąpiło wraz z wejściem w życie zastępującej ją uchwały nr 8/2008 Senatu Uniwersytetu (...) w W. z dnia 28 lutego 2008 r. w sprawie szczegółowych zasad pobierania opłat za świadczone usługi edukacyjne.

W ocenie Prezesa UOKiK nietrafna jest argumentacja uzasadniająca zarzut trzeci. Wskazany przepis art. 99 ust. 2 psw stanowi, że wysokość opłat za świadczone usługi edukacyjne ustala rektor uczelni publicznej, z tym że opłaty, o których mowa w ust. 1 pkt 1 i 2, nie mogą przekraczać kosztów ponoszonych w zakresie niezbędnym do uruchomienia i prowadzenia w danej uczelni, odpowiednio studiów lub studiów doktoranckich, o których mowa w ust. 1 pkt 1, oraz zajęć na studiach lub studiach doktoranckich, o których mowa w ust. 1 pkt 2, z uwzględnieniem kosztów amortyzacji i remontów. Przepis ten przyznaje zatem rektorowi uczelni publicznej kompetencje do ustalania opłat za świadczone usługi edukacyjne i określa zasady ustalania wysokości tych opłat. Stosowane przez odwołującego postanowienia wskazują natomiast, iż wysokość opłaty za studia w każdym roku akademickim ustala Rektor Uczelni w drodze zarządzenia oraz że treść tych aktów znajduje się na stronie (...) Elementem decydującym o abuzywnym charakterze tych postanowień jest podawanie treści zarządzeń rektora do wiadomości studentów poprzez ich publikowanie na stronie internetowej Uczelni. Takie działanie Uczelni oznacza naruszenie obowiązku doręczania konsumentowi wzorca umowy (art. 384 § 1 i art. 384^{(
1)} k.c.) i może prowadzić do powstania u konsumenta zadłużenia w opłatach z powodu braku wiedzy o zmianie ich wysokości.

Bezzasadne zdaniem Prezesa UOKiK były również zarzuty naruszenia art. 111 w zw. z art. 106 ust. 1 pkt 4 uokik poprzez dowolne podjęcie decyzji o nałożeniu kary pieniężnej w wyniku niewłaściwej oceny okresu, stopnia oraz okoliczności naruszenia przepisów ustawy oraz naruszenia art. 32 ust. Konstytucji RP poprzez nierówne traktowanie uczelni pozostających w analogicznej sytuacji faktycznej i prawnej.

Ustosunkowując się do powyższych zarzutów Prezes UOKiK w pierwszej kolejności podniósł, iż z zebranego materiału dowodowego wynikało bezspornie, że odwołujący dopuścił się stosowania praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów. Prezes UOKiK był zatem uprawniony do nałożenia kary pieniężnej. Wprawdzie zgodnie z art. 106 ust. 1 uokik kary pieniężne nakładane z tytułu naruszenia zakazów określonych w ustawie mają charakter fakultatywny, niemniej skuteczna polityka karania wymaga, by w przypadku stwierdzenia stosowania przez przedsiębiorcę praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów zasadą było nakładanie kary pieniężnej. Odstąpienie od nałożenia kary powinno następować wyłącznie w wyjątkowych przypadkach, gdy nawet wymierzenie kary w wysokości symbolicznej stanowiłoby dla przedsiębiorcy znaczącą dolegliwość, pozostającą w rażącej sprzeczności ze stopniem winy przedsiębiorcy oraz szkodliwością stwierdzonej praktyki dla interesów konsumentów. W ocenie Prezesa UOKiK, w niniejszej sprawie sytuacja taka nie miała miejsca.

Wysokość kary pieniężnej nałożonej na Powoda została ustalona na podstawie oceny całokształtu okoliczności sprawy z uwzględnieniem art. 111 uokik, który jako kryteria wymiaru kary wskazuje okres, stopień i okoliczności naruszenia przepisów ustawy, a także uprzednie naruszenie przepisów ustawy.

Prezes UOKiK ustalając wymiar kary pieniężnej uwzględnił okoliczność łagodzącą w postaci częściowego zaniechania stosowania przez Uczelnię zarzucanej jej praktyki jeszcze przed wszczęciem postępowania. Zaprzestanie stosowania praktyki, aktywne współdziałanie Uczelni z Prezesem UOKiK w trakcie postępowania oraz podjęcie działań mających na celu usunięcie skutków stosowania zakazanej praktyki poprzez odpowiednie aneksowanie umów zawartych z konsumentami doprowadziły do obniżenia nakładanej kary aż o połowę. W rezultacie na odwołującego nałożona została kara pieniężna stanowiąca zaledwie (...) przychodu osiągniętego przez niego w roku poprzedzającym rok nałożenia kary i (...) kary maksymalnej, jaka mogłaby zostać wobec niego wymierzona.

W ocenie Prezesa UOKiK, nie znajduje uzasadnienia twierdzenie, że zaniechanie stosowania przez Uczelnię zakazanych praktyk prowadzić winno do całkowitego odstąpienia od nałożenia na nią kary pieniężnej. Kary nakładane z tytułu naruszenia przepisów uokik mają: po pierwsze - charakter represyjny (nakładane są za naruszenie ustawowych zakazów), po drugie - prewencyjny (mają zapobiegać podobnym naruszeniom w przyszłości i zniechęcać do naruszania prawa), zaś zagrożenie nimi, czyli potencjalna możliwość nałożenia kary przez Prezesa Urzędu — nadaje im charakter dyscyplinujący (wyrok SN z dnia 7 kwietnia 2004 r., III SK 31/04). Naruszanie przez przedsiębiorcę przepisów uokik co do zasady powinno wiązać się z dolegliwością w postaci kary pieniężnej i kojarzyć się przedsiębiorcom z nieuchronnością poniesienia tej kary.

