UZASADNIENIE

Zaskarżonym postanowieniem z dnia 2 czerwca 2015 r. Sąd Rejonowy w Opocznie po rozpoznaniu sprawy z wniosku J. P. z udziałem: L. P. i R. P. o stwierdzenie nabycia spadku po J. P. postanowił stwierdzić, że spadek po J. P. synu M. i H. zmarłym (...) r. w Z. ostatnio zamieszkałym w Z. na podstawie testamentów otwartych i ogłoszonych przez Sąd Rejonowy dla (...) M. w W. sygn. akt II Ns 714/12 dziedziczy w całości J. P. s. J. oraz stwierdzić, że każdy ponosi koszty związane ze swoim udziałem w sprawie.

Podstawę powyższego rozstrzygnięcia stanowiły przytoczone poniżej ustalenia i rozważania Sądu Rejonowego.

Spadkodawca J. P. zmarł jako wdowiec dnia (...) r. w Z., gdzie mieszkał.

Jako spadkobierców ustawowych pozostawił synów L. P., J. P. i A. P., który zmarł (...) r. w W. pozostawiając syna R. P..

Spadkodawca był właścicielem gospodarstwa rolnego położonego w Z. o powierzchni 1,18 ha, dla którego prowadzona jest w Sądzie Rejonowym w Opocznie księga wieczysta Kw nr (...). Był też właścicielem mieszkania położonego w W. przy ul. (...).

Własnoręcznym testamentem bez daty zabudowaną nieruchomość położoną w Z. spadkodawca zapisał na swojego syna J. P..

Testamentem z dnia 27.03.2003 r. mieszkanie w W. ul. (...) spadkodawca zapisał na syna J. P. z obowiązkiem spłaty na rzecz syna L. P. z połowy wartości tego mieszkania.

W dniu 23.09.2002 r. spadkodawca we własnoręcznie sporządzonym oświadczeniu stwierdził, że J. P. zamieszkujący w jego mieszkaniu przy ul. (...) przeprowadził w tym mieszkaniu generalny remont. Koszt tego remontu ocenił na kwotę 35.000 zł i stwierdził, że koszty tego remontu powinny być odliczone przy ustalaniu wartości tego lokalu.

Testamenty spadkodawcy zostały otwarte i ogłoszone przez Sąd Rejonowy dla Warszawy M. w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku.

Testament z dnia 27.08.2003 r., testament bez daty i oświadczenie z dnia 23.09.2002 r. zostały sporządzone własnoręcznie przez spadkodawcę.

Sąd Rejonowy zważył , iż art. 926§1 k.c. stanowi, że powołanie do spadku wynika z ustawy albo testamentu.

W przedmiotowej sprawie spadkodawca sporządził własnoręcznie testamenty, ma więc w sprawie miejsce dziedziczenie testamentowe.

Art. 949 § 1 k.c. stanowi, że spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą.

§ 2 stanowi natomiast, że brak daty nie pociąga nieważności testamentu, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.

W ocenie Sądu Rejonowego pierwszy zarzut uczestnika, że testamenty nie zostały sporządzone przez spadkodawcę nie został udowodniony. Wręcz przeciwnie przeprowadzony w sprawie dowód z opinii biegłego do spraw badania pisma ręcznego, której to opinii ostatecznie nikt nie kwestionował potwierdził, że testamenty własnoręcznie napisał spadkodawca.

Również brak daty na jednym z testamentów nie powoduje jego nieważności. Spadkodawca w jednym testamencie rozporządził nieruchomością w Z., a w drugim mieszkaniem w W..

Są to od siebie dwa niezależne testamenty jednoznaczne w swej treści i brak daty nie pociąga za sobą żadnych konsekwencji, ponieważ ich treść nie budzi żądnych wątpliwości co do woli spadkodawcy.

Brak daty może być bardzo ważną okolicznością, jeżeli np. spadkodawca jednym testamentem chce odwołać inny testament, kolejność ich sporządzenia, a tym samym data jest wtedy bardzo ważna, w niektórych przypadkach może wręcz decydować o ważności testamentu.

