UZASADNIENIE

Po ostatecznym sprecyzowaniu żądań powodowie G. C. oraz małoletni K. C. w sprawie przeciwko (...) S.A. w W. domagali się zasądzenia kwoty 15.000 zł na rzecz powódki i kwoty 10.000 zł na rzecz powoda wraz odsetkami ustawowymi tytułem odszkodowania za znaczne pogorszenie sytuacji życiowej po śmierci M. C. oraz na rzecz powódki kwoty 3.500 zl z odsetkami ustawowymi tytułem zwrotu kosztów związanych z postawieniem nagrobka. Ponadto powodowie tytułem zadośćuczynienia za krzywdę spowodowaną śmiercią córki zażądali na rzecz powódki kwoty 50.000 zl i na rzecz małoletniego powoda kwoty 70.000 zł wraz z odsetkami ustawowymi wyliczonym we wskazany przez nich sposób.

W uzasadnieniu pozwu powodowie podali, iż M. C. - córka powódki oraz matka małoletniego powoda — w dniu 30 listopada 2007 r. poniosła śmierć w wyniku wypadku komunikacyjnego, którego sprawca posiadał wykupienia polisę OC u pozwanego. W toku postępowania likwidacyjnego pozwany ustalił przyczynienie się M. C. do powstania szkody w 30% , w związku z czym przyznane powodom świadczenia zostały odpowiednio pomniejszone.

W odpowiedzi na pozew pozwany wniósł o oddalenie powództwa oraz zasądzenie kosztów procesu według norm prawem przepisanych. W uzasadnieniu stanowiska podkreślił, iż wypłacił na rzecz małoletniego powoda kwotę 21.000 zl, natomiast na rzecz powódki 14.000 zl tytułem odszkodowania po ustaleniu przyczynienia się zmarłej do powstania szkody w 30%. W ocenie pozwanego wypłacone kwoty w pełni uwzględniają rozmiar ujemnych następstw wywołanych śmiercią M. C.. W kwestii refundacji kosztów związanych z postawieniem nagrobka pozwany wskazał, iż wypłacona przez niego kwota stanowi średnią cenę za taką usługę wykonywaną przez zakład kamieniarski. W ocenie pozwanego nie ma podstaw, aby przyznać powodom zadośćuczynienie w oparciu o art. 448 k.c. w zw. z art. 23 k.c. i 24 k.c, a jedynie w oparciu o unormowanie art. 446 § 4 k.c, który jednak w sprawie nie może znaleźć zastosowania z

uwagi na fakt, iż nie odnosi się do zdarzeń zaistniałych przed datą wejścia w życie tego przepisu.

Sąd Okręgowy w Elblągu wyrokiem z dnia 22 września 2011 r. zasądził od pozwanego na rzecz powódki G. C. kwotę 53.500 zl z ustawowymi odsetkami liczonymi od wskazanych w wyroku kwot, zasądził od pozwanego na rzecz powoda K. C. kwotę 70.000 zł z ustawowymi odsetkami liczonymi od wskazanych w wyroku kwot, w pozostałym zakresie powództwo oddalił, orzekł o kosztach procesu.