Podsumowując Prezes UOKiK stwierdził, że nałożenie na odwołującego kary było w pełni adekwatne do stopnia naruszenia przez niego przepisów ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz kara we wskazanej wysokości nie jest w okolicznościach przedmiotowej sprawy karą nadmiernie wygórowaną ani niesprawiedliwą.

(odpowiedź na odwołanie, k. 38 – 44).

Sąd Okręgowy ustalił co następuje:

Uniwersytet (...)o w W. jest uczelnią publiczną, działającą na podstawie ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym i przepisów wykonawczych wydanych do tej ustawy.

Od początku roku akademickiego 2006/2007 w Uczelni obowiązywała Uchwała nr 23/2006 Senatu Uniwersytetu (...) w W. z dnia 24 maja 2006 r. w sprawie szczegółowych zasad pobierania opłat za świadczone usługi edukacyjne. W § 5 ust. 3 tej uchwały Uczelnia zamieściła postanowienie o treści: „ W przypadku rezygnacji ze studiów lub kursu po terminach obowiązujących przy wnoszeniu czesnego opłata za semestr, w którym nastąpiła rezygnacja, nie podlega zwrotowi".

Ww. uchwała została w całości uchylona mocą § 13 Uchwały nr 8/2008 Senatu Uniwersytetu (...) w W. z dnia 28 lutego 2008 r. w sprawie szczegółowych zasad pobierania opłat za świadczone usługi edukacyjne. W nowej uchwale nie zawarto postanowienia o treści analogicznej do § 5 ust. 3 poprzedniej uchwały. Kwestię zwrotu opłat w przypadku rezygnacji ze studiów lub skreślenia z listy studentów uregulowano w § 5 i § 6 nowej uchwały. W § 6 ust. 3 tej uchwały wskazano, iż „ osoby, które wniosły opłatę za cały rok akademicki lub za dany semestr, a następnie w trakcie roku akademickiego złożyły w dziekanacie właściwego wydziału pisemną rezygnację ze studiów lub zostały skreślone z listy studentów, otrzymują kwotę zwrotu obliczoną jako różnica miedzy kwotą wniesionej opłaty a kwotą należności obliczoną zgodnie z § 5 ust. 1, tj. w wysokości proporcjonalnej do okresu korzystania z oferty dydaktycznej Uczelni w okresie wykładowym ". Uchwała zawierająca tę regulację weszła w życie z dniem podjęcia (§ 14 tej uchwały).

Uniwersytet (...)o - stosownie do art. 160 ust. 3 P.s.w, który wskazuje, że warunki odpłatności za studia określa umowa zawarta między uczelnią a studentem w formie pisemnej - zawierał ze studentami studiów niestacjonarnych umowy określające warunki odpłatności za studia w formie pisemnej. Przy zawieraniu takich umów Uczelnia od początku roku akademickiego 2006/2007 na podstawie Zarządzenia nr (...) Rektora Uniwersytetu (...) w W. z dnia 28 września 2008 r. w sprawie wzoru umowy o warunkach odpłatności za studia niestacjonarne w Uniwersytecie (...) w W. posługiwała się wzorem umowy zatytułowanym: Umowa o warunkach odpłatności za studia niestacjonarne (dalej zwanym Umowa nr (...)). Jak wskazywał § 1 ww. wzorca, przedmiotem umowy było określenie warunków odpłatności studenta za świadczone przez Uczelnię usługi edukacyjne związane z kształceniem studenta na niestacjonarnych studiach pierwszego stopnia/drugiego stopnia/jednolitych studiach magisterskich.

W ww. umowie (...) zamieścił m.in. postanowienia o treści:

1. „ Wysokość opłaty za studia w każdym roku akademickim ustala Rektor Uczelni w drodze zarządzenia''(§ 3 ust. 2);

2. „ Treść aktów, o których mowa w ust. 2 (...) znajduje się na stronie (...) (§ 3 ust. 5);

3. „ Spory wynikłe ze stosowania niniejszej umowy rozstrzygać będzie sąd powszechny właściwy dla siedziby uczelni" (§ 10).

Stosowany przez Uniwersytet wzorzec Umowy nr (...) został uchylony Zarządzeniem nr (...) Rektora Uniwersytetu (...) w W. z dnia 22 kwietnia 2008 r. w sprawie trybu zawierania i wzoru umowy o warunkach odpłatności za studia niestacjonarne w Uniwersytecie (...) w W.. Zarządzenie to wprowadziło nowy wzór Umowy o warunkach odpłatności za studia niestacjonarne (dalej zwany Umowa nr (...)).

Wzorzec ten nadal zawierał postanowienie o treści: „ Wysokość opłaty za studia w każdym roku akademickim ustala Rektor Uczelni w drodze zarządzenia''(§ 3 ust. 2) oraz postanowienie w brzmieniu: „Treść aktów, o których mowa w ust. 2-4 znajduje się na stronie (...)" (§ 3 ust. 5 wzorca). W treści Umowy nr (...) nie znalazło się natomiast postanowienie o treści: „Spory wynikłe ze stosowania niniejszej umowy rozstrzygać będzie sąd powszechny właściwy dla siedziby uczelni".