Z taką sytuacją nie mamy jednak miejsca w przedmiotowej sprawie.

Testamentem bez daty spadkodawca przekazał synowi J. P. nieruchomość z zabudowaniami w Z..

W ocenie Sądu treść tego testamentu jest tak jednoznaczna, że nie ma potrzeby dokonywać żądnych zabiegów interpretacyjnych co do woli spadkodawcy. Tym testamentem powołany jest tylko jeden spadkodawca. Testament ten nie zawiera żadnych rozporządzeń na rzecz innych osób. Dlatego w ocenie Sądu żądanie przez L. P. spłaty z tej nieruchomości jest bezpodstawne.

Również testament z dnia 27.03.2003 r. choć nie tak jednoznaczny w formie co do swej treści w ocenie Sądu nie budzi żadnych wątpliwości, że również mieszkanie w W. spadkodawca zapisał synowi J. P..

Skoro bowiem zobowiązał syna J. P. do spłaty brata L. P. to, w ocenie Sądu, nie można inaczej interpretować woli spadkodawcy.

Tylko bowiem osobę, która ma przejąć majątek na własność można zobowiązać do spłaty.

W ocenie Sądu Rejonowego w testamencie z dnia 27.03.2003 r. jest ustanowiony spadkobierca testamentowy J. P., a jednocześnie spadkodawca zobowiązał spadkobiercę do określonego świadczenia majątkowego.

Jest to więc w czystej formie zapis, o którym stanowi art. 968 § 1 k.c. który stanowi, że spadkodawca może przez rozporządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego.

W literaturze jak również w orzecznictwie utrwalony jest pogląd, że obowiązek świadczenia określonej sumy może być wyrażony albo przez wskazanie określonej kwoty albo np. jako wartość określonej części nieruchomości, jak to uczynił spadkodawca.

Treść testamentów spadkodawcy nie daje żadnych podstaw do ustalenia udziałów do dziedziczenia w ułamkach 1/3 do 2/3 jak proponuje to pełnomocnik wnioskodawcy.

Taka interpretacja przedstawiona w piśmie procesowym wnioskodawcy z dnia 26.02.2014 r. (data wpływu 3.03.2014 r.) jest nieuprawniona, bo nie znajduje uzasadnienia ani w woli spadkodawcy wynikającej z testamentów, ani z dowodów wskazanym przez wnioskodawcę w wyżej wymienionym piśmie i dlatego na rozprawie w dniu 2.06.2015 r. Sąd te wnioski oddalił. Wobec oceny treści testamentu spadkodawcy dokonanych przez Sąd słuchanie świadków na okoliczność woli testatora, składu spadku, czy okoliczności sporządzenia testamentu obejmującego gospodarstwo rolne i dopuszczenie dowodu z opinii biegłego z zakresu szacowania nieruchomości tj. lokalu mieszkalnego w W. i gospodarstwa rolnego w Z. należy uznać za bezprzedmiotowe.

Ogólna reguła interpretacyjna testamentu jest taka, że należy dążyć do ustalenia rzeczywistej woli spadkodawcy.

Interpretacji podlegają jedynie rozporządzenia niejasne, pozostające ze sobą w sprzeczności. W ocenie Sądu Rejonowego wola spadkodawcy została wyrażona w sposób jasny i czytelny, nie ma tez w testamentach ani między testamentami żadnej sprzeczności i dlatego nie ma potrzeby słuchać świadków na okoliczność woli testatora. Tę wolę Sąd ma obowiązek ustalić przede wszystkim na podstawie testamentów, a dopiero gdy to jest znacznie utrudnione może sięgać po inne środki dowodowe.

Na marginesie należy tylko podkreślić, że o tym, że taka była wola spadkodawcy zdecydowały zapewne stosunki łączące spadkodawcę z synami. Z własnoręcznych pism spadkodawcy jakie załączone zostały do akt sprawy wynika, że uczestnik L. P. nie utrzymywał kontaktów z ojcem. Ojciec nie był nawet pewien czy syn przyjdzie na jego pogrzeb.