Sąd Okręgów}? ustalił w niniejszej sprawie, że w dniu 30 listopada 2007 r. w miejscowości C. kierująca samochodem osobowym marki F. (...) nr rej. (...) K. G. na drodze publicznej nieumyślnie naruszyła zasady bezpieczeństwa w ruchu lądowym w ten sposób, że nie dostosowała prędkości jazdy do panujących warunków drogowych i własnych umiejętności i po wpadnięciu w poślizg zjechała na przeciwległy pas drogi uderzając prawą stroną pojazdu w przydrożne drzewo, w wyniku czego pasażerka M. C. na skutek odniesionych obrażeń i ostrej niewydolności krążeniowe -oddechowej w przebiegu rozmiękania mózgu, spowodowanego uprzednio przebytym urazem czaszkowo - mózgowym, zmarła. W dnu 28 marca 2008 r. powodowie oraz ojciec zmarłej M. Z. C. -zgłosili pozwanemu szkodę, domagając się wypłacenia na rzecz każdego z nich kwot po 50.000 zl oraz zwrotu kosztów pogrzebu w kwocie 5.320,70 zł. Dodatkowo małoletni powód postulował o przyznanie na jego rzecz renty alimentacyjnej w wysokości 500 zl miesięcznie. W dniu 22 kwietnia 2008 r. pozwany przyznał: na rzecz małoletniego powoda kwotę 10.000 zl, na rzecz G. C. kwotę 9.000 zl oraz na rzecz Z. C. kwotę 9.000 zł tytułem bezspornego odszkodowania z art. 446 § 3 k.c. oraz 2.000 zł z tytułu zwrotu kosztów pogrzebu. W piśmie z dnia 14 lipca 2008 r. pozwany przyznał na rzecz małoletniego powoda kwotę 30.000 zł odszkodowania, natomiast na rzecz powódki oraz Z. C. kwoty po 20.000 zl z tego samego tytułu. Powódce przyznany został również zwrot kosztów pogrzebu w kwocie 5.320,70 zl. Jednocześnie jednak pozwany ustalił 30% przyczynienie się M. C. do powstania szkody na skutek niezapięcia przez nią pasów bezpieczeństwa w chwili wypadku, w konsekwencji na rzecz powodów oraz Z. C. wypłacono kwotę łączną 22.724, 49 zł. Powódka przedstawiła fakturę Vat nr (...) z dnia 7

października 2008 r. wystawioną przez Zakład (...) z B., z której wynikało, iż koszt wykonania pomnika granitowego dla M. C. zamknął się kwotą 13.000 zł. W piśmie z dnia 17 lutego 2009 r. pozwany przyznał na rzecz powódki kwotę 8.000 zl z tytułu zwrotu kosztów postawienia nagrobka, jednakże wskazując na 30% przyczynienie się zmarłej M. C. do powstania szkody, wypłacił uprawnionej kwotę 5.600 zł. Biegła psycholog dziecięcy - M. B. w opinii wskazała, iż małoletni powód bardzo przeżył śmierć matki, znajdując się w sytuacji całkowitego pozbawienia elementarnego poczucia bezpieczeństwa. Z uwagi na stan zdrowia powoda i jego upośledzenie w stopniu lekkim, konieczne jest specjalne dostosowanie dla niego form i metod pracy w sytuacjach szkolnych. Obecny stan psychiczny dziecka charakteryzuje się zmiennością, chwiejnością, chłopiec ma zwiększoną potrzebę uwagi, a trudniejsze sytuacje i zadania dnia codziennego wykonywanie przez niego samodzielnie kończą się płaczem. W przypadku nasilenia się objawów lękowych biegła nie wykluczyła konieczności podjęcia terapii psychologicznej. W opinii dotyczącej powódki biegła psycholog D. G. wskazała, iż wypadek komunikacyjny, jakiemu w dniu 30 listopada 2007 r. uległa M. C., w znaczący sposób wpłynął na życie powódki oraz jej funkcjonowanie w rolach społecznych i rodzicielskich. Powódka „z roli babci musiała przestawić się na rolę matki zastępczej", a idące za tym wymagania znacząco odbiegają od wcześniejszejroli i nakładają szereg nowych obowiązków, których realizacja wymaga szczególnej aktywności i siły. U powódki po śmierci córki wystąpiły zaburzenia adaptacyjne i depresyjne, do chwili obecnej powódka przeżywa żałobę, występują u niej objawy dystymii - stale nawracającego obniżenia nastroju. Z dokumentacji (...) Centrum Pomocy (...) w (...) dotyczącej małoletniego powoda wynika, iż stwierdzono u niego problem związany z częstym mówieniem nieprawdy, czemu chłopiec dawał przejaw zarówno w relacjach szkolnych, jak i w domu. Podjęto w związku z tym stosowne działania terapeutyczne; zachowanie małoletniego powoda miało bezpośredni związek ze śmiercią matld, która miała z dzieckiem bardzo dobry kontakt, co tym bardziej potęguje uczucie straty. W oparciu o zeznania świadka M. C. ustalono, iż zmarłą M. C. łączyła z małoletnim powodem bardzo silna więź emocjonalna, samotnie wychowywała syna, „który kochał ją całym sercem", każdą wolną chwilę spędzała z dzieckiem. Śmierć M. C. była dla jej bliskich szokiem, jednakże małoletni powód z uwagi na swój