W dniu 15 maja 2009 r. Rektor (...) podpisał Zarządzenie nr (...) zmieniające zarządzenie w sprawie trybu zawierania i wzoru o warunkach odpłatności za studia niestacjonarne w Uniwersytecie (...) w W.. Zarządzenie to wprowadziło nowy wzór Umowy o warunkach odpłatności za studia niestacjonarne (dalej zwany Umowa nr (...)) i wzór aneksu do umów zawartych przez studentów przed dniem wejścia w życie tego zarządzenia. Zarządzenie to weszło w życie z dniem podpisania.

Z wzorca Umowy nr (...) usunięto postanowienia umowne : „ Wysokość opłaty za studia w każdym roku akademickim ustala Rektor Uczelni w drodze zarządzenia'' oraz „Treść aktów, o których mowa w ust. 2-4 znajduje się na stronie (...)" .

Uczelnia poinformowała, że wszystkim studentom, którzy zawarli umowy z Uczelnią przed 15 maja 2009 r. zostały przekazane aneksy do umów, zgodnie ze wzorem określonym w Zarządzeniu Rektora Uniwersytetu (...) w W. z dnia 15 maja 2009 r. nr (...).

W rejestrze postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, o którym mowa w art. 479⁴⁵ k.p.c., na mocy prawomocnych wyroków Sądu Okręgowego w Warszawie - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wpisane zostały natomiast m.in. postanowienia o treści:

- „ W sytuacji rezygnacji ze studiów w (...) lub nie podjęcia nauki albo skreślenia z listy studentów zwrot opłat nie przysługuje — postanowienie wpisane do rejestru pod numerem 1283 (wyrok SOKiK z dnia 5 września 2006 r., sygn. akt XVII AmC 120/05);

- „ W przypadku rezygnacji studenta z nauki w trakcie semestru, wpłacone w całości czesne za cały semestr nie podlega zwrotowi" - postanowienie wpisane do rejestru pod numerem 625 (wyrok SOKiK z dnia 20 października 2005 r., sygn. akt XVII AmC 78/05);

-„ Opata za studia i inne formy kształcenia nie podlega zwrotowi po dniu planowanego rozpoczęcia zajęć" - postanowienie wpisane do rejestru pod numerem 654 (wyrok SOKiK z dnia 25 stycznia 2006 r., sygn. akt XVII AmC 96/04);

- „W przypadku rezygnacji po tym okresie, uiszczona kwota nie podlega zwrotowi" postanowienie wpisane do rejestru pod numerem 806 (wyrok SOKiK z dnia 18 maja 2006 r., sygn. akt XVII AmC 70/05);

- „ Wysokość opłat wymienionych w p. a, b, d ustala Rektor i podaje w formie zarządzenia do wiadomości, przed rozpoczęciem roku akademickiego" - postanowienie wpisane do rejestru pod numerem 642 (wyrok SOKiK z dnia 5 października 2005 r., sygn. akt XVII AmC 20/05);

- „Za sąd właściwy do rozpoznania spraw spornych strony uznają Sąd miejscowo właściwy dla (...)" - postanowienie wpisane do rejestru pod numerem 388 (wyrok SOKiK z dnia 22 grudnia 2004 r., sygn. akt XVII AmC 15/04);

- „Kwestie sporne pomiędzy stronami będą rozstrzygane przez sąd właściwy dla siedziby (...)" - postanowienie wpisane do rejestru pod nr 309 (wyrok SOKiK z dnia 24 listopada 2004 r., sygn. akt XVII AmC 119/03).

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie niekwestionowanych wzajemnie twierdzeń Stron oraz dokumentów zgromadzonych w toku postępowania administracyjnego i sądowego.

Powyższy materiał dowodowy z uwagi na wzajemną spójność i logiczność na podstawie art. 230 k. p. c. uznano za wiarygodny.

Sąd Okręgowy w Warszawie zważył co następuje:

Odwołanie nie zasługuje na uwzględnienie.

Przed odniesieniem się do zarzutów merytorycznych w zakresie wydanej przez Prezesa UOKiK decyzji wskazać należy, iż Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 maja 2004 r. (sygn. akt III SK 44/04 LexPolonica nr 377094), stwierdził, że „ celem postępowania sądowego nie jest przeprowadzenie kontroli postępowania administracyjnego, ale merytoryczne rozstrzygnięcie sprawy, której przedmiotem jest spór między stronami powstający dopiero po wydaniu decyzji przez Prezesa UOKiK. Do Sądu ostatecznie należy zastosowanie odpowiedniej normy prawa materialnego, na podstawie wyjaśnienia podstawy faktycznej, obejmującej wszystkie elementy faktyczne przewidziane w hipotezie tej normy”. Powyższe oznacza, iż nie należy do sądu powszechnego kontrola prawidłowości przeprowadzonego postępowania administracyjnego, chyba, że naruszenie zasad postępowania administracyjnego miało bezpośredni wpływ na naruszenie norm prawa materialnego. Kontrola postępowania administracyjnego i formalna kontrola decyzji nie należy do kompetencji sądu powszechnego.