To też wyjaśnia dlaczego spadkodawca podjął taka decyzje, jaka wyraził w swoich testamentach.

Ani wnioskodawca ani uczestnik postępowania nie wykazali, aby oprócz lokalu mieszkalnego w W. i gospodarstwa rolnego w Z. spadkodawca pozostawił jakiś inny majątek.

Wprawdzie uczestnik L. P. twierdził, że spadkodawca pozostawił jeszcze 150.000,00 zł, ale okoliczności tej nie udowodnił. Skoro wnioskodawca zaprzeczył, że spadkodawca pozostawił pieniądze, to ciężar dowodu, że taki składnik majątku wchodzi w skład spadku ciążył na uczestniku postępowania. Wprawdzie w jednym ze swoich pism spadkodawca pisze, że: "jak by L. był na pogrzebie to daj mu połowę z tego schowka", ale z oświadczenia tego nie wynika co było w tym schowku ani czy było nadal w dniu śmierci spadkodawcy (oświadczenie jest z 2010 r.).

Mając na uwadze wszystkie wskazane powyżej okoliczności Sąd Rejonowy na podstawie powołanych powyżej przepisów orzekł jak w sentencji. O kosztach postępowania Sąd I instancji orzekł na mocy art. 520 § 1 k.p.c.

Apelację od powyższego orzeczenia złożył pełnomocnik wnioskodawcy J. P., zaskarżając postanowienie w całości.

Skarżący zarzucił rozstrzygnięciu Sądu Rejonowego:

1. sprzeczność ustaleń faktycznych z zebranym w sprawie materiałem dowodowym polegającą na dowolnym przyjęciu, że spadkodawca do całości spadku powołał wnioskodawcę i że testamentem z d i 27 marca 2003 r. mieszkanie w W. zapisał na rzecz wnioskodawcy z obowiązkiem spłaty na rzecz L. P., podczas gdy analiza wszystkich sporządzonych przez spadkodawcę testamentów, w tym testamentu z dnia 23 wrześniu 2002r. implikuje, że wolą spadkodawcy było powołanie do spadku dwóch synów (wnioskodawcę i uczestnika) w takim udziale, żeby nieruchomość w Z. i połowa wartości mieszkania w W. z uwzględnieniem wydatku na remont przypadła wnioskodawcy a połowa wartości mieszkania w W. pomniejszona o koszt remontu uczestnikowi L. P.;

2. naruszenie prawa procesowego mające wpływ na treść rozstrzygnięcia tj. art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez bezzasadne pominiecie treści testamentu z dnia 23 września 2002 r. w zw. z testamentem z dnia 27 marca 2013 r. i w konsekwencji pominiecie woli testatora, iż mieszkanie w W. powinno być podzielone pomiędzy wnioskodawcą i uczestnikiem L. P. w uwzględnieniem na korzyść wnioskodawcy /wysokości jego udziału w spadku/ kosztów remontu tego mieszkania;

3. naruszenie prawa procesowego mające wpływ na treść rozstrzygnięcia tj. art. 677 k.p.c. poprzez zaniechanie wymienienia w sentencji postanowienia na podstawie konkretnie których testamentów i jakiego rodzaju Sąd Rejonowy stwierdził nabycie praw do spadku;

4. naruszenie prawa materialnego tj. art. 947 w zw. z art. 948 § 1 i 2 k.c. i art. 961 k.c. oraz w zw. z art. 968 § 1 a contrario k.c. poprzez ich niewłaściwe zastosowanie i powołanie do spadku wbrew treści pozostawionych i ważnych testamentów i urzeczywistnionej woli spadkodawcy uwzględniającej dokonane przez niego rozrządzenie podczas gdy zastosowanie wymienionych w w/w przepisach reguł interpretacyjnych do otwartych i ogłoszonych testamentów implikuje, że do spadku powołani zostali dwaj synowie (wnioskodawca i uczestnik) w takim udziale, żeby nieruchomość w Z. i połowa wartości mieszkania w W. z uwzględnieniem wydatku na remont przypadła wnioskodawcy a połowa wartości mieszkania w W. pomniejszona o koszt remontu uczestnikowi L. P..