wiek nie rozumie do końca tragizmu sytuacji, „wciąż czeka na matkę"; sprawia mu ból świadomość, iż jego rówieśnicy mają matkę, a on nie może już doświadczać jej rodzicielskiej miłości. Z zeznań powódki w charakterze strony ustalono, iż małoletni powód przed śmiercią M. C. był dzieckiem o wesołym usposobieniu, bardzo związanym z matką, obecnie ma napady płaczu, twierdzi, iż matka do niego przychodzi w nocy. Śmierć matki odbiła się na zachowaniu małoletniego powoda, pojawiły się problemy wychowawcze oraz problemy z nauką. M. C. zatrudniona była w kawiarni D. w (...) jako barmanka z uposażeniem 100 zl miesięcznie. Uzyskiwała także dodatkowe wynagrodzenie w postaci napiwków. Nie partycypowała w kosztach utrzymania domu, sporadycznie robiła zakupy żywnościowe, wykonywała jednak wszystkie prace domowe. M. C. ubiegała się o licencję pracownika ochrony fizycznej. Nie zdążyła zdać jednego egzaminu. Po śmierci matki małoletni powód otrzymuje rentę w kwocie ok. 600 zł oraz alimenty od ojca w kwocie 300 zl, a także świadczenie z Centrum Pomocy (...) w kwocie 180 zł. Powódka miała czworo dzieci, zmarła była jej jedyną córką. Przed śmiercią córki pobierała świadczenie przedemerytalne w kwocie ok. 800 zł, obecnie otrzymuje emeryturę w kwocie (...).

W rozważaniach prawnych Sąd Okręgowy wskazał, że powództwo w zakresie odszkodowania za znaczne pogorszenie sytuacji życiowej powodów po śmierci M. C., dochodzone w oparciu o art. 446 § 3 k.c, nie zasługiwało na uwzględnienie, gdyż zgromadzony w toku postępowania materiał dowodowy nie pozwala na przyjęcie założenia jakoby śmierć M. C. doprowadziła do tak znacznego pogorszenia sytuacji materialnej powodów, że uzasadniałoby to zasądzenie na ich rzecz dalszych kwot z tego tytułu, ponad te wypłacone już przez pozwanego.

Natomiast Sąd Okręgowy uznał, że na aprobatę zasługiwało roszczenie powodów w przedmiocie zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych na skutek śmierci M. C., gdyż znajduje ono oparcie w art. 24 k.c. w zw. z art. 23 k.c. oraz art. 448 k.c.

Sąd Okręgowy wskazał, iż więź łącząca matkę z córką oraz więź jaka zostaje wytworzona między małoletnim dzieckiem, a matką ma charakter najbliższej więzi międzyludzkiej, której zerwanie nie może być traktowane jako pozostające bez wpływu na sferę naruszenia dóbr osobistych powodów. W swoich wywodach Sąd Okręgowy podkreślił miedzy innymi, że śmierć matki wywarła olbrzymie piętno na małoletnim