Uwagę powyższą Sąd czyni na początku odniesień do zarzutów podniesionych w odwołaniu od decyzji Prezesa UOKiK, ponieważ odwołanie to zawiera zarzuty naruszenia przepisów kodeksu postępowania administracyjnego tj. art. 35 i 36 k.p.a. w związku z art. 104 uokik. Należy stwierdzić, iż zarzuty w zakresie naruszenia przepisów prawa administracyjnego są nietrafne, bowiem dotyczą zasad postępowania administracyjnego i jako takie podlegają badaniu jedynie w postępowaniu administracyjnym. Strona powinna skorzystać ze środków przewidzianych w kodeksie postępowania administracyjnego oraz w ustawie z dnia 11 maja 1995 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym (Dz. U. Nr 74, poz. 368 z późn. zm.). Rozstrzygnięcie Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów musi natomiast dotyczyć merytorycznej strony decyzji. Odwołanie wszczyna postępowanie przed sądem powszechnym i tym samym podniesione w odwołaniu zarzuty powinny odnosić się do merytorycznej treści zagadnienia objętego decyzją. Do obowiązku odwołującego należy więc wykazywanie nie braku legalności decyzji, ale braku podstaw do jej merytorycznego wydania. Z tych też przyczyn zarzuty odnoszące się do naruszenia zasad postępowania administracyjnego, o ile nie dotyczą merytorycznej treści decyzji, nie mogą być przedmiotem odwołania. Należy bowiem ponownie podkreślić, iż nie jest rzeczą sądu powszechnego kontrola legalności postępowania organów administracji.

Odnośnie zarzutu co do treści merytorycznej zaskarżonej decyzji, mianowicie niewyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności oraz nieuwzględnienia całości materiału dowodowego, należy uznać, że stanowisko Uniwersytetu jest nietrafne.

Prezes UOKiK prawidłowo ustalił, że postanowienie §5 ust. 3 uchwały nr 23/2006 Senatu Uniwersytetu (...) w W. z dnia 24 maja 2006 r. w sprawie szczegółowych zasad pobierania opłat za świadczone usługi edukacyjne, o treści: „ W przypadku rezygnacji ze studiów lub kursu po terminach obowiązujących przy wnoszeniu czesnego opłata za semestr, w którym nastąpiła rezygnacja, nie podlega zwrotowi" było stosowane do 28 lutego 2008 r.

Stosownie do przepisu art. 24 uokik zakazane jest stosowanie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. W ust. 2 sprecyzowano, że przez praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów rozumie się godzące w nie bezprawne działanie przedsiębiorcy, w szczególności stosowanie postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, o którym mowa w art. 479⁴⁵ k.p.c.. Zatem, aby stwierdzić stosowanie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, niezbędne jest spełnienie dwóch przesłanek z art. 24 ustawy, mianowicie: działania przedsiębiorcy muszą mieć bezprawny charakter oraz powinny naruszać zbiorowe interesy konsumentów.

„Bezprawną praktyką przedsiębiorcy jest działanie, jak również zaniechanie, czyli niepodjęcie żadnych działań pomimo istnienia prawnego obowiązku działania. Ponadto, bezprawnymi działaniami są nie tylko te działania, które są sprzeczne z prawem, ale również z dobrymi obyczajami oraz zasadami współżycia społecznego, które jako normy postępowania obowiązujące w obrocie gospodarczym winny być przestrzegane tak jak przepisy prawa”. Z wyrażonej myśli przez Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w wyroku z dnia 22 lipca 2009 roku (sygn. akt XVII Ama 26/09, Lex 536826), wynika, że bezprawne jest zachowanie, które polega na wprowadzaniu do wzorców umów klauzul niedozwolonych, wpisanych do Rejestru klauzul niedozwolonych prowadzonego przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów na podstawie art. 479⁴⁵k.p.c..

W wyroku z dnia 24 września 2010 roku Sąd Apelacyjny w Warszawie (sygn. akt VI ACa 117/10, Lex 684113) stwierdził, iż zastosowanie przepisu art. 24 ust. 1 i 2 pkt 1 uokik wyczerpuje ustalenie, że wzorzec, jakim posługuje się przedsiębiorca, zawiera (podkreślenie Sądu) niedozwolone postanowienia. Praktyka określona w tym przepisie nie odnosi się do konkretnych umów zawartych z klientami. Nie jest więc istotna liczba konsumentów, których interesy zostały naruszone, ani czy którykolwiek z nich odniósł szkodę. Chodzi tutaj o działanie przedsiębiorcy adresowane do nieograniczonego kręgu konsumentów, jak i określonych grup. Ponadto, Sąd Apelacyjny uznał, że przedmiotem ochrony nie są interesy indywidualnego konsumenta czy też nawet jakieś grupy indywidualnych konsumentów, ale wszystkich aktualnych lub potencjalnych klientów, do których wzorzec zawierający postanowienia niedozwolone ma zastosowanie lub którzy mogliby zostać związani treścią takiego wzorca.

Nietrafne jest zatem stwierdzenie przez odwołującego, że pomimo zamieszczenia kwestionowanej przez Prezesa klauzuli z §5 ust. 3 Uchwały nr 23/2006 Senatu Uniwersytetu (...) we wzorcu, w praktyce nie stosowano postanowienia w odniesieniu do studentów, bowiem od początku roku akademickiego 2006/2007 były zawierane umowy według nowego wzorca określonego w załączniku do zarządzenia nr (...) Rektora Uniwersytetu (...).