W oparciu o art. 380 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. zaskarżył postanowienie Sądu Rejonowego w Opocznie z dnia 2 czerwca 2015 r. oddalające wnioski dowodowe pełnomocnika wnioskodawcy i zarzucam naruszenie przepisów prawa procesowego tj. art. 217 § 1 k.p.c, 227 k.p.c. i art. 278 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. a to w zw. z art. 948 § 1 i 2 k.c. i art. 961 k.c. poprzez bezzasadne oddalenie wniosków dowodowych wnioskodawcy zmierzających do ustalenia składników spadku, ich wartości, woli spadkodawcy oraz udziałów spadkowych spadkobierców testamentowych.

Na zasadzie art. 381 k.p.c. w związku z art. 382 k.p.c. a to w związku z art. 13 § 2 k.p.c. skarżący wniósł o:

1. dopuszczenie dowodu z przesłuchania świadków zgłoszonych na rozprawie w dniu 27 sierpnia 2013r. (k. 79 akt) tj. J. T. i J. N. na okoliczność składników spadku, ich wartości, woli spadkodawcy, udziałów spadkowych spadkobierców testamentowych;

2. dopuszczenie i przeprowadzenie dowodu z przesłuchania uczestników na okoliczność składników masy spadkowej i jej wartości oraz udziałów spadkowych;

3. dopuszczenie i przeprowadzenie dowodu z dokumentów załączonych pisma z dnia 26 lutego 2014 r. w postaci rachunków, faktur (plik) - na okoliczność ich treści oraz na okoliczność poczynionych przez wnioskodawcę nakładów na przedmiotowy lokal mieszkalny, stanu i wartości lokalu mieszkalnego w chwili dokonywania rozporządzenia testamentowego przez spadkodawcę, woli testatora i udziałów spadkowych;

4. o dopuszczenie i przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego z zakresu szacowania nieruchomości na okoliczność ustalenia wartości nieruchomości w postaci lokal mieszkalnego położonego w W. przy ul. (...) i gospodarstwa rolnego położonego w K. Z. oznaczonej nr (...),(...), (...), (...),(...), (...), (...)/: o pow. 1.18 Ha wg. stanu i wartości na dzień 23 września 2003 r., przy czym lokalu mieszalnego wg. stanu sprzed remontu i nakładów wynikających z dokumentacji znajdującej się w aktach sprawy;

Mając powyższe na uwadze skarżący wniósł o:

1. zmianę zaskarżonego postanowienia poprzez stwierdzenie, że spadek po J. P., syn M. i H., zmarły w dniu(...) r. w Z., ostatnio zamieszkałym Z. nabyli wprost na podstawie testamentów własnoręcznych spadkodawcy z dnia 23 września 2002 r., z dnia 27 marca 2003 r. i jednego bez daty, otwartych i ogłoszonych na rozprawie w dniu 27 sierpnia 2013 r. przez Sąd Rejonowy dla Warszawy M. w W., sygn. akt II Ns 714/12 syn J. P. w udziale 2/3 i syn L. P. w udziale 1/3 oraz zasądzenie od uczestników postępowania na rzecz wnioskodawcy kosztów postępowania według norm przepisanych;

2. zasądzenie od uczestników na rzecz wnioskodawcy kosztów postępowania apelacyjnego według norm przepianych

ewentualnie:

3. uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania pozostawiając temu sądowi rozstrzygniecie o kosztach postępowania apelacyjnego.

W odpowiedzi na apelację uczestnik L. P. wniósł o oddalenie apelacji.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja i podniesione w niej zarzuty zasługują na uwzględnienie w takim zakresie, w jakim skutkują koniecznością uchylenia zaskarżonego orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu na podstawie art. 386 § 4 k.p.c.