dziecku, które ze względu na występujący u niego lekki stopień upośledzenia wymaga dodatkowego wsparcia emocjonalnego i szczególnej troski rodzicielskiej, pozwalającej mu w określonym zakresie na wyrównywanie deficytów związanych ze stanem zdrowia oraz adaptację środowiskową. Materiał dowodowy zgromadzony w toku postępowania, w ocenie Sądu Okręgowego, pozwala na wywiedzenie wniosku, iż zmarła M. C. była wzorową matką. Z tego materiału zdaniem Sądu Okręgowego wynika również, że powód do dnia dzisiejszego nie pogodził się ze śmiercią matki, a zdarzenie to pogłębiło problemy wychowawcze i w stopniu negatywnym wpłynęło na jego samopoczucie. Sąd Okręgowy odnosząc się z kolei do kwestii związanych z wpływem śmierci M. C. na więź emocjonalną z jej matką wskazał, że reakcją powódki na zaistniałą sytuację było początkowe wypieranie faktu śmierci córki, następnie obniżenie nastroju i stany depresyjne, chwiejność emocjonalna związana z retrospekcjami wydarzeń z dnia 30 listopada 2007 r. Odwołując się do wniosków opinii biegłego podkreślił Sąd, iż po śmierci M. C. powódka przejęła opiekę nad małoletnim powodem, doszło u niej do znaczącej zmiany w zakresie funkcjonowania w określonych rolach społecznych, gdyż z roli babci musiała wejść w rolę zastępczej matki.

Odnosząc się kwestii przyczynienia się M. C. do powstania szkody na skutek niezapięcia przez nią pasów bezpieczeństwa w pojeździe w momencie wypadku Sąd Okręgowy stwierdził, że bierność dowodowa pozwanego skutkowała wykluczeniem możliwości uznania, że zmarła przyczyniła się do powstania szkody

Sąd Okręgowy z tytułu zadośćuczynienia na rzecz małoletniego K. C. zasądził kwotę 70.000 zl i na rzecz G. C. kwotę 50.000 zl, a o odsetkach ustawowych od tych kwot orzekł na podstawie art. 481 § 1 k.c. i 455 k.c.

Za uzasadnione Sąd Okręgowy uznał również żądanie powódki zasądzenia, w oparciu o unormowanie art. 446 § 1 k.c, zwrotu kosztów związanych z postawieniem nagrobka dla zmarłej M. C. w kwocie 3.500 zł.

Od powyższego wyroku wniósł apelację pozwany zaskarżając go w części zasądzającej na rzecz powódki G. C. i na rzecz małoletniego powoda K. C. kwoty tytułem zadośćuczynienia i zarzucając w tej części wyrokowi naruszenie prawa materialnego tj. art. 23, 24 i 448 kodeksu cywilnego.

W uzasadnieniu apelacji skarżący podniósł, że w dacie zaistnienia zdarzenia stanowiącego podstawę roszczenia o zadośćuczynienie zgłoszonego przez powodów brak było regulacji prawnych dających im uprawnienie do dochodzenia takiego żądania. Ponadto skarżący podkreślił, że nie można zgodzić się z poglądem statuującym jakąś ogólną, abstrakcyjną kategorię dobra osobistego określonego jako prawo do życia rodzinnego.

W oparciu o podniesiony zarzut skarżący domagał się zmiany wyroku Sądu Okręgowego i oddalenia powództwa w zakresie żądania zadośćuczynienia w stosunku do G. C. i w stosunku do małoletniego powoda K. C. oraz zasądzenia od powodów na rzecz pozwanego kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego za obie instancje.

W odpowiedzi na apelację powodowie wnieśli o jej oddalenie i zasądzenie od pozwanego na ich rzecz kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja pozwanego nie zasługuje na uwzględnienie.

Zarzuty apelacji sprawdzają się do zanegowania dopuszczalności dochodzenia roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę doznaną wskutek śmierci osoby najbliższej na gruncie stanu prawnego obowiązującego przed nowelizacją art. 446 k.c, dokonaną ustawą z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy — Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 116, poz.731).

Bez wątpienia dodany w wyniku wspomnianej nowelizacji do art. 446 paragraf 4, zgodnie z którym sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego, którego śmierć nastąpiła wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznana krzywdę, nie ma zastosowania do krzywd powstałych przed 3 sierpnia 2008 r., a zatem także do krzywdy, której doświadczyli powodowie.