Należy zaznaczyć, że pojęcie „stosowania” wzorców umów oznacza przyjętą technikę zawierania umów, a nie wykonywanie przez strony postanowień umowy zawartej z użyciem tego wzorca (por. M. Bednarek, Wzorce umów w prawie polskim, Wydawnictwo CH Beck Warszawa 2005, s. 2, wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 25 listopada 2005 r. VI ACa547/2005 LexPolonica nr 408871, z dnia 24 września 2010 r. VI ACa 140/2010 LexPolonica nr 2605766). Natomiast stosowanie postanowień jest ich wprowadzaniem, używaniem, umieszczaniem we wzorcach. Ze stosowaniem wzorców umownych wiąże się stan hipotetycznej możliwości zawarcia umowy na jego podstawie, nie musi zatem nastąpić zawiązanie węzła obligacyjnego, tylko sama potencjalna możliwość jego zawiązania. Istnienie wzorca w obrocie wiąże się z jego stałym możliwym wykorzystaniem.

Bezsporne jest, że Uchwała nr 23/2006 Senatu Uniwersytetu (...) z dnia 24 maja 2006 r. w sprawie szczegółowych zasad pobierania opłat za świadczone usługi edukacyjne odnosiła się do pobierania opłat za świadczenie usług edukacyjnych związanych z: (i) kształceniem studentów na studiach niestacjonarnych, (ii) kształceniem uczestników niestacjonarnych studiów doktoranckich, (iii) kształceniem uczestników studiów podyplomowych, (iv) kształceniem uczestników kursów doszkalających, (v) powtarzaniem określonych zajęć na studiach stacjonarnych, niestacjonarnych, stacjonarnych oraz niestacjonarnych studiach doktoranckich, z powodu niezadowalających wyników w nauce, (vi) prowadzeniem na studiach stacjonarnych i niestacjonarnych zajęć nieobjętych planem studiów. §5 ust. 3 Uchwały dotyczył przypadku rezygnacji ze studiów podyplomowych oraz kursów i w określonej sytuacji (rezygnacja po terminach) opłata nie podlegała zwrotowi. W §11 uchwały zawarto delegacje dla Rektora do określenia wzoru umowy. Uchwała miała zastosowanie do roku akademickiego 2006/2007. Zarządzeniem nr (...) Rektora Uniwersytetu (...) z dnia 28 września 2006 r. został ustalony wzór umowy o warunkach odpłatności za studia niestacjonarne. W tymże wzorze w §6 ustalono zasady zwrotu czesnego odmienne od zakwestionowanego przez Prezesa UOKiK, ale stanowiące powtórzenie zasad z §5 ust. 1 Uchwały nr 23/2006.

Sąd Okręgowy podkreśla, że w §5 uchwały nr 23/2006 Senatu Uniwersytetu (...) z dnia 24 maja 2006 r. regulował przypadek rezygnacji ze studiów oraz rezygnacji ze studiów podyplomowych i kursów. Odmiennie potraktowano studia podyplomowe i tylko w przypadku rezygnacji z tych studiów przewidziano brak zwrotu opłaty. Rezygnacja z każdych innych studiów wiązała się ze zwrotem opłat i wynikało to zarówno z §5 ust. 1 Uchwały nr 23/2006 jak i przeniesienia tegoż zapisu (prostej inkorporacji) do Zarządzenia nr (...) Rektora Uniwersytetu (...). Nie może być uznane za przekonujące stanowisko zawarte w odwołaniu, że §5 ust. 3 Uchwały nr 23/2006 nie był stosowany, bowiem umowy były zawierane według wzorca określonego w załączniku do Zarządzenia nr (...) Rektora Uniwersytetu (...). Otóż Zarządzenie nr (...) Rektora Uniwersytetu (...) odnosiło się do studiów, ale tylko niestacjonarnych, a nie podyplomowych. Po drugie, skoro postanowienie Uchwały nr 23/2006 Senatu Uniwersytetu (...) zostało wprost inkorporowane do wzorca umowy, to należy przypisać uchwale w tym spornym zakresie cechy wzorca umowy. Wzorcem umownym są jednostronnie przygotowane z góry przed zawarciem umowy postanowienia (klauzule umowne) w postaci wzorów, regulaminów, ogólnych warunków, tabele opłat o cechach, które określają prawa i obowiązki stron, zwłaszcza wtedy, gdy znajduje się do nich odniesienie, na które konsument nie ma wpływu.

Wzorzec umowy zakłada degenerację konsensusu pojmowanego jako zgodę na treść konkretnych postanowień umownych. W kontekście stosowania wzorców umowy dochodzi do narzucenia woli silniejszego – profesjonalisty, co prowadzi do asymetrii w rozkładzie praw i obowiązków. Konsument nie jest pytany o zgodę na treść wzorca; jeśli się nie zgodzi, jego potrzeba gospodarcza związana z zawarciem umowy nie znajdzie zaspokojenia. W umowie zawieranej na podstawie wzorca umownego trudno jest mówić o konsensusie w takim rozumieniu, w jakim występuje on w umowach indywidualnie negocjowanych (E. Łętowska, Europejskie prawo umów konsumenckim, Warszawa 2004, s. 255).