Zgodnie z powyższym przepisem sąd drugiej instancji może uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania tylko w razie nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy albo gdy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości.

W ocenie Sądu Okręgowego w niniejszej sprawie Sąd Rejonowy wydając zaskarżone postanowienie nie rozpoznał istoty sprawy.

Sąd Rejonowy, jak zasadnie zarzuca skarżący, w bardzo uproszczony i pobieżny sposób dokonał oceny przedłożonych w toku postępowania dokumentów zawierających oświadczenia spadkodawcy odnośnie jego majątku. Stwierdzenia tegoż sądu, iż złożone do akt sprawy testamenty są jednoznaczne w swej treści, iż wynika z nich, na podstawie ich literalnego brzmienia, iż bez konieczności dokonywania żadnych zabiegów interpretacyjnych i przeprowadzania postępowania dowodowego. W świetle zgromadzonego przez Sąd Rejonowy materiału dowodowego brak jest podstaw do tak kategorycznych stwierdzeń, iż są to od siebie dwa niezależne testamenty jednoznaczne w swej treści, zaś ich treść nie budzi żądnych wątpliwości co do woli spadkodawcy.

W toku postępowania zostały przedłożone trzy dokumenty, które zostały własnoręcznie spisane przez spadkodawcę, tj.: oświadczenie zatytułowane „testament” nie zawierające w swej treści daty jego sporządzenia, dokument zatytułowany „oświadczenie”, opatrzony datą 23 września 2002r. oraz dokument zatytułowany „testament” i opatrzony datą 27 marca 2003r. Sąd Rejonowy wydając zaskarżone postanowienie, jak zasadnie poniósł skarżący, naruszył normę art. 677 k.p.c., poprzez zaniechanie wymienienia w sentencji orzeczenia testamentów, na podstawie których stwierdził nabycie praw do spadku. Wobec powyższego Sąd nie wskazał, które z przedłożonych dokumentów były podstawą wydanego orzeczenia. Nie dokonał wykładni i pogłębionej analizy treści powyższych oświadczeń w kontekście reguł wykładni określonych normą art. 948 k.c. O ile treść i wynikająca z niej wola testatora co do rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci zawarta testamencie bez daty, gdzie spadkodawca jednoznacznie określił, iż powołuje do dziedziczenia gospodarstwa rolnego swojego syna J. P., mogła nie budzić wątpliwości, o tyle odnośnie pozostałych dwóch dokumentów istnieją zasadnicze wątpliwości, które w żadnym zakresie nie zostały zweryfikowane przez Sąd Rejonowy. Zasadniczą kwestią pozostaje fakt, czy powyższe oświadczenia woli stanowią w ogóle rozporządzenia na wypadek śmierci, o których stanowi norma art. 941 k.c., czy też stanowią one oświadczenia odnośnie rozliczeń, jakich mają dokonać spadkobiercy odnośnie lokalu mieszkalnego położonego w W.. Kwestia ta jednakże wymaga gruntownego zbadania przy ponownym rozpoznaniu. Obowiązkiem Sądu będzie odtworzenie rzeczywistej woli spadkodawcy. Z brzmienia tych oświadczeń, nie wynika w sposób nie budzący wątpliwości, jak przyjął to Sąd Rejonowy, iż wolą spadkodawcy było powołanie do dziedziczenia w zakresie lokalu mieszkalnego wnioskodawcy i ustanowienia zapisu na rzecz uczestnika L. P..