Nie można jednakże zgodzić się ze skarżącym, że w okresie przypadającym przed 3 sierpnia 2008 r. brak było w kodeksie cywilnym regulacji pozwalającej na zasądzenie zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej. Po wejściu bowiem w życie z dniem 23 sierpnia

1996 r. art. 448 k.c, to ten przepis stanowił podstawę ochrony odrębnego dobra osobistego, jaką jest bliska relacja pomiędzy osobą zmarłą a osobą mu najbliższą. Wątpliwości odnośnie relacji tego przepisu do art. 448 k.c wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 27 października 2010 r. III CZP 76/10 (Biul. SN 2010, nr 10, s.ll, OSNC —ZD 2011, nr B, poz. 142), w której uznał, że najbliższemu członkowi rodziny zmarłego przysługuje na podstawie art. 448 w związku z art. 24 § 1 zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, gdy śmierć nastąpiła na skutek deliktu, który miał miejsce przed dniem 3 sierpnia 2008 r. Sąd Najwyższy wskazał, że art. 446 § 4 k.c. znajduje zastosowanie wyłącznie do sytuacji, w której czyn niedozwolony popełniony został po dniu 3 sierpnia 2008 r. Przepis ten nie uchylił art. 448, jego dodanie było natomiast wyrazem woli ustawodawcy zarówno potwierdzenia dopuszczalności dochodzenia zadośćuczynienia na gruncie obowiązujących przed jego wejściem w życie przepisów, jak i ograniczenie kręgu osób uprawnionych do zadośćuczynienia na gruncie obowiązujących przed jego wejściem w życie przepisów, jak i ograniczenie kręgu osób uprawnionych do zadośćuczynienia do najbliższych członków rodziny, (por. też uchwalę Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2011 r. III CZP 32/11, LEX nr 950584).

Nie sposób również zaakceptować wyrażonego w apelacji poglądu, że z katalogu dóbr osobistych jakie pozostają pod ochroną prawną jest wyłączona więź rodzinna. Z art. 23 k.c, zawierającego katalog dóbr osobistych, nie wynika, aby istniała kategoria jednego dobra osobistego podlegającego ochronie i aby z tej kategorii zostały wyłączone mające istotną wartość społeczną więzy rodzinne. Katalog ten ma charakter otwarty. W doktrynie prawa i judykaturze przyjmuje się zgodnie, że ochroną przewidzianą w art. 23 i 24 k.c. objęte są wszelkie są wszelkie dobra osobiste rozumiane jako wartości niematerialne związane z istnieniem i funkcjonowaniem podmiotów prawa cywilnego, które w życiu społecznym są uznawane za doniosła i z tego względu zasługujące na ochronę prawną. Do takich dóbr niewątpliwie należą więzi rodzinne.

Należy zauważyć, iż stanowisko o zaliczeniu do katalogu dóbr podlegających ochronie więzi rodzinnych pojawiło się w judykaturze, między innymi w uzasadnieniu wyroku z dnia 14 stycznia 2010 r., IV CK 307/09 ( nie publ.) Sąd Najwyższy przedstawił pogląd, że spowodowanie śmierci osoby bliskiej może stanowić naruszenie dóbr osobistych członków rodziny zmarłego i uzasadniać przyznanie im zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c. W orzecznictwie wskazuje się również, że osoba dochodząca

zadośćuczynienia za spowodowanie śmierci osoby najbliższej nie jest poszkodowana jedynie pośrednio, gdyż nie może być kwestionowane, że ten sam czyn niedozwolony może wyrządzać krzywdę różnym osobom. Źródłem krzywdy jest zatem czyn niedozwolony, którego następstwem jest śmierć. Krzywdą wyrządzoną zmarłemu jest utrata życia, zaś dla osób mu bliskich jest to naruszenie dobra osobistego poprzez zerwanie więzi emocjonalnej, szczególnie bliskiej w relacjach rodzinnych (por. uchwala Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2011 r. III CZP 32/11, LEX nr 950584). W powołanej uchwale Sąd Najwyższy zwrócił jednak uwagę, że nie każdąj, więź rodzinną niejako automatycznie należy zaliczyć do kategorii dóbr osobistych, lecz jedynie tak^której zerwanie powoduje ból, cierpienie, rodzi poczucie krzywdy. Osoba dochodząca roszczenia na podstawie art. 448 k.c. powinna zatem wykazać istnienie tego rodzaju więzi, stanowiącej jej dobro osobiste podlegające ochronie.