Niniejszy §5 Uchwały nr 23/2006 Senatu Uniwersytetu (...) poprzez ustalenie zasad zwrotu opłat za studia w przypadku rezygnacji, które to zasady były inkorporowane do umów zawieranych ze studentami, stanowi wytyczne dla Rektora i jednocześnie wzór umowy określający prawa studentów. Całość sytuacji prawnej studenta była regulowana umową i załącznikami wymienionymi w §8 Zarządzenia nr (...) Rektora Uniwersytetu (...), m.in. postanowienia uchwały Senatu miały zastosowanie do umów zawieranych ze studentami. Prezes UOKiK trafnie ustalił, że postanowienie §5 ust. 3 Uchwały nr 23/2006 Senatu Uniwersytetu (...) zostało zastąpione Uchwałą nr 8/2008 Senatu Uniwersytetu (...) z dnia 28 lutego 2008 r. i przyjął tą datę za datę zaniechania stosowania praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów.

W tym miejscu warto powołać się na wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 7 maja 2009 roku (sygn. akt VI ACa 1318/08), w którym to stwierdzono, że aby uznać, iż przedsiębiorca zaniechał stosowania praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów musi wiązać się z zaniechaniem tej praktyki w stosunku do konsumentów, których interesy mogły zostać naruszone niezgodnym z prawem działaniem przedsiębiorcy, a więc również w stosunku do konsumentów, z którymi przedsiębiorca miał zawarte umowy według zakwestionowanego wzorca umownego. Przepisy ustawy mają zastosowanie w interesie publicznym. Naruszenie zbiorowych interesów konsumentów polega na potencjalnym zagrożeniu interesu publicznego. Ponadto, wskazać należy, że zgodnie z art. 27 ust. 3 uokik to na przedsiębiorcy ciąży obowiązek udowodnienia okoliczności, że zaniechał stosowania kwestionowanej praktyki. W związku z tym, iż przedsiębiorca nie udowodnił, aby zaniechanie stosowania §5 ust. 3 Uchwały nr 23/2006 Senatu Uniwersytetu (...) nastąpiło z dniem 28 września 2006 roku, Prezes UOKiK słusznie stwierdził, że zaniechanie stosowania praktyki nastąpiło z dniem 28 lutego 2008 r.

Niezasadny jest zarzut naruszenia art. 99 ust. 2 psw. Prezes UOKiK wyraźnie zaznaczył, czym przejawia się abuzywność postanowienia §3 ust. 2 oraz ust. 5 Umowy o warunkach odpłatności za studia niestacjonarne (załącznik do Zarządzenia nr (...) Rektora Uniwersytetu (...)).

Prezes UOKiK zarówno w zaskarżonej decyzji, jak i odpowiedzi na odwołanie wskazał, że do Rejestru klauzul niedozwolonych, prowadzonego przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów zostały wpisane postanowienia wzorców umowy uznanych za niedozwolone na podstawie art. 479⁴⁵k.p.c., będące tożsame z przedmiotową klauzulą zakwestionowaną przez Prezesa UOKiK (nr wpisu 642).

W ocenie Sądu słuszne jest w tym zakresie stanowisko Prezesa UOKiK, iż dla uznania, że klauzula stanowiąca przedmiot postępowania przez Prezesem UOKiK oraz klauzula wpisana do Rejestru są tożsame w treści, nie jest konieczna identyczność porównywanych postanowień. Zabiegi stylistyczne polegające na przestawieniu szyku zdania, zmianie użytych wyrazów, czy zastosowaniu synonimów, nie eliminują bowiem abuzywnego charakteru danego postanowienia. W celu uznania postanowień za tożsame wystarczy, żeby hipoteza klauzuli kwestionowanej w toku postępowania w sprawie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów mieściła się w hipotezie klauzuli wpisanej do Rejestru. Pogląd powyższy należy uznać za ugruntowany również w orzecznictwie. W wyroku z dnia 25 maja 2005 roku (sygn. akt XVII AmA 46/04 )Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów wskazał, iż „nie jest konieczna literalna zgodność porównywanych klauzul. Głównym czynnikiem przesądzającym powinien być, zdaniem Sądu, cel jakiemu ma służyć kwestionowana klauzula. Jeśli jest on zgodny z celem utworzenia klauzuli uznanej za niedozwoloną, można uznać, iż obie są tożsame. Stanowisko to znalazło potwierdzenie w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2006 roku (sygn. akt III SZP 3/06), w której Sąd podniósł, iż „stosowanie klauzuli o zbliżonej treści do klauzuli wpisanej do rejestru, która wywołuje takie same skutki, godzi przecież tak samo w interesy konsumentów, jak stosowanie klauzuli identycznej co wpisana do rejestru.”.

W związku z powyższym, słuszne jest stanowisko Prezesa UOKiK, iż w celu wykazania bezprawności działań przedsiębiorcy konieczne jest ustalenie, że treść postanowień zawartych w stosowanym przez niego wzorcu umowy mieści się w hipotezach klauzul wpisanych do Rejestru klauzul abuzywnych, a mianowicie kryterium tożsamości stosunków prawnych, których dotyczy klauzula kwestionowana i klauzula wpisana do rejestru, a także kryterium tożsamości treści klauzuli kwestionowanej z treścią klauzuli uznanej przez SOKiK za abuzywną. Przy badaniu tożsamości treści klauzuli kwestionowanej z treścią klauzuli wpisanej do Rejestru należy brać pod uwagę kryterium celu, jakiemu służy kwestionowane postanowienie, kryterium kontekstu umieszczenia w rejestrze, a także kryterium podobieństwa stanu faktycznego, będącego podstawą oceny abuzywności danej klauzuli.