Sąd Rejonowy nie przeprowadził bowiem w tym zakresie żadnego postępowania dowodowego, dokonał interpretacji, którą należy uznać za powierzchowną i uproszczoną, nie mającą oparcia nawet w literalnym brzmieniu oświadczeń woli spadkodawcy. Nie znajduje zatem uzasadnienia konstatacja Sądu Rejonowego, iż treść oświadczeń spadkodawcy nie budzi żadnych wątpliwości interpretacyjnych. Treść oświadczenia z 23 września 2002r. oraz „testament” opatrzony datą 27 marca 2003r. budzą bowiem bardzo poważne wątpliwości interpretacyjne, których nie można poddać analizie w oparciu o dotychczas zgromadzony materiał dowodowy. Sąd Rejonowy w tym zakresie nie przeprowadził bowiem żadnego postępowania dowodowego. W toku postępowania przed Sądem I instancji pełnomocnik wnioskodawcy zgłosił wniosek o dopuszczenie dowodu z przesłuchania wnioskodawcy i uczestników oraz świadków: J. T. i J. N. (k. 79) na okoliczność woli spadkodawcy odnośnie rozporządzenia majątkiem, składników majątku spadkowego oraz wniosek o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego z zakresu szacowania nieruchomości na okoliczność wartości składników majątku wspólnego, tj. gospodarstwa rolnego położonego w K. Z. i lokalu mieszkalnego położonego w W. przy ul. (...) (k. 98). Wnioski te, powtórzone następnie w apelacji wnioskodawcy, zostały bezzasadnie oddalone przez Sąd Rejonowy.

Zasadnym jest zatem zarzut apelującego naruszenia prawa procesowego, tj. art. 217 § 1 k.p.c., art. 227 k.p.c. i art. 278 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. i związku z art. 948 § 1 i 2 i art. 961 k.c. poprzez bezzasadne oddalenie wniosków dowodowych wnioskodawcy zmierzających do ustalenia składników majątku spadkowego, ich wartości, woli odnośnie rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci.

Wobec powyższego należało uznać, iż Sąd Rejonowy nie rozpoznał istoty sprawy, dokonana przez tenże Sąd wykładnia oświadczeń spadkodawcy nosi walor dowolności, a wobec nie przeprowadzonego niezbędnego w tym zakresie postępowania dowodowego, orzeczenie wydane w sprawie nie poddaje się kontroli instancyjnej.

Gdyby okazało się po ponownym rozpoznaniu sprawy, iż kolejne dwa dokumenty, tj. oświadczenie z 23 września 2002r. oraz dokument opatrzony datą 27 marca 2003r., nie są testamentami w rozumieniu kodeksu cywilnego, to należy rozważyć czy nie mamy do czynienia z dziedziczeniem testamentowym co do części spadku i dziedziczeniem ustawowym co do części spadku. Kwestia ta jest otwarta, wymaga ewentualnego przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego z zakresu szacowania nieruchomości i porównania wartości składników masy spadkowej, tj. gospodarstwa rolnego objętego testamentem oraz lokalu mieszkalnego.

Wycena taka może się okazać także niezbędna dla ewentualnego zastosowania normy art. 961 k.c. Jeżeli bowiem Sąd Rejonowy po ponownym rozpoznaniu sprawy, przeprowadzeniu dowodu z przesłuchania świadków oraz wnioskodawcy i uczestników, uzna że wszystkie oświadczenia spadkodawcy stanowią testament, pozostaje do wyjaśnienia kwestia czy spadkodawca przeznaczył jednemu spadkobiercy poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawnie cały spadek, czy też takie rozrządzenie dotyczy kilku osób, wówczas należy ustalić udziały w jakich dziedziczą poprzez ustalenie stosunku wartości przeznaczonych ich przedmiotów.

Zgromadzony dotychczas przez Sąd Rejonowy materiał dowodowy nie daje jednakże podstaw do dokonania nie budzącej wątpliwości wykładni oświadczeń spadkodawcy, a co za tym idzie do ustalenia kręgu spadkobierców i zakresu dziedziczenia.

Powyższe zasadnicze uchybienia, jakich dopuścił się Sąd Rejonowy, skutkowały koniecznością uchylenia zaskarżonego postanowienia na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. i przekazania sprawy temuż sądowi do ponownego rozpoznania.

SSO Grzegorz Ślęzak SSO Jarosław Gołębiowski SSO Renata Lech

Na oryginale właściwe podpisy

POSTANOWIENIE

UZASADNIENIE