Z niekwestionowanych przez skarżącego ustaleń faktycznych poczynionych przez Sąd I instancji wynika, że zmarłą M. C. łączyła z powodami silna więź emocjonalna. Zmarła była dobrą i troskliwą matką samotnie wychowującą syna. Jak wskazywali świadkowie każdą wolną chwilę spędzała z małoletnim powodem, który „kochał ją całym sercem". Na szczególnie silną więź emocjonalną łącząca powoda z matką niewątpliwie miał wpływ fakt, że ojciec dziecka nie sprawował nad nim bezpośredniej piecza ^spotykał? się z nim jedynie sporadycznie.^ £o spowodowało, że wszelkie uczucia kierowane zazwyczaj wobec obojga rodziców skoncentrowały się w osobie matki. Jej utrata była zatem dla małoletniego powoda szczególnie bolesna. Biegła psycholog w swej opinii jednoznacznie wskazała, że małoletni bardzo przeżył śmierć matki, przez długi czas płakał, wypierał fakt jej śmierci ze świadomości, zwracając się do matki w taki sposób, jakby ta w dalszym ciągu była obecna i uczestniczyła w życiu rodzinnym. Czul się pozbawiony tego elementarnego bezpieczeństwa jakie zapewniała mu opieka matki. Także obecny stan psychiczny małoletniego charakteryzujący się zmiennością i chwiejnością nastroju, stanami lękowymi jest skutkiem śmierci matki. Nie może być zatem wątpliwości co do tego, że zerwanie więzi emocjonalnej z matką spowodowało u małoletniego powoda ból, cierpienie, poczucie krzywdy.

Podobnie należy ocenić zerwanie więzi łączącej M. C. z powódką — jej matką. Przed śmiercią M. C. wraz z synem mieszkała w domu powódki i łączyły je prawidłowe więzi, typowe dla relacji matki i córki. Śmierć córki była dla niej

szokiem, wypierała ten fakt ze świadomości, miała problemy ze snem, przejawiała braki

jakiejkolwiek aktywności życiowej. Problemy te nie ustąpiły zasadniczo do chwili obecnej. Nadal nie zakończył się u powódki okres żałoby, nie potrafi pogodzić się z utratą dziecka, czasami zaprzecza faktowi śmierci córki i oczekuje jej powrotu, nie może bez nadmiernego napięcia emocjonalnego odwiedzić jej grobu. Cierpienia powódki dodatkowo wzmaga fakt, że po śmierci M. C., to właśnie ona przejęła całość obowiązków związanych z bezpośrednią pieczą nad małoletnim K.. Współuczestniczy zatem w jego bólu, obawia się czy sprosta obowiązkom związanym z wychowywaniem małego, niepełnosprawnego dziecka, tym bardziej, że sama cierpi na przewlekłą chorobę. Wszystko to wskazuje, że zakres cierpień psychicznych powódki jest znaczny. Cierpienia te niewątpliwie są następstwem zerwania więzi rodzinnej łączącej ją ze zmarłą.

Podsumowując, stwierdzić należy, iż śmierć M. C. spowodowała naruszenie dóbr osobistych powodów w postaci najbliższych więzi rodzinnych pomiędzy dzieckiem i matką oraz matką i córką. Zerwanie tych więzi spowodowało u powodów ból, cierpienie i poczucie krzywdy. Stosownie zatem do treści art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c. przysługuje powodom zadośćuczynienie pieniężne za doznana krzywdę.

Z tych przyczyn Sąd Apelacyjny na mocy art. 385 k.p.c. oddalił apelację pozwanego jako bezzasadną.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono w oparciu o art. 98 k.p.c, a ich wysokość ustalono w oparciu o § 2 ust. 1 i 2 oraz § 6 pkt 5 i 6 w zw. z § 13 ust. pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. 2002 r. Nr 163 poz. 1348).

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

UZASADNIENIE