Pozwany zarzucił, że zakwestionowane postanowienie jest powtórzeniem art. 99 ust. 2 psw. Należy przyznać, że jedynie treść §3 ust. 2 Umowy o warunkach odpłatności za studia niestacjonarne jest zgodna powołanym przepisem. Nie ma w ustawie odpowiednika ust. 5 §3 Umowy. Połączenie ust. 2 i ust. 5 w niniejszej decyzji miało uzasadnienie, bowiem abuzywność przejawia się w sposobie udzielania informacji o zarządzeniach Rektora a nie w samych zarządzeniach. Sam §3 ust. 5 Umowy nie miały logicznego sensu bez ust. 2, bowiem tylko określone akta (wymienione w ust. 2) muszą być doręczone zgodnie z art. 384 §1 k.c. Naruszeniem zbiorowych interesów konsumentów jest stosowanie postanowienia uznanego za niedozwolone, którego abuzywność przejawia się nie co do treść zarządzeń, tylko co do formy ich podania do publicznej wiadomości.

Zmiana wysokości opłaty stanowi w istocie zmianę oświadczenia woli Uniwersytetu w zakresie jednego z elementów składowych czynności prawnych (umowy ze studentami).

Adresatów oświadczenia woli możemy podzielić na dwie kategorie: adresatów zbiorowych i adresatów indywidualnych przyjmując jako kryterium podziału punkt widzenia konsumenta w sytuacji, gdy będzie on chciał nabyć dane dobro bądź skorzystać z danej usługi. Zgodnie z przyjętą obiektywizującą koncepcją dla prawidłowości oświadczenia woli ważne jest jego uzewnętrznienie w stosunku do odbiorców.

Doktryna wyróżnia wyraźne i dorozumiane oświadczenie woli. Wyraźne oświadczenie woli jest takim zachowaniem, które z mocy przepisu prawa, ustalonych zwyczajów lub porozumienia się stron jest traktowane jako złożenie oświadczenia woli. Z kolei dorozumianym jest takie oświadczenie woli, które zostaje złożone poprzez inne środki przejawu woli, stosownie do okoliczności danego przypadku. Najważniejsze jest, aby oświadczenie woli zostało złożone w sposób „dostateczny” tzn. musi przyjąć taką formę uzewnętrznienia, która będzie zrozumiała dla adresata i będzie złożona zgodnie z przyjętymi regułami znaczeniowymi. W przypadku oświadczenia woli można mówić o jego formie wyrażonej w postaci wypowiedzi ustnej, pisemnej bądź przybierającej postać czynności kondludentnych, które nie pozostawiają wątpliwości co do zamiaru wywołania skutków prawnych.

Wyznaczenie momentu złożenia jest ważne z uwagi na fakt, że od chwili złożenia składający oświadczenie jest nim związany. Moment złożenia ma znaczenie dla uznania ważności i interpretacji czynności prawnej. Precyzyjne określenie momentu złożenia oświadczenia woli wyznacza bowiem prawa i obowiązki stron w nawiązanych wzajemnie relacjach.

Przepis art. 61 k.c. mówi o oświadczeniu woli, które ma być złożone innej osobie, czyli o adresacie indywidualnym. Wyznaczenie momentu złożenia oświadczenia woli jest szczególnie ważne ze względu na doniosłość skutków prawnych, z jakimi łączy się moment zapoznania się adresata ze złożonym mu oświadczeniem woli. Doktryna przyjmuje kilka teorii złożenia oświadczenia woli: wysłania, zapoznania się i doręczenia. Kodeks cywilny przyjął ostatnią z wymienionych uznając, że momentem oświadczenia woli jest chwila doręczenia adresatowi oświadczenia w taki sposób, aby mógł zapoznać się z jego treścią. Konstrukcja art. 61 k.c. opiera się na domniemaniu prawnym: fakcie otrzymania przez adresata informacji o istnieniu oświadczenia woli skierowanej do niego i fakcie zapoznania się przez adresata z treścią doręczonego oświadczenia. Wprowadzenie ogłoszeń na stronie internetowej przerzuca na studentów obowiązek dbałości o uzyskanie informacji, zamiast utrzymania obowiązku po stronie Uczelni w postaci prawidłowego doręczenia oświadczenia woli.

W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2006 roku III SZP 3/2006 (OSNP 2007/1-2 poz. 34) stwierdzono, że „stosowanie postanowień wzorców umów o treści tożsamej z treścią postanowień uznanych za niedozwolone prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w Warszawie - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów i wpisanych do rejestru, o którym mowa w art. 479⁴⁵ § 2 k.p.c. może być uznane w stosunku do innego przedsiębiorcy za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów.”

Ustawa z 16 lutego 2007 roku o ochronie konkurencji i konsumentów wprowadziła dopuszczalność stosowania kar pieniężnych za naruszenie ustawowego zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów.

W świetle przepisów ustawy Prezes UOKiK może nałożyć na przedsiębiorcę, w drodze decyzji, karę pieniężną w wysokości nie większej niż 10 % przychodu osiągniętego w roku rozliczeniowym poprzedzającym rok nałożenia kary, choćby nieumyślnie, dopuścił się stosowania praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów w rozumieniu art. 24 uokik. Przy nakładaniu kary istnieje zatem konieczność spełnienia przesłanek podmiotowych, tj. stwierdzenia, że naruszenie dokonane było co najmniej nieumyślnie.

Wymierzając karę Prezes UOKiK po samym uwzględnieniu jej fakultatywności, kieruje się następującymi kryteriami:

1. nie większej niż 10% przychodu osiągniętego w roku rozliczeniowym poprzedzającym rok nałożenia kary,

2. cztery przesłanki ustalania kar pieniężnych: okres, stopień oraz okoliczności naruszenia przepisów ustawy, a także uprzednie naruszenie przepisów ustawy.

Prezes UOKiK wskazał, iż ustalenie kary w przedmiotowej sprawie miało charakter wieloetapowy. W pierwszej kolejności Prezes UOKiK uznał, że naruszenie art. 24 uokik było co najmniej nieumyślne. Następnie dokonał oceny wagi stwierdzonych praktyk i na tej podstawie ustalił kwotę bazową na poziomie (...) przychodu osiągniętego przez Uczelnię w 2009 roku, a następnie, w oparciu o zaistniałe w sprawie okoliczności mające wpływ na wysokość kary dokonał jej gradacji.

Prezes UOKiK wziął pod uwagę że stosowano niedozwolone postanowienia umowne tożsame w swoim celu i skutku z postanowieniami wpisanymi do powszechnie dostępnego rejestru niedozwolonych postanowień umownych prowadzonego przez Prezesa UOKiK. Jedna ze stosowanych klauzul godziła w interesy ekonomiczne bezpośrednio, a pozostałe ograniczały zakres uprawnień konsumentów. Okres naruszeń był długotrwały (1,5 roku). Jako okoliczność łagodzącą uwzględniono zaniechanie stosowania praktyki (dwie klauzule przed wszczęciem postępowania), podjęcie z własnej inicjatywy działań mających na celu usunięcie skutków stosowania zakazanej praktyki, współdziałanie z Prezesem UOKiK.

Prezes UOKiK skorzystał z zasad określonych w opublikowanych w Dzienniku Urzędowym Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów Nr 1 z dnia 31 marca 2009 roku „Wyjaśnieniach w sprawie ustalania wysokości kar pieniężnych za stosowanie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów”, gdzie dla praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów kwoty bazowe ustalono na poziomie od (...) przychodu w przypadku naruszeń na etapie wykonywania kontraktu.

Ponadto, należy wskazać, iż biorąc powyższe pod uwagę wymierzona kara w wysokości ok. (...)przychodu w 2009 roku nie jest wygórowana, czy niewspółmierna do stopnia oraz okoliczności naruszenia przepisów ustawy. Wnosząc o jej zmianę odwołujący nie przedstawił dowodów wskazujących, że wykonanie decyzji w zakresie kary będzie niemożliwe do realizacji. Nie wykazał zmiany swojej sytuacji finansowej.

Zaprzestanie stosowania postanowień umownych przed wszczęciem postępowania zostało uwzględnione przy wymiarze kary. Pogląd zawarty w odwołaniu o motywacji do nieusuwania naruszeń do czasu podjęcia postępowania przez UOKiK i braku w niniejszej sprawie zachowania funkcji prewencyjnej jest nieuzasadniony. Po pierwsze wysokość kary, którą nałożyłby Prezes UOKiK w przypadku nieuwzględnienia okoliczności łagodzącej (zaniechania), mogłaby wzrosnąć o 50%. Funkcji prewencyjnej nie zmienia czas trwania postępowania, bowiem jednym z jej elementów jest uświadamianie przedsiębiorcom litery prawa. Traktowanie uczelni publicznych jest indywidualne, o czym świadczy decyzja w sprawie (...), gdzie Prezes UOKiK stosował art. 28 uokik. Natomiast zaskarżona decyzja w niniejszej sprawie została wydana na podstawie art. 27 uokik.

Ostatnim z elementów stanowiska odwołującego było podnoszenie na rozprawie zarzutu braku przymiotu przedsiębiorcy po stronie Uczelni. Zarzut nie podlegał analizie Sądu, bowiem jaki spóźniony zostaje pominięty zgodnie z art. 479 ¹² k.p.c. Pismo, do którego nawiązywała pełnomocnik odwołującego na rozprawie w dniu 3 sierpnia 2012 roku zostało złożone do sprawy o sygn. akt XVII AmA 52/12.

Z tych względów odwołanie należało oddalić jako bezzasadne na podstawie art. 479 ^31a § 1 k.p.c.

Uznając odwołującego się za przegrywającego sprawę stosownie do przepisu art. 98 k.p.c. w związku z art. 98 § 3 k.p.c. w związku z art. 99 k.p.c. zaliczono do niezbędnych kosztów procesu poniesionych przez Prezesa UOKiK wynagrodzenie radcy prawnego należne stosownie do § 14 ust. 3 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz.U. 2002r., Nr 163, poz. 1349 ze zm.) w wysokości 360 zł.

/-/ SSO Jolanta de Heij - Kaplińska

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

UZASADNIENIE